s p – Page 1513 – Dielli

Një kushtrim për kulturë!

August 17, 2023 by s p

Mendoj se, sot, në këtë situatë që po kalon Shqipëria, ku Europa rri e barazlarguar prej nesh, të paktën që prej një dekade, fati dhe e ardhmja e qyteteve tona varen në një masë të madhe nga kultura mbizotëruese e qytetarëve të vet. Sot Shqipëria nuk mund të ofrojë vetëm pejsazhin, por edhe kulturën e vet ende të pashkatërruar krejt.

Por, po ashtu si dhe pejsazhi, edhe kultura e mbetur është në rrezik. Edhe pse kultura nuk hahet dhe nuk pihet, ajo prapë rrezikon të dystohet, të asimilohet nga shfaqjet më të shëmtuara të kitchit dhe komercializmit. Thjesht, kultura shkatërrohet. Dhe ajo që e shkatërron kulturën është vetëm ideja e varfër dhe e mjerë e të ashtuquajturit “efikasitet ekonomik”.

Mjaft më “kulturë” për turistët. Mjaft më “kulturë” që shitet per pesë aspra. Kultura para të gjithash duhet të ketë për destinacion vendasit, të cilët nisin e dashurohen dhe bëhen “shërbëtorë” dhe “aktorë” të saj.

S’ka dyshim që një copë park në qendër të një lagjeje nuk ka “efikasitet ekonomik”, prandaj dalin përditë “mendjemprehtë”, që pa i ftuar askush duan t’i japin këtyre hapësirave “efikasitet ekonomik”, me anë të një kulle, apo edhe të një kioske. Mjaft duke i dhënë qyteteve tona këtë soj “efikasiteti ekonomik”! Nuk e duam!

Kultura ka të bëjë me krijimin e ideve, me aftësinë për të prodhuar një mendim më shumë, jo domosdoshmërisht me funksionalitet të lartë.

Në kushtet ku gjendemi, vetëm kultura mund t’i japë energji dhe shpirt të gjallëve që jetojnë në një zonë të përbashkët, dhe t’i lejojë ata të ndërtojnë në mënyrë kritike dëshirat, vizionet, shpresat dhe mbi të gjitha perspektivat përparimtare. Është e nevojshme të thuhet gjithandej se kultura nuk është thjeshtë erudicion. Ajo është lidhja misterioze midis asaj që dihet dhe asaj që nuk dihet, midis asaj që tashmë është menduar të jetë dhe asaj që ende po projektohet.

Në këtë kuptim, një qytet vdes sa herë që tentohet të ngadalësohen apo nëpërkëmben proceset kulturore. Me vdekjen e kulturës, qytetit i ndërpriten lidhjet logjike, të përkohshme dhe hapësinore, mes njerëzve, midis njerëzve dhe gjërave. Prej atij moment komuniteti nuk është më në gjendje të ushqehet vetë dhe e mira kryesore e tij, hapësira e përbashkët, pikërisht si e përbashkët, nis e humbet kuptimin e saj deri në asgjësim.

Mua, për shembull, do të më kënaqte një qytet ku askush nuk do mund të na pengonte të shihnim qiellin dhe yjet dhe askush nuk mund të na cënonte ëndërrimin; një qytet ku të argëtoheshin fëmijët dhe me fëmijët; një qytet me një punëtori që ia del të riprodhojë traditat, ku të rinjtë dhe të moshuarit mund të rikthehen lehtësisht te rrënjët e tyre; një qytet ku flitet për të ardhmen; një qytet që u jep të gjithë banorëve të saj mundësinë për të përjetuar eksperienca të reja shqisore në çdo cep të vetin; një qytet i aftë për të promovuar të mirat e tokës dhe bukuritë e territoreve. Por mbi të gjitha unë do të doja të jetoj në një qytet të aftë për të ndryshuar, për t’i rinovuar vazhdimisht shprehitë kulturore të banorëve të vet.

Diktatorë eksentrikë

August 17, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Në vitin 1974, artisti spanjoll Salvador Dali i dha diktatorit rumun, Nicolae Ceauşescu, një skeptër që ai kishte bërë. Diktatori e vlerësonte dhuratën, por shumica e njerëzve në atë kohë mendonin dhe ende mendojnë se artisti i zgjuar po e ironizonte autokratin e paditur.

Adolf Hitler ishte një vegjetarian dhe afër fundit të jetës së tij hëngri vetëm pure patate dhe lëng mishi. Arsyet e zgjedhjeve dietike të diktatorit mbeten mister.

Diktatori sovjetik Jozef Stalin ishte aq brutal sa dukej, dhe gjithashtu shumë paranojak. Ai ishte aq paranojak saqë u kërkoi që shkencëtarët e tij të ekzaminonin feçet e njerëzve, duke besuar se mund të përcaktonte besnikërinë e tyre. Gjatë një vizite nga Mao Ce Dun, ai i kërkoi shkencëtarëve të ekzaminonin feçet e Maos për të gjykuar se në çfarë humori ishte ai.

