Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

#SiSot, më 11 korrik 1930 ndërroi jetë dramaturgu atdhetar, Andon Zako Çajupi

by

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Për hir të së vërtetës, quhej Andon Çako, ndonëse identifikohet gjerësisht si “Çajupi”. Me këtë emër mundi të mbartte në krijimtarinë e tij gjurmë të vendlindjes, Zagorisë, ku gjendet mali prej nga derivon pseudonimi i tij letrar.

Pas shkollimit bazë, do ta linte Zagorinë për t’iu bashkuar të atit, Harito Çakos, veprimtar në lëvizjen atdhetare. Atje do të ndiqte një kolegj francez, prej të cilit kultivoi njohuri të larmishme. I pajisur me botëkuptim europian, do t’i drejtohej Gjenevës, ku në vjetët 1887-1893, kreu studimet për drejtësi.

Më tej, u vendos në Kajro dhe nisi të ushtronte profesionin e avokatit. Do të hiqte dorë nga kjo detyrë për t’iu përkushtuar lëvizjes patriotike të shqiptarëve të ngulimeve të Egjiptit. U bë figurë protagoniste e shoqërisë atdhetare e kulturore të atjeshme, përmes përpjekjeve për të siguruar mbrojtjen e interesave të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar.

Përmbledhja poetike “Baba Tomorri” (1902) që përfshin edhe komedinë “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr”, veçohet si vepra e tij kryesore. Në gjallje, u botuan “Përrallat e La Fontenit” (1921) përshtatur prej tij në shqip, “Lulet e Hindit” (1922), një sërë vjershash të letërsisë sanskrishte. Pena e tij u vlerësua edhe në rrafshin e publicistikës të kohës, sidomos me pamfletin “Klubi i Selanikut” (1909).

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

#AndonZakoÇajupi

“Paqja me sytë nga Samiti i NATO-s në Lituani”

by

GJENERAL PIRO AHMETAJ/

Siç është gjerësisht e njohur, sot dhe nesër (11-12 korrik 2023), në Vilnus, Lituani po mbahet Samiti i 37 i Aleancës së Atlantikut të Veriut (NATO). I ftuar/privilegjuar për ta ndjekur nga “Forumi Ekspertëve të Këshillit të Atlantikut”, po ndaj një përmbledhje me mesazhe strategjike nga ky Samit historik për të ardhmen e Aleancës Euroatlantike: Që në fillim të herës, duhet ta nënvizoj që ky Samit nuk është kurrsesi një “mbledhje rutinë e radhës” por ngjarja më madhore që ka pasur Aleanca që prej themelimit të saj (4 Prill 1949).

Kjo pasi, në këtë rast, krerët e 31 shteteve anëtare, mblidhen për të demonstruar vullnetin, kohezionin, fuqinë ushtarake dhe vendosmërinë e fitores së luftës në Ukrainë si dhe bashkë me të domosdoshmërinë jetike të transformimit (në mos të rithemelimit) të Aleancës. Thënë këtë, mjafton të sjellim në vëmendjen që NATO në 24 vitet e fundit është dyfishuar me numrin e vendeve anëtare (nga 16 ne 31/2 përfshi së shpejti Suedinë) ndërsa nga gjithsej 37 Samite, 27 prej tyre janë zhvilluar mbas 1990.

Kështu, harta e zgjerimit dhe numri Samiteve mbas 1990 flasin më fortë se të gjitha fjalimet në Vilnus, jo vetëm për ndryshimet e paparashikuara të natyrës së kërcënimeve por edhe pritshmërive ndaj NATO-s si: “Aleanca më e fuqishme e historisë së njerëzimit”, të cilat mbas precedentit të “luftës për/me Ukrainën” janë më të mëdha se kurrë më parë në historinë e Saj 74 vjeçare. Po pse, pikërisht në Samitin e Lituanisë, krerët e 31 vendeve anëtare janë të destinuar të nënshkruajnë NATO-n e Epokës/ gjeneratës së re, ose për më qartë, të vulosin ri-themelimin e Aleancës ?

