s p – Page 193 – Dielli

𝐒𝐨𝐭 𝐬𝐡𝐞̈𝐧𝐨𝐡𝐞𝐭 𝟓𝟑𝟕 𝐯𝐣𝐞𝐭𝐨𝐫𝐢 𝐢 “𝐇𝐨𝐫𝐚 𝐞 𝐀𝐫𝐛𝐞̈𝐫𝐞𝐬𝐡𝐞̈𝐯𝐞𝐭” (𝐏𝐢𝐚𝐧𝐚 𝐝𝐞𝐠𝐥𝐢 𝐀𝐥𝐛𝐚𝐧𝐞𝐬𝐢)

August 31, 2025 by s p

Dr. Bledar Kurti/

Prijës të Gjergj Kastriotit u shpërngulën në Itali përpara pushtimit otoman por pjesa më e madhe e tyre u shpërngul në Jug të Italisë pas vdekjes së Gjergj Kastriotit në vitin 1468, rënies së Krujës në vitin 1478 dhe Shkodrës 1479.

Për shkak të pushtimit nga osmanët, grupe të tjera shqiptarësh u larguan nga atdheu i tyre përmes detit Adriatik për në Itali duke themeluar më 30 gusht 1488 “Piana degli Albanesi” siç thuhet nga arbëreshët “Hora e Arbëreshëvet”.

Ruajtja e gjuhës, besimit, traditës, riteve, kostumeve, këngëve etj, i Arbëreshëve prej shekujsh është rast unik jo vetëm në Evropë por në mbarë botën.

Prej 6 shekujsh Arbëreshët kanë ruajtur brez pas brezi identitetin e Arbërit, dhe sot mrekullohesh kur dëgjon fëmijë që flasin gjuhën e Gjergj Kastriotit dhe praktikojnë zakonet e kohës së Heroit tonë Kombëtar.

Për 4 shekuj, nën pushtimin otoman, figura e Gjergj Kastriotit u shua nga kujtesa kombëtare, dhe ishin Arbëreshët ata që e rikthyen figurën e tij në Shqipëri, si simboli i bashkimit konbëtar dhe frymëzuesi drejt rrugës për pavarësi.

Në mesim e shekullit të 19-të Shqipëria eci përpara në rrugëtimin e saj për pavarësi dhe shtet-formim, falë kontributit të çmuar të figurave patriotike arbëreshe.

Projekti i parë i Rilindjes Shqiptare, një projekt thellësisht evropian, u formulua nga figurat e komunitetit arbëresh si Jeronim De Rada, Gavril Dara, Zef Serembe, Antonio Gramshi, e shumë të tjerë, të cilët ndihmuan në finalizimin e atij projekti: zgjimi i një populli dhe pavarësia e një kombi.

Arbëreshët kanë ruajtur shumë elemente etnike të kulturës së saj shqiptare, veçantitë e saj kulturore, gjuhësore, fetare (gjuhën, ritin bizantin, veshjet tradicionale, zakonet, muzikën, folklorin).

Ekzistojnë rreth 800 veshje tradicionale vetëm në Horën e Arbëreshëvet.

Në ditë festash arbëreshët organizojnë parada dhe varin në ballokone qilima disa shekullor, të endur me tezgjah, të trashëguara brez pas brezi në çdo familje. Si motiv ato kanë shqiponjën dykrenare, por edhe lule të kuqe që simbolizojnë ngjyrën e flamurit, si në rastin e Kalabrisë, ku në qilima figuron lulja Geranium Imperial, e cila rritet masivisht në kodrinat e lëndinat e zonës.

Ushqimet tradicionale janë një karakteristikë e veçantë, si kulaçi dhe buka pa maja, mënyra e ngjyrosjes në vezëve të pashkës përmes zierjes në kazan të rrënjëve të kuqe, ndërsa kërcimet dhe këngët përçojnë emocione mallëngjyese për largimin nga atdheu dhe mallin për vendlindjen e tyre, si për shembull kënga për Morenë, vendin e tyre që tashmë e kishin lënë shumë larg.

“Mori e bukura More

Si të le e më së të pë!

Atje kam zotin tatë,

atje kam zonjën mëmë,

atje kam edhe tim vëlla:

Gjithë të mbuluar në dhe!”

Komunitetet Arbëreshe ndodhen jo vetëm në Itali, por edhe në Argjentinë, Gjermani, Francë, ShBA, Kanada, Greqi, Australi, etj, ku me krenari ata vazhdojnë të ruajnë prej shekujsh identitetin arbëresh.

Siç thuhet edhe në këtë këngë arbëreshe:

“O zë i ngrohtë i vendit tim.