Nga 2005 deri në 2013 Mahmoud Ahmadinejad ishte president i Iranit, por dashuria e tij e parë ishte trafiku i makinave. Diktatori i ashpër në fakt fitoi një doktoraturë në inxhinierinë civile dhe planifikimin e transportit të trafikut në vitin 1997.

Diktatorit të Sudanit të Jugut, Salva Kiir Mayardit, iu dhurua një Stetson i zi nga Presidenti i SHBA George W. Bush në 2006. Kiir Mayardit e pëlqeu shumë dhuratën se bleu një koleksion të madh, kështu kurrë nuk është pa një të tillë.

Diktatori Haitian, François “Papa Doc” Duvalier (1907-1971) pretendoi se kishte sharë presidentin amerikan John F. Kennedy pasi ai tërhoqi mbështetjen amerikane për të. Duvalier tha se ai bëri një kukull Voodoo të Kenedit dhe e ngjiti atë 2222 herë me një gjilpërë.

Gjatë katër viteve, nga 1975 deri në 1979, Pol Pot dhe Kmerët e Kuq shfarosën sistematikisht deri në 3 milionë njerëz. Populli i Kamboxhias duhej të jetonte me frikë, duke e ditur se ata mund të ishin ata që do të tërhiqeshin zvarrë në Fushat e Vrasjeve. Kmerët e Kuq zhdukën gati 25 për qind të popullsisë.

Njeriu i fortë i Bjellorusisë, Aleksander Lukashenko, njihet për dashurinë e tij për hokej, sensin e tij të modës dhe besimin në të drejtën për të mbajtur armë. Ai kishte një pistoletë ari të bërë me porosi për djalin e tij, i cili në atë kohë ishte pesë vjeç.

Kim Jong-Un i Koresë së Veriut thuhet se është një pijanec i madh i cili ka shpenzuar më shumë se 30 milionë dollarë në vit për pije alkoolike. Thuhet se ai organizon festa të mëdha, por është gjithashtu një pirës i rëndë.

Mobutu Sese Seko bëri shumë gjëra të çuditshme kur ai drejtoi Republikën Demokratike të Kongos (nga 1971 deri në 1997 i njohur si Zaire). Një nga më të çuditshmit ishte detyrimi i televizionit kombëtar të lajmeve për ta përshkruar atë duke zbritur nga retë në titullin e hapjes.

Diktatori kuban Fidel Castro ishte një udhëheqës pragmatik. Një nga thëniet e tij më të njohura është: “Një revolucion nuk është një shtrat me trëndafila”.

Saddam Hussein nuk kishte kurrë frikë t’u tregonte njerëzve se si ndihej. Në vitin 1981, pikërisht pasi filloi Lufta Iran-Irak, Husseini urdhëroi që një broshurë e vitit 1940 që shkroi xhaxhai i tij, e titulluar “Tre që Zoti nuk duhet t’i kishte krijuar: Persianët, Judenjtë dhe Mizat”, të ribotohej dhe shpërndahej nëpër shkolla.

Joseph Stalin lindi në të vërtetë Ioseb Besarionis dze Jughashvili. Kur u zhvendos nga vendlindja e tij Gjeorgji në Rusi për të nisur karrierën revolucionare, ai e ndryshoi atë në emrin rus që tingëllon më i ftohtë, Stalin, që do të thotë “çelik”.

Në vitin 1997, Sadam Huseinit supozohet se kishte një Kuran të shkruar me gjakun e tij për të festuar ditëlindjen e tij të 60-të. Libri njihet si Kurani i Gjakut.

Para se të trashëgonte presidencën a diktaturën e Sirisë kur babai i tij vdiq në vitin 2000, Bashar al-Assad bënte një jetë mjaft të thjeshtë. Ai ishte një okulist në Londër përpara se vëllai i tij i madh Bassel të vdiste, duke e bërë atë trashëgimtar të presidencës.

Diktatori kinez Mao Ce Dun nuk donte kurrë që njerëzit e tij të ishin shumë të arsimuar. Ai një herë tha: “Të lexosh shumë libra është e dëmshme”.

Idi Amin sundoi Ugandën me një grusht të hekurt që nga 25 janari 1971, përpara se të rrëzohej më 11 prill 1979. Në atë kohë relativisht të shkurtër, ai bëri shumë gjëra të çuditshme, por një nga më qesharakët pretendonte se ai ishte “mbreti i pakurorëzuar” i Skocisë.”

Kur “Papa Doc” Duvalier vdiq në 1971, pushteti iu kalua djalit të tij, Jean-Claude Duvalier. Duvalier më i ri ishte po aq brutal sa babai i tij, por kurrë nuk mori të njëjtin respekt, duke fituar pseudonimin “Bebi Doc”.