Së pari, për herë të parë pas përfundimit të luftës së dytë botërore (9 Maj 1945) dhe luftës së ftohtë (1990), prej 24 Shkurtit 2022 Evropa dhe bashkë me të NATO, po përballen me pasojat e riciklimit të luftës klasike, ose të ndryshimit e kufijve shtetërore të një shteti Sovran me fuqinë e armëve vrastare (agresioni neonazist i Rusisë–Putiniste kundër Ukrainës). Në këtë mjedis të sigurisë, prioriteti gjeostrategjik, në mos jetik i NATO-s mbetet rikthimi i Aleancës te programet e modernizimit të kapaciteteve/aftësive konvencionale, përfshi të fuqisë bërthamore/deterrence (të frenimit, shkurajimit dhe të shpagimit/hakmarrjes ndaj armiqve potencialë). Prandaj mbas këtij Samiti, numri i Forcave të Gatishmërisë së Lartë, po planizohet të arrijë në rreth 300 mijë trupa ushtarake (si asnjëherë në historinë 74 vjeçare të Aleancës), si dhe do të dyfishohen kapacitetet e luftimit të fuqisë Ajrore dhe Detare e Aleancës, të afta për të garantuar mbrojtjen e tërësisë kolektive/përbashkët të 31 vendeve (artikulli-5) nga dy kërcënimet bazë, “Rusia dhe

Së dyti, ky Samit është i destinuar në mos i “detyruar të bëjë histori pasi mbahet mbas 500 ditë luftimesh të përgjakshme ndaj agresorëve të Rusisë-Putiniste që siç është provuar katërçipërisht, mbetet i tillë jo vetëm kundër sovranitetit territorial të Ukrainës, por edhe ndaj kredibilitetit të rendit global të sigurisë; ndaj status-quosë dhe interesave gjeopolitike të ShBA/ NATO; ndaj kufijve të demokracisë si dhe ndaj vlerave perëndimore.

Prandaj, pa asnjë mëdyshje në këtë Samit, NATO do të demonstrojë fuqinë e pakonkurrueshme dhe mbështetje të gjithanshme për kundërofensivës së Ukrainës, përfshi me mbi 100 miliard € armatime të gjeneratës se fundit (nga SHBA, UK, Poloni, Norvegji dhe pothuaj të gjitha vendet e tjera të NATO-s). Po ashtu, në Samit do të “inaugurohet” ose riinstitucionalizohet “Këshilli NATO – Ukrainë” me qëllim për të përshpejtuar procesin e anëtarësimit të Ukrainës në Aleancë. E thënë shkurt: “për SHBA/NATO nuk ka opsion tjetër veç fitores së luftës në Ukrainë”. Për më tepër, të gjithë faktorët dhe 31 anëtarët e NATO-s janë të vendosur dhe besimplotë se, bashkë me humbjen e Luftës në Ukrainë, Rusia – Putiniste po diskreditohet si dhe do të humbas peshën gjeopolitike në botë, fatmirësisht përfshi edhe në Detin e Zi, Ballkanin Perëndimor, Mesdhe, etj.

Së treti, Samiti i Lituanisë, zhvillohet jo vetëm në kohën e duhur por edhe si një domosdoshmëri kritike: “për të adaptuar dhe modernizuar konceptin, qasjen, mekanizmat, fuqinë si dhe kapacitetet e Aleancës bazuar në parimin e ‘ndarjes së barrës dhe rritjen në minimumi 2 % të buxhetit të mbrojtjes’, por edhe forcimin e marrëdhëniet trans-atlantike në mënyrë që NATO të mbetet e aftë dhe e pathyeshme për tu përballur me çdo kërcenim, në çdo kohë, ndaj kujtdo armiku potencial si dhe nga çdo drejtim që të vijnë”.