O dritë e syve të mi.

Ne jemi bijtë e Kastriotit.

Ne u përkasim dheut të shenjtë.”

Sa e mrekullueshme është kjo!

Sa krenari për ne!

Gjak i shprishur, por një

“FJALOR I MIKROTOPONIMISË SË ISTOGUT” NJË VAZHDIMËSI E KËRKIMIT DHE STUDIMIT TË TOPONIMISË SHQIPTARE

August 31, 2025 by s p

Prof. Dr. Begzad Baliu/

Prej dekadash ekziston një mendim se studimet onomastike në hapësirën e Kosovës kanë filluar kryesisht në fund të viteve ’60, kur shkenca shqiptare në përgjithësi dhe organizimi institucional në veçanti u çliruan nga strukturat e sigurimit rankoviqist. Faktikisht në këtë mendim ekziston një e vërtetë e artikuluar për shkencën albanologjike, kryesisht nga vitet ’70 e këndej, por nëse e shikojmë gjendjen më thellë, nuk është vështirë të shihet se dija shqiptare për toponiminë e Kosovës, ashtu sikur edhe për çështjen gjuhësore, etnike – materiale e shpirtërore, të hapësirës etnike dhe gjeografike shqiptare ka treguar interesim që në vitet ’30-ta.

Është Profesor Ahmet Gashi, biri i Kosovës, gjeografi, intelektuali, patrioti, arsimtari i Shkollës së Elbasanit dhe shkencëtari i shquar i shkencës shqiptare të kësaj kohe, i cili në hartën e tij të trojeve etnike të viteve ’30 e bëri realitet disa herë hapësirën e Kosovës dhe e rishikoi, e sistemoi dhe saktësoi jo vetëm hapësirën e etnikumit shqiptar po edhe toponiminë, ojkoniminë, oroniminë e hidroniminë e trojeve etnike shqiptare. Kjo është koha kur shfaqen edhe artikujt e parë jo vetëm për të shquar toponiminë historike të Kosovës, po edhe për t’iu kundërvënë shkollës së Jovan Cvijiçit. Po në këto vite kemi artikullin e parë të Profesor Idriz Ajetit për toponiminë në gazetën e Sarajevës Muslimanski svjest (1938).

Pas Luftës së Dytë Botërore nuk kanë munguar kërkimet në fushë të toponimisë, ndërsa përmasa e studimit të saj mbështetej në dijen e antropogjeografisë, gjuhësisë historike dhe dialektologjisë, një metodë kjo, e cila në studimet shqiptare në Shqipëri, pothuajse vazhdon ta ruajë statusin e njëjtë, ndërsa në Kosovë, u bë dije më vete që në vitet ’70, kur onomastika jo vetëm u bë dije më vete si kërkim gjuhësor po edhe sektor i veçantë brenda institucioneve ku studiohej ajo.

Në këtë rrjedhë do shquar Sektori i Onomastikës në Institutin Albanologjik të Prishtinës dhe Seksioni i Onomastikës në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, institucione këto të cilat realizonin aktivitete shkencore të kësaj natyre në përmasa jugosllave (i pari, përmes konferencës Onomastica jugoslavica) dhe në përmasa kombëtare (i dyti, përmes kërkimesh në teren, realizimit të magjistraturave e doktoratave, konferencave shkencore etj.)

Nuk mbetej prapa as projekti i madh kombëtar i kërkimeve në fushë të onomastikës historike dhe onomastikës së zbatuar, i Universitetit të Prishtinës dhe Institutit Albanologjik, realizimi i të cilit u bë i mundur përmes temave të magjistraturës dhe doktoratës. Le të kujtojmë këtu temat e magjistraturave dhe doktoratave nga studiuesi: Muharrem Peci, Onomastika e Shalës së Bajgorës (1983); Rexhep Doçi, Antroponimia e Llapushës (Prekorupës), (1983), Onomastika e shqiptarëve të Drenicës (1989) dhe Antroponimia shqiptare e Kosovës,I (1986); Bahtijar Kryeziu, Onomastika e Hashanisë (2000), Fjalor onomastik i Malësisë së Bujanocit (2006); Begzad Baliu, Onomastika e Gallapit (2003); Ramadan Asllani, Onomastika e Kaçanikut (2004); Maksut Haxhibeqiri, Toponimia e Ulqinit dhe rrethinës, Ulqin, 2001; Skënder Hoxha, Kontribut për studimin e toponimisë së Dushkajës (I) (1992); Kontribut për studimin e toponimisë së Dushkajës (II), (studim) (2000); Mustafa Ibrahimi, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të Prilepit, Krushevës dhe Velesit (2010); Xhemaludin Idrizi, Mikrotoponimia e Karshiakës së Shkupit (2003); Vebi Rrustemi, Hulumtime onomastike në Dervenin e Shkupit; Izmit Durmishi, Vëzhgime gjuhësore mbi toponiminë e Pollogut të Epërm të Gostivarit (2008) etj.