Shumica e diktatorëve të Luftës së Dytë Botërore kishin pseudonime që shpesh përkthehen në anglisht si “udhëheqës.” Hitleri ishte Führer, Stalini ishte Vozhd dhe Benito Musolini i Italisë ishte Duce. Enveri ishte Tarasi (emër rus, por edhe kuptim shqip).

Panamaja mund të jetë një vend i vogël, por Manuel Noriega ishte në gjendje të krijonte një pasuri personale prej 300 milionë dollarësh si diktator i saj nga 12 gushti 1983 deri më 20 dhjetor 1989. Ai e ndërtoi pasurinë përmes kontrabandës së drogës, ryshfeteve, pastrimit të parave dhe mashtrimit (sot mund të pasurohesh i sigurt në ndonjë vend tjetër.

Thuhej se Stalini poshtëronte në mënyrë rutinore vartësit dhe këshilltarët e tij. Pasardhësi si sundimtar i Bashkimit Sovjetik, Nikita Hrushovi, madje pretendoi se Stalini e bëri atë të performonte një valle tradicionale ukrainase për një mbledhje të vogël.

Francisco Macias Nguema arriti të zemërojë shumë njerëz në Guinenë Ekuatoriale me idetë dhe politikat e tij të çuditshme që nga viti 1968 deri sa ai u hoq në vitin 1979. Ndoshta gjëja më e çuditshme që bëri ishte ndalimi i të gjitha varkave dhe peshkimit në vend.

Makinat ndaloheshin nga një diktator tjetër në vend tjetër.

Enver Hoxha, u bë “profesor” pa shkollë, ashtu siç u bë udhëheqësi i atyre që të përulur nga frika e ndiqnin. Të gjithë ata që e njihnin në rini i burgosi e i vrau; nuk ishte filozof, por me fodullëk ofronte këshilla; Ai e dinte se asnjë nuk mund të ikë më shpejt se plumbi, dhe kjo iu bë paranoja që vrau e persekutoi armiq, familje, miq e popull dhe la pas njerëz si veten.

Përbashkësitë e romaneve të shkrimtarit të mirënjohur Skifter Këlliçi

August 17, 2023 by s p

FANI BUFI/

1. “Atentat në Paris”,
2.”Tradhti bashkëshortore”,
3.”Shtatori i gjëmës së madhe”,
4.”Të korruptuarit”,
5.”Vdekja është midis nesh”,
6.”Tirani ngrihet nga varri”,
7,”Kukuvajkat e mesnatës”,
8.”Vrasës me duar të bardha”,
9.”Fotografia misterioze”,
10.”C-35 US”

1)KOMPOZICIONET E ROMANEVE

Tema e romaneve është realizuar bukur artistikisht nëpërmjet kompozicioneve të ndërlikuara, duke iu shmangur kompozicionit të thjeshtë. Në vend të hyrjeve, ka përdorur menjëherë pikëlidhjet, të cilat mundësojnë një njohje të shpejtë të personazheve, të cilët, në pikëlidhje, të krijojnë përshtypjen se i ke njohur më parë. Pikërisht në disa pikëlidhje shpaloset pika kulminante paraprirëse. Romanet kanë më shumë se një apo dy pika kulmore, kjo bën që lartësia e emocioneve të mos bjerë gjatë zhvillimit të ngjarjeve, por të ecin drejt në rrafshnaltë për të bashkuar pikat e tjera kulmore deri tek ajo e fundit.

Përfundimet tragjike të romaneve; “Shtatori i gjëmës së madhe”, “Të korruptuarit”, “Vdekja është midis nesh” dhe përfundimi komik “Tirani ngrihet nga varri”, janë përfundime logjike të shtjellimeve të romaneve; parandihen përfundimet tragjike ose komike nga mënyrat befasuese që shfaqen në faqet e para të romaneve dhe në vazhdim.

2)SHPËRTHIMET SJELLIN ANKTHE DHE KËNAQËSI

Shpërthimet në çastet e caktuara tepër të nevojshme për të rritur furtunshëm emocionet janë të shpeshta në të gjitha romanet. Vullkan shpërthyes është atentati i Avni Rustemit në Paris te romani “Atentat në Paris”, Dhënia e Vjollcës trupërisht simpatizantit të saj të dikurshëm në romanin “Tradhti bashkëshortore”; Goditja e kullave binjake te romani.

“Shtatori i gjëmës së madhe” dhe pasojat e të dashuruarve shoqërohen me dhimbje të mëdha shpirtërore; te romani “Të korruptuarit”, përdhunimi i egër i Rina Bendos dhe shkatërrimi i të korruptuarve në festënmbledhje të bashkisë janë tronditëse, përngjajnë me llavën shkatërruese të një vullkani. Vënia në lojë dhe demaskimi i Tollum Kalos, Sofo Onanit e shpurës së tyre nëpërmjet personazheve të tjerë apo duke i vënë ata kundër njeri-tjetrit, shpërfaqin aftësitë shpjeguese të të vërtetave të kohës nga shkrimtari Skifter Këlliçi. Aventura komike shpaloset me gjithë lakuriqësinë e saj në përfundim të romanit “Tirani ngrihet nga varri”.