Për ta bërë sa më të qartë këtë mesazh të pritshëm të Samitit, po citoj Sekretarin e Përgjithshëm të NATO-s, z. Jens Stoltenber, i cili një ditë para Samitit, “2 % të GDP-së e cilësoi si minimum”, ndërsa kujtojmë që përgjatë 25 viteve të fundit 2% ka qenë vetëm një objektiv mjaft i debatueshëm por dhe i papërmbushur nga shumicën dërrmuese të vendeve anëtare. Nga ana tjetër vlen gjithashtu të përmendim faktin që gjatë vitit 2023 buxheti i mbrojtjes për vendet e evropiane/Kanada, ka pasur rritjen më të madhe të dekadës se fundit (8.3 %) pa përfshirë USA, e cila këtë vit ka arritur buxhetin rekord me rreth 1 trilion dollarë. Po ashtu këto vende (evropiane/ Kanada)

Së katërti, Samiti do të konfirmojë edhe më fortë “politikën e dyerve të hapura” (zgjerimit) me Suedinë së shpejti dhe me Ukrainën, Gjeorgjinë, si dhe forcimin e partneritetit strategjik jo vetëm me BE, por edhe me vendet me “status të privilegjuar” si Australinë, Zelandën e Re, Korenë e Jugut, të cilët, janë ftuar zyrtarisht për të marrë pjesë në Samit.

Së pesti, në këtë Samit, do ketë mesazhe të forta edhe për 5 vendet e Ballkanit Perëndimor, mbi domosdoshmërinë kritike të zhvillimit të frymës dhe Masave të Mirëbesimit Reciprok (CSBM) si dhe të dialogut pa kushte për paqen, stabilitetin demokratik dhe agjendën e integrimit Euroatlantik të Rajonit.

Janë dy definicione brilante, nga dy personalitete të mirënjohura si dhe me kontribute historike për “rendin global të sigurisë”, që veçmas, por sidomos së bashku, i kam përzgjedhur si mesazhe përmbyllëse të këtij Samiti historik: “NATO është aq e fortë sa hallka më e dobët e zinxhirit të saj”, si dhe të ish-Presidenti i SHBA John Kennedy në hapjen së Konferencës se Munihut, 60 vjet me parë: “Ti hedhim sytë përtej rreziqeve të së sotmes, te shpresat e së nesërmes”! Prandaj, në Samitin e Vilnusit, krerët e 31 shteteve anëtare janë të “të destinuar në mos të imponuar të nënshkruajnë dhe shenjtërojnë projektin e Aleancës së Erës së Re”.

Kjo pasi jam shpresëplotë se në këtë Samit do të rikonfirmohet “Leadership” i fortë, përgjegjshmëri e lartë, vullnet, kohezion si dhe projektet, programet dhe mbështetja e financiare (minimumi 2 % e GDPsë) për modernizimin kapaciteteve të afta të përballjen me rreziqet konvencionale (artikulli 5), me terrorizmin si dhe me kërcënimet ndaj paqes, lirisë, prosperitetit dhe stabilitetit demokratik dhe interesave të Aleancës në hapësirën Euroatlantike. Në shtesë, në kapacitetin e ekspertit për çështjet e Sigurisë Kombëtare, Rajonit dhe NATO-s, po parashtroj reciprokisht edhe 5 rekomandime strategjike për sa qëndrimet dhe angazhimet e RSH-së në këtë dhe përtej këtij Samiti:

1. Kohezion dhe konsensus të pakushtëzuar (krah të ShBA-ve) për të gjitha vendimmarrjet, projektet dhe operacionet e Aleancës në interes të mbrojtjes kolektive (artikulli 5); mbështetjen “më shumë se modeste” ndaj Ukrainës; rol/vend lider në promovimin e paqes, stabilitetit demokratik, interesave gjeopolitike dhe agjendës Euroatlantike në rajon. Po ashtu, mbështet projektet e përbashkëta ndaj të kërcënimeve asimetrike të sigurisë: “terrorizmi, rreziqet kibernetike, krimi i organizuar, siguria e mjedisit, emergjencat civile, etj.”!.