Vepra e dr. Sejdi Gashit, Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut, i dalë nga shtypi kohë më parë (dhjetor 2020) nga Instituti Albanologjik i Prishtinës, paraqet një vazhdimësi të këtyre kërkimeve në gjysmëshekullin e fundit, qoftë në Prishtinë, qoftë në Tiranë, qoftë në Tetovë-Shkup. Kjo vazhdimësi shihet prej projektit fillestar të realizuar si doktoratë (një traditë kjo e studimeve mbi modelin antropogjeografik (dialektologji, onomastikë përshkrim deskriptiv etj.) dhe modelin e botimit (hulumtim në teren, tipologji e mikrotoponimisë, studim etnogjuhësor e dialektor).

Vepra Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut, është strukturuar nga një parathënie, katër kapituj, rezymesë në gjuhën angleze dhe aparatit shkencor. Në parathënien e zgjeruar të këtij libri, autori sjell të dhëna për një traditë modeste të përshkrimit të toponimisë dhe antroponimisë së kësaj ane në gjuhën shqipe dhe për përkushtimin e tij që pas kërkimeve minimale të studiuesve të deritashëm ta marr përsipër një paraqitje sa më të plotë të kësaj lënde të pasur të mikrotoponimisë. Këtë lëndë gjuhësore, sikur e ka theksuar autori e ka mbledhur prej banorëve të tanishëm të kësaj ane duke udhëtuar nga njëri vendbanim në tjetrin dhe në situata të ndryshme: “në biseda të lira, në ndeja dhe festa të ndryshme, në dasma, në ceremoni varrimi; por edhe gjatë bisedave formale me folësit”. Në këtë mënyrë autori ka vjelë rreth 1200 njësi, të cilat, sikur thekson ai, emërtojnë fusha e toka bujqësore, zabele, kodra, brigje, lugje, livadhe e kullota, ara, lumenj, përrenj, troje, bjeshkë e male, kroje, varreza, qafa malesh, por edhe antroponime etj.

I bindur se paraqitjen e tyre sa më të saktë e ndihmon edhe hulumtimi i të folmes dialektore të kësaj anë, një specializim ky i tij në fushë të gjuhësisë, autori ka pasur në konsideratë dhe ka konsultuar edhe fjalorë të ndryshëm dialektorë të cilët që më parë kanë bërë përshkrimin e të folmes së kësaj ane dhe njësitë onomastike i ka regjistruar duke u mbështetur në regjistrat dialektore të këtij krahu të shqipes.

Kapitulli i parë sjellë të dhëna të cilat më parë i kishin përshkruar kryesisht antropogjeografët serbë e shqiptarë, por jo në ato përmasa, të cilat tani autori ynë i ka sheshuar e mbështetur në gjendjen aktuale të saj.

Të dhënat për pozitën gjeografike dhe klimën, përpjekjes për të dhënë një histori gjuhësore, etnografike, kulturore, patronimike të historikut dhe etimologjisë së vetë emrit Istog na e sjellin një pamje të mjaftueshme sociokulturore dhe socioetnografike, për të vazhduar më tej kërkimet në fushë të mikrotoponimisë dhe sidomos antroponimisë. Në këtë kapitull vend të rëndësishëm në kontekstin historiko-gjuhësor zë diskutimi mbi historikun e antikitetit dhe mesjetës së kësaj ane, si dhe diskutimi mbi etimologjinë e emrit Istog, i cili i konsideruar më parë përgjithësisht si oikonim sllav, këtu ubifikohet me patronimin Stoja, përkatësisht Istoja, duke ju referuar disa dokumenteve mesjetare të proveniencës sllave dhe osmane.

Kapitulli i tretë merret me veçoritë gjuhësore të të folmes së Istogut me rrethinë duke u ndalur në mënyrë të veçantë tek dukuritë fonetike (ndërrimet e tingujve), veçori këto të cilat kanë ndikuar ndjeshëm jo vetëm në stabilizimin e njësisë onomastike të vendit, po edhe në ruajtjen e strukturës gramatikore dhe semantike të mikrotoponimisë shqipe përballë ndikimit të strukturës gjuhësore – administrative serbe, sidomos gjatë shekullit të fundit. Po këtu është përfshirë edhe një pasqyrë e rëndësishme e studimeve të derisotme për Istogun me rrethinë. Kapitujt më të rëndësishëm të këtij vëllimi janë fjalori i toponimisë së Istogut me rrethinë dhe kapitulli i patronimisë së kësaj ane.