Shpërthime të fuqishme të autorit Skifter Këlliçi vërehen edhe te romani “Vdekja është midis nesh”. Te ky roman tensioni i zhvillimit të ngjarjeve vjen duke u rritur nga fillimi deri në fund. Ligjërimi gjuhësor i autorit i përligj tërësisht zhvillimin e ngjarjeve. Prapaskenat janë rrëqethëse për lexuesin, ato shkaktojnë urrejtje për atë shpurë të blinduar dhe e përfundon me shpërthimin keqardhës për fundin tragjik të personazheve, si: Belul Xhafa, Fisnik Meta, profesorit Miti Pasha dhe të tjerë. Kënaqësia shpërfaqet furishëm tek qëndrimi në gjyqin triumfues të Avni Rustemit në romanin “Atentat në Paris”, triumfi i Rina Bendos në festën-mbledheje të bashkisë kundër të korruptuarve: Agim Çapanit, Krenar Rovinës, Loni Kostës dhe aventurierëve të tjetër. Tek romani “Shtatori i gjëmës së madhe” dyshimet e Sokolit dhe të Fetijes për disa rregulla të dyshimta në pranimin e pasagjerëve në aviona, sjellin shqetësime tek personazhet dyshues, por një kënaqësi tek lexuesi. Lexuesi mendon se paska punonjës të vëmendshëm dhe tepër të përpiktë për të shmangur disfata tragjike.

3)MENDIM I NXITUAR, VENDIM I GABUAR. MENDIM I SHTRUAR, VENDIM I PAGABUAR:

(Kohë e shkurtër,/Për të menduar,/Mendim i ngutur,/Shpesh i gabuar.) Mendime të nxituara dhe vendime të gabuara vërejmë te romani: “Atentat në Paris” në dëshmitë e dëshmitarëve pro Toptanit, të cilët bëhen qesharak me sjelljet e tyre ne sy të lexuesit: po kështu te romani “Tradhti bashkëshortore” vendimet që merr Vjollca për të plotësuar një dëshirë të dikurshme, në rrethana marrjemendësh, është vendim i gabuar. (Ëmbël i fliste,/Ndaj edhe e besoi,/ Dhunimin nuk e priste,/Që jetën ia shkatërroi). Gjithashtu te romani “Të korruptuarit” mendime të nxituara vërejmë në fillim te personazhi 15-vjeçar Rina, që, pa e menduar mirë, shkon në takim. (Vetëtimthi e kaloi,/Nuk priti ta gjykonte,/Drejt gjëmës shkoi,/Që kurrë nuk e mendonte.)

Te romani “Vdekja është midis nesh”, personazhi Belul Xhafa ndërmerr një veprim të gabuar, kur pranoi të shkonte në fshatin kufitar ku i thurën edhe kurthin vdekjeprurës. Mendimet e shtruara, të gjykuara mirë, personazhet i çojnë në vendime të drejta, të pagabuara.

Në romanin “Atentat në Paris” qëndrimi i Avni Rustemit pranë kufomës së tradhtarit, ishte i mirëmenduar, ishte një dëshmi se ai kishte qëlluar mbi tradhtarin si shpërthim i urrejtjes popullore; po kështu duhet vlerësuar dhe qëndrimi në gjyq, që u kthye në një akuzues që çoi peshë opinionin mbarëkombëtar dhe ndërkombëtar.

Personazhi Rina Bendo te romani “Të korruptuarit”, të gjitha veprimet që kryen për t’u hakmarrë me kundërshtarët korruptivë, janë tepër të mirëmenduara dhe me rrugëzgjidhje-vendimmarrje. Këto vendime e çuan Rita Bendon në triumf: shkatërroi sojën e të korruptuarve. Kurthet e mirëmenduara të personazheve negativë te romani “Vdekja është midis nesh”, veprimet e tyre të kujdesshme hakmarrëse realizohen, fatkeqësisht, siç i kishin menduar mafiozët me punonjësin e sigurimit.

Shembuj të këtillë mund të sjellim në kujtesë të lexuesit edhe për personazhe në romanin “Tirani ngrihet nga varri” që plotëson më mirë stilin letrar të shkrimtarit. Po kështu personazhi Jani Stefi te romani “Kukuvajkat e mesnatës” bënë veprime të nxituara në arrestimet që kryen, por ndiehet mirë para eprorit të tij, Thanasit, kur e lëvdon për punë-zezën e kryer gjatë mesnatës.

4) BURGU E KA NJË DERË, NDAJ EDHE JETA-BURG KA NJË SHPRESË.