2. Të konfirmojë përmbushjen e angazhimit për të arritur në “minimumi 2 %” GDP-së prej 2024 e në vazhdim”, me synimin e zhvillimit të kapaciteteve të afta për përballimin e rreziqeve ndaj sigurisë së qytetarëve dhe shoqërisë, si dhe përmbushjes së detyrimeve në kuadër të NATO-s.

3. Mbështetjen dhe promovimin e përpjekjeve të Kosovës dhe Bosnje-Hercegovinës, për anëtarësim në NATO, duke konfirmuar se kjo “qasje e mençur” zgjeron hartën e paqes së qëndrueshme në Rajon dhe më gjerë.

4. Të përmbush të gjitha përgjegjësitë që i përkasin vendit pritës (Host Nation), deri në përfundimin e projektin të Bazës Ajrore të Kuçovës, etj., detyrime që burojnë nga marrëveshja mbi statusin e forcave (SOFA), protokolli i Parisit, etj., të nënshkruara nga vendi ynë në 2012.

5. Të konfirmojë vullnetin dhe vendosmërinë e Tiranës Zyrtare për transformimin e Sistemit të Sigurisë Kombëtare, në përputhje me atë të mbrojtjes kolektive të Aleancës, duke përditësuar dhe modernizuar konceptin (SSK), balancat e pushteteve, strukturat, kapacitetet operacionale, bashkë me këto mekanizmat dhe mirënjohjen institucionale ndaj ShBA/NATO si dhe kulturën Euroatlantike të bashkëpunimit.

Së fundmi, por jo nga rëndësia, në këtë udhëtim/përpjekje me interesa të larta kombëtare, “nuk vlejnë as privatizimi i dashurisë për mëmëdheun dhe as i agjendës EuroAtlantike; as fryma sovranisto-ballkanike dhe as mungesa dëshpëruese e projektit të rindërtimit të opozitës zyrtare (përtej luftës diskredituese për procedurat, vulën dhe bravat)”, por peshohen vetëm dashuria dhe përunjësia për vendin; përkushtimi në ushtrimin e detyrave shtetërore dhe përgjegjësia e lartë ndaj interesave mbarëkombëtare; besimi në vlerat demokratike, mirënjohja dhe “bekimi” nga/ndaj partneritetit strategjik me SHBA,NATO-n.

Abuzimet e pushtetit

by

Astrit Lulushi/

Sot, të gjithë e njohin fatin e Perandorisë Romake. Në vitin 753 pes, Roma filloi si një mbretëri, por pak dihet për atë periudhë. Mbreti i fundit u rrëzua në vitin 509 pes për të krijuar një republikë. Republika Romake drejtohej nga një grup familjesh elitare që drejtonin Senatin dhe zinin të gjitha postet kryesore. Ky sistem u ndërpre nga Jul Cezari dhe u shfuqizua teknikisht në vitin 27 pes nga Oktaviani, i cili u bë perandori i parë i Romës; nuk ishte krejtësisht një gjë e keqe në atë kohë, pasi Roma ishte një perandori në zgjerim që përballej me një numër të madh sfidash. Një perandor i mirë, i mbështetur nga një burokraci eksperte e rrënjosur, do të ishte një forcë unifikuese kundër armiqve jashtë dhe paqëndrueshmërisë brenda. Oktaviani, i njohur sot më së shumti si Augusti, mbikëqyri formimin e Pax Romana, por jo të gjithë sundimtarët e Romës ishin aq të kompletuar sa Augusti.