Sikur është theksuar në hyrje të këtij vëllimi në regjistrin apo fjalorin e mikrotoponimisë janë regjistruar nga tereni rreth 1200 njësi. Autori i këtij hulumtimi sikur është kujdesur ta respektojë mendimin e Norbert Joklit, që në hulumtimin e tij t’i paraqes jo vetëm vendbanimet, përkatësisht ojkonimet e kësaj zone, po të gjitha gjetjet në teren, sepse duke shënuar vetëm vendbanimet, përkatësisht ojkonimet e regjistruara kryesisht nga administrata mesjetare e kishës në gjuhën sllave, një kohë të gjatë është krijuar edhe bindja se fjala është për vendbanime sllave edhe atë jo vetëm në Istog me rrethinë, po edhe në Kosovë e Shqipërinë Veriore e Jugore.

Në fjalësin toponimik të kësaj vepre autori është përqendruar në diskutimin dhe sjelljen e një pamje sa më të plotë të atyre ojkonimeve të cilat i gjejmë edhe në dokumentet e mëhershme, kryesisht mesjetare. Kjo është edhe arsyeja që ai të merret gjerësisht me vendbanimet, përkatësisht ojkonimet: Cërrcë, Lubozhdë, Vrellë, Studenicë, Kaliqan, Shushicë etj. Pa dashur të merremi me etimologjinë e emrave të vendbanimeve, le të theksohet në këtë rast prania e emrave të tyre në dokumentet shekullore së paku nga mesjeta e këndej, një dëshmi kjo e jetës sedentare të popullatës së tyre shqiptare ndër shekuj.

Duke e respektuar këtë qëndrim polemizues të Norbert Joklit me veprën e Selishqevit për toponiminë dhe popullsinë e Shqipërisë Jugore e Juglindore, autori i kësaj vepre njëkohësisht ka përmbysur edhe një prirje të studiuesve shqiptarë në Kosovë, të cilët prej vitesh në kërkimet e tyre në teren kanë regjistruar kryesisht mikrotoponiminë dhe antroponiminë, e cila shquante që më parë anën gjuhësore apo semantike të hershme shqiptare dhe eventualisht trashëgiminë e krishterë që mund të shfaqte ajo njësi. Gjithashtu, më vjen mirë që këtë prirje, të cilën e kam ndjekur në studimet e mia në vitet ’90 dhe e kisha diskutuar prej shumë vitesh me autorin, studiuesi dr. Sejdi Gashi, e ka marrë dhe realizuar me kujdes e me sukses.

Pavarësisht se këto njësi mikrotoponimike, kryesisht emërtime për fusha e toka bujqësore, zabele, kodra, brigje, lugje, livadhe e kullota, ara, lumenj, përrenj, troje, bjeshkë e male, kroje, varreza, qafa malesh etj., japin mundësi diskutimi mbi strukturën fonetike, morfologjike, dialektore e semantike të shqiptimit dhe artikulimit, ato nuk japin shumë mundësi diskutimi historik e etimologjik, prandaj autori i veprës e ka parë të aryeshme t’i regjistrojë dhe t’i përshkruajë nga aspekti dialektor me shenjat diakritike. Në këtë regjistër mjaft të pasur rëndësi të dorës së parë marrin edhe përshkrimet popullore dhe legjendare të disa njësive mikrotoponimike jashtë vendbanimeve, qofshin ato vendbanime të përkohshme fushore, qendra arkeologjike, zonave etnografike etj.

Kapitulli i fundit sjellë një regjistër patronimesh (f.123), me interes për studiuesit e kësaj fushe të onomastikës. E vërteta, onomastika shqiptare nuk ka bërë shumë studime për antroponiminë dhe patroniminë e kohës së re, ndërsa studimet mjaft të thelluara janë bërë kryesisht për antroponiminë antike (ilire) dhe deri diku për periudhën e mesjetës. Megjithëse dokumentariteti i antroponimisë dhe patronimisë është më i pasur dhe më i dukshëm në pesë shekujt e fundit, studimi mbi këtë korpus sikur është parë i parëndësishëm përballë kërkimeve në hapësirën mesjetare dhe të antikitetit. Regjistri i partonimisë së Istogut me rrethinë jep mundësi studimi, madje jo vetëm për strukturën gramatikore e dialektore të tij, po edhe semantike e krahasuese me periudha dhe kultura komplementare të kohëve më të moçme.