Nga të burgosurit rëndë gjatë shekullit të kaluar, ka mbërritur në ditët tona shprehja shpresëmadhe: “Edhe burgu ka një derë, ndaj edhe jeta-burg ka një shpresë”. Megjithëse shkrimtari Skifter Këlliçi ka mbi 25 vite larguar nga Shqipëria në Amerikë, krijimtarinë e vet asnjëherë nuk e shkëputi nga tematikat shqiptare, bile, shpesh, i gërshetoi ato me temat ndërkombëtare.

Nëpër faqet e romaneve të shkrimtarit Skifter Këlliçi, kjo shprehje poetike shpresëmadhe shpërfaqet gjithë besim dhe shpresë. Ligjërimi i Avni Rustemit në gjyqin e Parisit me retorikën e tij triumfues e shihte derën shumë afër. Rina Bendo dhe Shpend Loku tek romani “Të korruptuarit” besonin dhe e shikonin derën e shpëtimit nga jeta-burg, ndaj dhe lufta për të dalë sa më shpejt nga ai burg i tmerrshëm i shoqërisë së pasviteve 1990, ishte intensive, ballore, triumfuese.

Te romani “Vdekja është midis nesh”, megjithëse personazhet që luftojnë për progres në fushën e krijimtarisë kanë një fund tragjik, besimi i tyre se një ditë blindimit partiak do t’i vijë fundi, u realizua pas viteve 1990. Çdo lexues i vëmendshëm, te romanet e shkrimtarit Skifter Këlliçi do të përjetojë dhe do të ndjejë një kënaqësi të veçantë, kur do të hyjë në botën e brendshme të personazheve, që kurrë nuk u hepuan, por natyrshëm me pune e luftë dolën fitimtarë. Pra e thënë më shkoqur: të gëzuar gjatë kohës, kur luftojnë dhe tepër të gëzuar pas fitoreve. Te romani “Tradhti bashkëshortore?” dera e burgut shpirtëror e personazheve: Vjollca, Bledari dhe Jola ka një derë të re. Personazhet i bashkojnë fatkeqësitë rastësore ose të pritura siç ishte rasti i Jolës, që nxitet nga bashkëshorti për t’iu dhënë dikujt tjetër, por ndihen të qetë se veprimet janë kryer në raste të pazakonta. Te romani “Tirani ngrihet nga varri”, burgut të tmerrshëm të demokracisë, atavizëm i burgut monist, ia hapen derën me demaskimin që i bëjnë inxhinierët: Bardi Verdeni, Hardi Napi dhe doktor Ardani. Te romani “Kukuvajkat e mesnatës” shumë të burgosur në vitet e Pasçlirimit të Shqipërisë, u torturuan, vdiqën nga torturat, u humbi dhe varri, por për një pjesë të burgosurish, si: Ylber Gerbi etj. shpresa u triumfoi. Shumë prej tyre që prisnin nga çasti në çast të shkonin në tejbotën tokësore, fituan lirinë.

5) MENDJEHOLLËT PRESIN TË MBARSET DHE TË RRITET URREJTJA PËR TË GODITUR NË KOHËN E DUHUR OSE PËR T’U DHËNË ZGJIDHJE SHQETËSIMEVE ME LOGJIKË E ME QETËSI.

Urrejtja popullore për tradhtarin Esat Toptanit, nga veprimet tradhtare, u ngjiz, u formatua, erdhi duke u rritur në gjirin e popullit shqiptar. Kur Avni Rustemi, mendjehollë, e përjetoi rritjen, vendosi të godasë. Goditi me pistoletë dhe e goditi me retorikë në gjyqin e organizuar për të mbrojtur “nderin” e Republikës së Francës.

Qetësimi që i bëri Bledari Vjollcës, bashkëshortes së vet në romanin “Tradhti bashkëshortore?” erdhi nga një mendjehollë që i analizoi gjërat me qetësi, pa se edhe ai kishte pasur një ndodhi të ngjashme, ndoshta fatkeqësisht kishin gabuar, por këto veprime i afruan më tepër. Afrimi i personazheve vjen natyrshëm dhe jo i imponuar nga autori. Gjykimi i ngjarjeve me pro dhe kundërshti në mendime realizohen arsyeshëm nga shkrimtari Skifter Këlliçi.

Urrejtja e Rina Bendos erdhi në rritje dhe shpërtheu në mbledhjen e bashkisë.

Me logjikën e qetësisë Rina Bendo dhe Shpend Loku u dhanë zgjidhje problemeve shqetësuese të jetës. Rina Bendo punoi në parukeri, pati kontakte me nuse dhe fëmijë që i ndezën dëshirën për jetën bashkëshortore dhe, në çastin e duhur, shpërtheu dhe e bëri realitet: u lidh me Shpend Lokun. Në romanin “Shtatori i gjëmës së madhe” personazhet dyshues janë nxitës që lexuesi të kërkojë nëpër faqet e romanit të mëpastajmë se çfarë do të ndodhë, lexuesit ndeshen me kërcënimet e eprorëve për përjashtim nga puna. Të gjykuarit me qetësi nga Sokoli dhe Fetia bëri që t’i shpëtojnë ndëshkimit dhe të shohin më në fund pasojat e rënda, që nuk u morën në vëmendje shqetësimet e raportuara. Pra, zhvillimet e ngjarjeve në romane me shpejtësinë e të menduarit sollën fatkeqësi, ato janë të argumentuara nga mosha, nga mospërvoja, moskorrektësia, nga besimi i tepruar, por edhe nga ndryshimet e shoqërisë njerëzore në etapa të ndryshme, djallëzitë dhe dredhitë e keqbërësve, e vrasësve seksualë, e të korruptuarve si atavizëm i monizmit, i tradhtarëve të kombit goditen nga personazhet përparimtarë dhe të pathyeshëm deri në fitore.