Suksesi i sundimtarëve të tillë në centralizimin e administratës së perandorisë, ndërkohë që padyshim solli përfitime të mëdha, mbolli gjithashtu farën për problemet e mëvonshme. Në fund të fundit, siç dëshmuan shumë perandorë romakë, nga Kaligula tek Nero, Marcus Aurelius, Commodus dhe të tjerë, qasja e perandorisë ndaj qeverisjes ishte e bazuar në aftësinë e sundimtarit. Kur erdhën në pushtet perandorë të paaftë ose të çmendur, e gjithë ndërtesa u rrëzua.

Një nga burimet më të njohura për jetën e perandorëve romakë vjen nga Gaius Suetonius Tranquillus, i cili shkroi De Vita Caesarum (Rreth jetës së Cezarëve). Sot, vepra njihet si Dymbëdhjetë Cezarët dhe është shkruar në vitin 121 të es gjatë mbretërimit të perandorit Hadrian. Suetonius ishte sekretari personal i perandorit. Në veprën e tij, Suetonius mbuloi jetën e udhëheqësve të Romës, nga Jul Cezari te Domitiani, duke lavdëruar disa dhe duke kritikuar ashpër të tjerët.

Suetonius kishte shumë thashetheme për të treguar për Tiberin, i cili sundoi nga viti 14–37 e.s. Tiberius filloi karrierën e tij si një gjeneral i shkëlqyer, duke mundur shumë nga armiqtë e Romës në kufirin e saj lindor në Evropë. Kur u bë perandor, në fillim tregoi një mprehtësi të madhe ushtarake dhe administrative, por më vonë filloi të shfaqte shenja degradimi intelektual dhe moral. Në moshën 26-vjeçare, ai u tërhoq plotësisht nga jeta publike, duke ia lënë sundimin e perandorisë nënshtetasve mashtrues, ndërsa ai kënaqej në një pallat të madh dhe të zbukuruar në ishullin Kapri. Tiberius vdiq rreth 78 vjeç në rrethana mjaft të zymta. Vendin e tij e zuri Kaligula, ose “sandalet e vogla”, emër që i kishte mbetur nga ushtarët kur ishte fëmijë ndërsa i ati, Germanikus, e merrte në fushime. Nga ana e tij, Kaligula nuk e donte kurrë pseudonimin dhe pothuajse nuk iu tha kurrë në fytyrë kur u rrit. Duke patur parasysh se sa të këqij ishin disa nga perandorët e Romës, kjo është një dëshmi se sa i çmendur ishte Kaligula sa që ende mbahet mend gati 2000 vjet më vonë si mishërimi i gjithçkaje që mund të jetë e gabuar me një tiran. Romakët kishin shpresa të mëdha në vitin 37 të es, dhe sipas të gjitha llogarive, Kaligula ishte një sundimtar fisnik dhe i drejtë gjatë muajve të tij të parë në pushtet. Por pas kësaj, ai pësoi një lloj sëmundjeje misterioze që me sa duket e bëri atë të çmendur. Në të vërtetë, lista e veprimeve të çuditshme të Kaligulas është e gjatë. Ndër të tjera, ai filloi të shfaqej në publik i veshur si perëndi, dhe inçesti i tij, perversiteti dhe etja për gjak ishin legjendare në atë kohë, duke pasur parasysh se shoqëria romake ishte mjaft e mësuar dhe tolerante ndaj gjërave të tilla. Në fakt, romakët u befasuan aq shumë nga disa nga sjelljet e Kaligulës, saqë historianët regjistruan disa nga veprimet e tij më të çuditshme. Suetonius shkroi se ndërsa marrëdhëniet e Kaligulës me Senatin u përkeqësuan, ai urdhëroi që Incitatus të bëhej anëtar i Senatit Romak dhe Konsull. Incitatus, latinisht për “i shpejtë”, ishte kali i preferuar i Kaligulës, por jo për ta ngjitur atë në Senat. Ai i ftoi mysafirët të darkonin me Incitatus dhe i bëri stallat e kalit prej mermeri. Kaligula kërcënoi se do ta bënte kalin e tij senator (dhe e bëri kalin prift) dhe ndërtoi një urë varkash që lidhnin dy skajet e një gjiri pa asnjë arsye tjetër, por sepse dëshironte të kalonte me kalë nëpër ujë. Sado absurde qofshin ekseset e tij, Kaligula ishte një njeri i vërtetë që nuk u soll ashtu si u soll në përpjekje për të qenë një karikaturë vizatimore e një horr i keq. Duket e pamundur që psikoza e Kaligulës të ishte pasojë e një edukimi veçanërisht jo të shëndetshëm familjar, por një shkak i zakonshëm i sëmundjeve mendore. Babai i tij ishte një burrë i respektuar dhe i dashur për djalin e tij të vogël dhe nëna e tij ishte një fisnike që nuk shfaqte asnjë sjellje abuzive. Në vend të kësaj, duket se Kaligula ra pre e një sëmundjeje në tru që e bëri atë të çmendej. Jeta dhe bëmat e Kaligulës janë bërë objekt legjendash, dhe ekseset e tij më të këqija janë portretizuar me ngjyra dhe nganjëherë pothuajse me humor.