FJALA, KUR KE PËR TË THËNË OSE THJESHT NDJEN…

August 17, 2023 by s p

Nga Visar Zhiti/

“100 ditë” është titulli i përmbledhjes me poezi nga Faruk Buzhala dhe po aq ishin ato, 100, siç duket ai quan ditë atë që ka poezinë e vet…

Po shfletoja librin, më kishte erdhur nga Kosova jonë, e dergonte autori. Secila poezi kishte vetëm 5 vargje dhe menjëherë mendova: ai do të flasë shkurt. Dhe po lexoja… edhe duke iu kthyer ndonjërës… Ky shkruakërka vetëm për ato që ndjen dhe që ka përjetuar me një modesti prekëse…. po vazhdoja leximin…

Sapo isha shkëputur nga një letër e gjatë dhe bezdisëse në fb, plot me këshilla nga një shkrimtar i suksesshëm si reklamat e plazhit dhe të restoranteve dhe kostumeve të banjos, na tregonte se çfarë duhej të shkruaje, ato që kishte qejf vetë, që e lezetonin, nejse nuk ia vlente më shumë, çdo jetë siç ka poezinë e saj, ka dhe kotësitë e veta, pa të cilat s’bën dot.

Ndërkaq unē i lexova të 100 poezitë e Faruk Buzhalës, madje dhe i shkruajta, e falenderoja për librin si lexues, si mik, me të cilin s’isha takuar ndonjëherë, që shpesh janë më të përzemërt e më të mirë se ndoca që edhe mund të ulesh në ndonjë tryezë restoranti – tempulli i tyre.

“ I dashur Faruk Buzhala, – thosha ndër të tjera, – poezitë Tuaja ashtu aq sintetike, gjendje persiatjeje poetike me 5 vargje duke ruajtur një rend dhe një renditje, të japin dhe pershtypjen e së tërës, të një poeme-mozaik, përqasja e një risie.

Struktura uniforme e jashtme e poezive nuk e ka penguar larminë e ndjesive dhe ngjyrimeve të tyre dhe një meditacion sentencial, gjithmonë metaforik e të begatë.

Ky libër më ndërmendi librin me poezi te një poeti japonez, Isikava Takuboku, – i shkruaja, – edhe ai perdor në të gjithë librin 5 vargshin, tankat, siç i quajnë ata. S’e di a e keni hasur këtë autor, është botuar në Tiranê para nja 20 viteve…” me përkthimin e lirikut Skender Rusi dhe timin, por janë dy libra të veçantë, paksa të ndryshëm, megjithëse e punuam bashkë, kur ishim studentë dhe miq të ngushtë. E përkthenim nga rusishta, siç mundnim atëhere dhe vonë na kapi trilli ta botonim ç’kishim hedhur në fletoret tona, secili në një libër më vete.

Dhe në përgjigje z. Faruk Buzhala më shkruante se e kishte atë autor në biblioteken e tij, në Ferizaj, ku dhe banon. U ngazëlleva. Shpesh na duket se s’dinë gjë për librat tanë, por veç për ‘bestseller’-ët e plazhistëve. Por të vazhdojmë me letrën:

“Mua më erdhi mirë që poezia Juaj, – i thosha, – nuk ngjan me të tjerët, as në formë dhe gjuhë dhe është një prurje e freskët siç duhet të jetë poezia…

Me urimet më të mira,

vëllazërisht” – e mbyllja letrën duke venë emrin tim në fund.

Nuk e di ç’do të thoshte ai shkrimtari i suksesshëm i plazheve, ç’këshillë do të jepte, se si do të duhej ta shkruaja letrën, etj, dhe ç’foto të trukuar të vendosja, por pse po zgjatem sot me të, kur s’e di a ekziston vërtet, mbase e shpika, eh, le të kthehemi te poezia jonë.

Mora nga 100 poezitë e Faruk Buzhalës 5 poezi, sa ç’janë dhe vargjet e secilës, pa ndonjë qëllim e kriter a këshillë, natyrshëm siç janë dhe ato, pëlqim i çastit për të ndjerë mbase dhe ju një çast tuajin dhe nëse gjeni diçka nga vetja, aq më mirë…

Kënga ime e kyçur në arkë

shurdhmemece dhe syshkoqur

me gërvishtje krijon melodinë

në errësirën ndrydhur nga ajri

frymon me dëshirën për lirinë.