Ndërsa kishte perandorë të mirë, madje edhe të mëdhenj në shekujt e dytë, të tretë dhe të katërt, numri i perandorëve të këqij u rrit dhe cilësia mesatare në përgjithësi ra.

Ai që bie në sy është Elagabalus, i cili sundoi nga 218-222. Ai u soll në pushtet nga vrasja e paraardhësit të tij, pas një komploti nga nëna dhe gjyshja e tij. Elagabalus mori emrin Marcus Aurelius Antoninus Augustus, por ka hyrë në histori si Elagabalus sipas emrit të perëndisë diellore siriane për të cilin ai ishte prift, pasi kishte lindur në Emesa (Homsi i sotëm). Ardhja e tij si perandor fyeu ndjenjat fetare të romakëve; skandalet e tij morale dhe politikat që ndoqi rrënuan perandorinë ekonomikisht. Historiani Lucius Cassius Dio (shek. III) në Roman History shkruan se perandori Elagabalus do t’i korrigjonte njerëzit që i referoheshin atij si “Zot”, duke thënë: “Unë jam zonjë”. Më në fund, Garda pretoriane nuk e duroi më. Elagabalus dhe nëna e tij u vranë, u zhveshën lakuriq, iu pre koka dhe u tërhoqën zvarë nëpër rrugët e Romës.

Tiranët sot, kudo që janë, qeshin me shembuj të tillë. Pikërisht kjo i bën ata të bien në të njëjtat gabime; neglizhojnë mësimet e historisë, dhe kështu përcaktojnë fatin e tyre dhe të kombit.

KAMBANA

by

Muç Xhepa/

– Ejani të më takoni në kishën tonë! – tha Spenseri, udhëtari që kishte porositur Uberin, kur lamë pas avenynë “Konektikat” në qytezën e Kensingtonit. – Të njiheni me kishën e mormonëve; është rindërtim i kishës që ngriti vetë Krishti.

Tempulli mormon, arkitekturë moderne, veshur me mermer të bardhë vezullues, ka gjashtë kulla të larta, si anije kozmike drejt Krijuesit, në verilindje të Uashingtonit. Është ndërtuar në mesin e shekullit të njëzetë. Nga madhësia është i treti në vend dhe ka kushtuar dhjetëra miliona dollarë. Vendndodhja e dukshme përgjatë unazës së kryeqytetit e ka kthyer në pikë pelegrinazhi për vendasit dhe të huajt.

– Faleminderit për ftesën! Do të vij me shumë dëshirë. Më kanë treguar se vendi i vizitorëve në hyrje është mahnitës.