Një gropë e pistë u zhyt në mua në fyt më mban shtrënguar

e miqtë me duar futur në te copëza mozaiku nga unë bluajnë dhe me to pastaj më gjuajnë.

Ngjyra e fytyrës sate

pa freski jete

e vyshkur

në thatësinë e lëkurës

pa erë, pa ngrohtësi!

Imazh i venitjes sate

pavërejtur le gjurmë

në mendime

hapësira është boshe

tej saj zgjatet një hije!

Mendimet pollën

një ide

ma barti era

andej shtegut

ku ndalohet hyrja.

Dhe në pasthënie kritiku i njohur Prend Buzhala na thotë në fletën e fundit: “E kjo ndodh pasi poeti u sprovua nëpërmes Këngës së Ndrydhur që në fund vjen si Këngë e Ringjallur.” Kështu e mbyll si me një porosi, si ringjallet poezia që është brenda ditës tonë…

Një arsyetim ndryshe nga shkrimtari Ismail Kadare mbi zhvillimin e folklorit në socializëm

August 17, 2023 by s p

Gëzim Zilja/

Në librin “Autobiografia e popullit tim në vargje,” një libër me vlera të mëdha të padiskutueshme me jehonë të madhe në kohën që doli dhe më tej, Ismail Kadereja për folklorin në socializëm shkruan: Dihet se kultura borgjeze dhe sot kultura revizioniste janë përpjekur të thyejnë pa mëshirë mekanizmin e mrekullueshëm të artit gojor, si një gjë të bezdisshme, kundërshtuese dhe penguese për to. Socializmi përkundrazi jo vetëm nuk e thyen mekanizmin e vjetër sepse s’ka asnjë arsye për ta bërë këtë, por e ndihmon atë të mbahet në efiçencë sa më të plotë, të regjenerohet e të vazhdojë të prodhojë vlera poetike krahas artit të kultivuar të realizmit socialist. Vetëm në socializëm mund të themi me plot gojën se “autobiografia dhe “biografia” e popullit shkrihen në një.” Libri për herë të parë u botua më 1971, u ribotua në 1980 nga shtëpia botuese “Naim Frashëri” dhe në 2002 i ripunuar nga shtëpia botuese “Onufri.” Pjesa e mëipërme gjendet në të tri botimet. Nëse do të kemi parasysh botimet e këngëve folklorike pas vitit 1944, kupton se ç’gjëmë u përpoq t’i bënte politizimi i tejskajshëm socialist këngës popullore. Shumë pak, me vështirësi mund të gjesh aty midis qindra-mijëra vargjeve këngë dashurie, pune, dasme, qoftë dhe argëtuese ose ninulla, që të mos përmendet partia dhe Enveri. Manifestimi më i madh i këngës dhe valles popullore, që trumbetohej me aq bujë nga diktatura ishte Festivali i Gjirokastrës, ku nga fillimi deri në fund mbizotëronte llumi i këngëve të politizuara. Le të ilustrojmë shkurt me disa poezi këngën popullore në kohën e diktaturës.

Ninullat. Nina nana po t’përkundi/Hajde gjumë tek pëllumbi/Si Enveri mu bafsh trim/të dhashtë forcë nga gjini im./Fli o djal i nënës fli/Fli se nëna të ka xhan./Fli u rritsh u bëfsh trim/Si Enveri me partizanë. Në këto lloj këngësh zhduket dashuria për njeriun, për nënën, për babën, e fisin, për martesën, lodrat e humorin popullor. Jo! Ka vetëm binom Parti-Enver, që si me çomage godet trurin sistematikish qysh se lindesh, duke krijuar njeriun e indoktrinuar, që para nënës, babës, motrave e vëllezërve të gjakut vendos Partinë dhe udhëheqësin.

Këngët për dashurinë, nga më të bukurat në gjithë folklorin shqiptar, tashmë zveniten, fishken e thahen. U mungon lëngu i jetës, maghia e vargut brilant të papërsëritshëm, poezia dhe gjetjet letrare të pakrahasueshme me asnjë gjuhë tjetër në botë. Dashurisë tashmë i këndohej me komandë, dashuria lindte në ara, në mullarët e barit, në fabrika, në garat socialiste, në fshatrat e rilindur nga partia, etj. Por le të ilustrojmë dhe këtu me disa nga ato mijëra vargje të politizuar, ku mungon shpirti i njeriut në të gjitha dimensionet. Tungjatjeta çoban trimi/Si dualltë sivjet nga dimri?/Ylli i malit o çoban!/Me prodhime më së miri/Po ju në bujqësi si ini?/Në rritje shkon bujqësia,/Përparon si industria./Jeta jonë është pranverë,/Me partinë e me Enverë. Është mjelëse me lopë/E dua o shokë me kokë/E dua shokë e dua/Se ajo është për mua/Punëtore s’lodhet kurrë/Në çdo garë merr flamurë.