– Po! Piktura gjigante, Krijuesi dhe dishepujt… – Spenseri flet me pasion.

Natë pranverore, e freskët, me fllad Kraste. Fund maji. Sportelistja e hotelit “Skampa” më priti ftohtë. Orar jo i përshtatshëm për të vizituar mysafirë. Hoteli gëlonte me kostumgrinj, kati i dytë përgjohej natë e ditë. Jetonte një çift gjerman. Thuhej se ishin të interesuar për metalurgjinë e zezë, “Çeliku i Partisë”. Asnjëherë nuk e morëm vesh rolin e tyre të vërtetë, por bashkëshortja, një grua e thyer në moshë, dukej e shpenguar kur flirtonte hapur me përkthyesin, një mashtrues profesionist i qytetit tonë, që nuk i hynte gjemb në këmbë. Kishte lidhje me kupolën e lartë komuniste.

– Jemi nisur që me natë.

Iliri kishte vendosur këmbët mbi jastëk në fundin e krevatit; ato ishin të ënjtura dhe pranë gishtërinjve kishin krijuar flluska të mbushura me ujë.

– Kur filluam të ngjisnim malin, na buzëqeshi dielli mbi Krrabë, ndërsa aroma e luleve të blirit na ndoqi deri në kilometrin e njëzetenëntë. Aty pushuam, hëngrëm mëngjesin.

Petro e aprovonte me buzëqeshje.

Petro Zheji dhe Ilir Kroi, në fundjavë, e kishin bërë zakon të bënin udhëtime të gjata në këmbë. Pelegrinët këtë radhë kishin zgjedhur Elbasanin. Petro ishte njohës i thellë i librave të shenjtë. Ungjilli ishte ushqimi shpirtëror kryesor i tij. Kultura e gjerë fetare dhe bindja e patundur në Krijuesin e gjithësisë e kishin kthyer në një lloj famullitari, ku anëtarë të famullisë ishin miq dhe të besuar të tij. Gjatë këtyre pelegrinazheve në këmbë, ata ndalonin pranë rrënojave të kishave të mbyllura. Aty Petro i falej Zotit për shëndetin e mikut të tij. Iliri kishte kaluar tronditje mendore të rëndë. E kishin përjashtuar nga shkolla dhe i kishin bërë hetuesi speciale, sepse e kishin zënë duke lexuar në gjermanisht Zigmund Frojdin, librin “Interpretimi i ëndrrave”. Iliri ishte gjashtëmbëdhjetë vjeç atëherë.

– Më spiunoi djali i Kadri Hazbiut, – më tregoi Iliri një natë, fillim vere, kur ishim duke mësuar në shtëpinë e tij për provimin e hyrjes në gjuhësi, anglisht; lëndë e vështirë, por e këndshme. Profesori i talentuar Gëzim Hado e kishte kthyer në art.

– Ia tregoi vajzës së Spiro Kolekës, poetes; përpiqej t’i fitonte zemrën. Aq mjaftoi dhe më rrëmbyen në mesnatë.

Iliri tregonte, unë nuk u besoja veshëve.

– Kërkonin të dinin burimin. Njeriun që më kishte dhënë librin. Më mbajtën tri javë mbyllur në një qeli betoni, pa dritare, ku një llambë në kafaz hekuri, varur në tavan, rrinte gjithnjë ndezur. Ditët e para jam shtrirë në çimento, pastaj sollën një dyshek të mbushur me kashtë. Rezistova. Javën e tretë më sollën nënën. Në qeli. Pa aguar. Ishte tretur. S’e njoha.

Ilirit i dridhej zëri.

– Për ty, bir, u ndava me babanë tënd. Duheshim shumë. Vendosëm që të rriteshe jashtë kampeve të internimit.

Iliri ishte nipi i Haxhi Kroit, syri dhe veshi i Neronit. Shqyerja e bishave brenda llojit nuk kishte kufi. Nxitej edhe nga vetë Neroni. Kënaqej kur shihte gjak.

– “Për ty zë qelinë. Këtu, pranë teje!”. Kur u përmenda, gjendesha në spitalin numër pesë. Mbi mua eksperimentonte mjeku i sigurimit, Ylvi Vebiu.

Dëgjoja i ngrirë.

– S’më ke pyetur përse e quaj djalin e tij “Uria Hip”! Ja, mësoje tani. Ardiani i di të tëra dhe hiqet sikur nuk ka ndodhur gjë.

Me Ardianin ishim në të njëjtin fakultet.

Në fshatin Shijon, Petro dhe Iliri kishin ndaluar te rrënojat e një kishe të lashtë. Shijoni ishte bërë i njohur për mua që në fëmijëri nëpërmjet tregimeve të gjyshes sime. Një pjesë e tij ishte pronë e saj.

– Muzgu na zuri te manastiri i Shijonit.

Iliri uli këmbët.

– Mbaji lart sa të shkojë e ënjtura, – e këshilloi Petro.

– Janë më mirë tani, – tha Iliri dhe vazhdoi të tregojë. – Pranë dy qiparisave të lartë, në pjesën jugore të kishës, ishte në gjunjë një nënë e veshur me të zeza. Lutej. Me duar ruante flakën e qiririt të mos i shuhej. U afruam ngadalë, Petro nxori nga xhepi një qiri, e kishte sjellë me vete për t’u lutur. E vendosi mbi një gur të lëmuar, pjesë e ndonjë pllake varri. Më bëri shenjë të afrohesha. U ulëm në gjunjë. Petro e ndezi, vuri dorën në kokën time dhe filloi të lutej për shëndetin tim. Pa mbaruar lutjen:

“… Mbushja jetën me shpirtin tënd … Shën Vladimir! Amin!”, nëna plakë u afrua:

“Thuaj edhe një lutje për djalin tim të mbyllur në Qafë-Bari, o bir i Zotit!”.

Nëna uli kokën që Petro ta prekte me dorë.

“Burrin ma vranë, po iknin jashtë, të kërkonin punë. Ushtari e qëlloi.”.

Zëri i doli me vaj. Petro u lut për djalin e saj. Nëna e mbuloi me urata dhe u largua. Ikte nëpër errësirë.

– Shën Vladimiri ka fuqi shëruese. Kanë ardhur në shekuj njerëzia këtu dhe kanë gjetur shpëtim, – zëri i Petros u bë i thellë.

– Te qiparisi i ra në gjunjë Zotit dhe i kërkoi të ngrinte kishën. Legjenda thotë se iu shfaq edhe shqiponja jonë me kryq në kokë.

Petro u ngrit nga krevati, nxori nga çanta një bllok të trashë me kapakë kartoni të zinj.

– Ja, Ramiz Alia, krimineli, thotë se nuk është tradhti kalimi i kufirit dhe qenve u jep urdhër të qëllojnë.

Ashtu, si Moisiu në pikturën e Rembrandit me pllakën e gdhendur, porositë e Zotit, Petro përplasi me forcë bllokun mbi tryezë. Ora po shkonte dymbëdhjetë. U largova për t’u takuar të nesërmen përsëri. Në drekë u mblodhëm te veranda e hotelit “Skampa”. Ishim bërë pesë miq të famullisë së tij. Me gotë vere në dorë, Petro na falënderoi për mikpritjen.

– E ngre këtë gotë për miqtë e mi të mirë! Elbasani na priti me kambana. Sot është dita e Shën Vladimirit! Paçi uratën e Tij!

Kur Petro dhe Iliri ishin afruar pranë hotelit “Skampa”, kambana e orës së qytetit kishte rënë dhjetë herë. Për Petron, ajo simbolizonte kishën që shteti komunist e kishte mbyllur me ligj.