Këngë trimërie. Përmbi Krujë nalt mbi shkrepa,/Nandhet’ vajza shqipe t’lehta,/Lidhur fort dorë për dorë/Tokës nanë iu ban kunorë… N’gjoks t’Krujës heroine,/Nanddhetë lule çelur rrijnë./Nandhetë lulet e lavdisë,/Fort po i ngroh dielli partisë. Është fjala për gratë dhe vajzat krutane gjatë rrethimit të Krujës, që për të mos rënë në duart e turqve u hodhën nga Shkëmbi i Vajës. Se çfarë lidhje ka ky akt heroik me partinë dhe lavdinë e partisë vetëm mëndjet e sëmura të poetëve komunistë shqiptarë mund ta zbërthejnë. Po këto këngë vazhduan të krijohen e këndohen për dyzetë vjet, duke humbur çdo kuptim njerëzor me politizimet e tejskajshme.

Atdheu. Porse gjumë s’ka kurrë Shqipnia/Syt’ me drit’ na i mbush partia/Shkëlqen djersa e s’njifet loti/Në kët truell me palc baroti/Shkrin çeliku e lulëzon molla/T’gjith’ shqiptarët janë Mic Sokola. U zbeh dhe kaloi në plan të dytë dashuria dhe koncepti për atdheun. Tashmë në plan të parë kaloi Partia. Nuk ka atdhe, Shqipëri, madje as popull shqiptar pa të madhërishmen partinë dhe udhëheqësin legjendar Enver Hoxha. Midis atij deti këngësh e vallesh për partinë dhe Enverin. tek-tuk shkëlqenin këngët e vjetra si ajo për Zenel Gjolekën, Hajredin Pashën, Oso Kukën, Çelo Mezanin apo për ngjarje të veçanta si “Janinës ç’i panë sytë.” Janë me dhjetëra botime luksi të Akademisë së Shkencave, të emërtuara “Këngë popullore të periudhës së ndërtimit socialist” nga janw marrw dhe vargjet e mwsipwrme, që edhe kur përmendeshin heronj të Mesjetës, Rilindjes, Pavarësisë e të Luftës, do të futej emri i partisë apo diktatorit, se vetëm partia dhe Enveri i vuri në vendin që meritonin, i nderuan apo dekoruan. Ky politizim bëri që kënga popullore të humbte përkohësisht vërtetësinë, muzikalitetin, sinqeritetin, muzën, dhe shpirtin e pastër, duke u shndërruar në këngë propaganduese. Jo rrallë kënga popullore ishte e detyruar të paraqitej si një shërbyese e zellshme e doktrinës gjakatare komuniste me vargje makabre: Që pa gdhirë u ngrit tër’ fshati./Oh, ç’të madh kemi gëzimnë!/Arrestohet sot Reshati,/Do këndojmë për sigurimnë! Për të mos e zgjatur me shëmbuj të tillë të shëmtuar përmendim se vetëm seria e V, vëllimi i shtatë, botuar nga Akademia e Shkencave të RPS të Shqipërisë, botim i vitit 1986, ka plot 519 këngë të tilla, pa përfshirë transkriptimin muzikor të disave prej tyre. Po përmend këtu edhe marrëzinë kolektive shqiptare pas vdekjes së diktatorit, që çdo shqiptar i detyruar do të shprehte në prozë apo poezi dhimbjen për humbjen e udhëheqësit. Qindra mijëra këngë u thurrën dhe u botuan pastaj nga makina propagandistike e diktaturës dhe jo rrallë u kënduan plot pasion e qurravitje nga jugorët në këngët polifonike dhe nga veriorët me kor e çifteli. Nga sa arsyetova më lart nuk mund të thuhet e të provohet përfundimi i Kadaresë se: Socializmi përkundrazi jo vetëm nuk e thyen mekanizmin e vjetër sepse s’ka asnjë arsye për ta bërë këtë, por e ndihmon atë të mbahet në efiçencë sa më të plotë të regjenerohet e të vazhdojë të prodhojë vlera poetike krahas artit të kultivuar të realizmit socialist. Vetëm në socializëm mund të themi me plot gojën se “autobiografia” dhe “biografia” e popullit shkrihen në një.” Mund të themi me plot gojën se socializmi u përpoq ta deformonte, ta shëmtonte, ta falsifikonte e ta vinte në shërbim të politikës, këngën popullore, por nuk ia doli. Sot, folklori shqiptar gjendet sërish në “vështirësi,” në “garë” me këngët moderne, por duke qenë i lirë nga politika po ia del me sukses t’i sfidojë këngët e kultivuara. Kudo në festa gëzime, fejesa e martesa mbizotëron kënga e vallja popullore e vjetër dhe e re, në raport me atë moderne. Kjo është tjetër fitore e qëndrueshmërisë, fantazisë, bukurisë e pastërtisë së këngës, valles e muzikës popullore.