Vepra e dr. Sejdi Gashit, Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut mbyllet me një Resume (f.135) në gjuhën angleze si dhe me një shtojcë që paraqet aparatin shkencor të kërkimit e të parashtrimit të lëndës: Simbolet fonetike, shkurtesat për literaturën e konsultuar, shkurtesa të tjera, shkurtesat e emrave të vendbanimeve etj. Me interes, për vlerësimin dhe diskutimet e më tejme të lëndës në fund kemi edhe literaturën e përzgjedhur.

Dr. Sejdi Gashi, Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2020, f. 162.

Gjenocidi i Serbisë në Kosovë

August 31, 2025 by s p

Imer Lladrovci/

Pjesa I

Zbulimi dhe ndriçimi i rrethanave në të cilat u krye gjenocidi serb në Kosovë është deryra e parë e shtetit dhe shoqërisë sonë.

Për gjenocidin e Serbisë në Kosovë ende flitet gjithkund. Shumë familje shqiptare janë traumatizuar gjatë luftës për shkak se kanë qenë viktima të dhunës serbe. Ky krim është trajtuar sidomos në mediat shqiptare nga shumë këndvështrimi. Nga këndvështrimi politik, sociologjik, antropologjik, historike e faktografike, edhepse disa lloje të krimeve nuk janë zbuluar në tërësi dhe me metoda adekuate. Shpesh thuhet se gjatë luftës janë dhunuar seksualisht rreth 20.000 femra shqiptare, mirëpo në vitin 2018 kur u hap një mundësi për regjistrimin e femrave të dhunuara me qëllim dhënien e një pensioni të zakonshëm të viktimës nuk u paraqiten më shumë se 500 raste. Dikush që i gjykon gjërat vetëm në sipërfaqe do të thoshte se shifra e përmendur më herët prej 20.000 femrave të dhunuara duhet të ketë qenë një shifër propagandistike. Por jo. Unė dyshoj se shofra e errët duhet të ketë qenë edhe më e madhe se 20.000. Dhunimi seksual i femrave ka qenë një mjet lufte i Serbisë që ėshtë përdorur edhe në pjesë të tjera të Jugosllavisë, sidomos në Bosnjë.

Gjërat janë shumë më të ndërlikuara seç duken në shikim të parë. Nëse kjo formë e krimit të luftës vërtet ka pasur përmasa të gjera, atëherë të dhënat empirike do të duhej mbledhur menjëherë pas luftës dhe në mënyrë të veçantë dhe jo shumė vite më vonë, siç ndodhi tek në vitin 2018 kur filloi fushata për krijimin e listës së femrave të dhunuara, të cilat gjoja do të merrnin një pension të caktuar. Pastaj nuk duhet harruar fakti se ka pasur një rezolutë të Kuvendit të Kosovës që e mohonte ekzistencën e këtij krimi në Kosovë. Disa deputetë madje patën thënë se nëse ka pasur raste sporadike, atëherë duhet akuzuar femrat shqiptare për jorezistencë dhe jo serbët e armatosur. Pas kësaj rezolute, vështirë se do të paraqitej një femër me pretendimin se ishte dhunuar seksualisht, sepse ajo duhej të llogariste se do të njollososej si prostitutë.

Megjithatë, për dukurinë është folur shumë nga ekspert të fushave të ndryshme. Ndonjėherë janë bërë edhe gabime të rënda, sepse është folur edhe në mënyrë paushalle, duke i parë vetëm disa anë të dukurisë dhe duke i injoruar disa të tjera. Shumëherë, flitet për gjenocidin, por nuk flitet edhe për aksionin serb të mbulimit të gjurmëve, fshehjen e krimit, Nuk duhet të harrojmë se ka ekzistuar edhe projekti „asanacija“. Në vitin 2025, pra një çerekshekulli pas përfundimit të luftës ende lista e të zhdukurve kap shifrën 1647 persona të pagjetur, prej tyre 420 serbë. Civilët shqiptarë dhe civilët serbë nuk janë e njëjta gjë. Nëse ushtria serbe dhe mekanizmat e ndryshëm të shtetit të Serbisë në realizimin e projektit „Patkoi“ bënin terror mbi masën e pambrojtur shqiptare, UÇK-ja e keqarmatosur në përgjithësi nuk merrej fare me popullsinë civile. Vetë misioni i saj çlirimtar e përjashtonte këtë formë të luftës. Por nuk mund të mohohet fakti se kishte civilë serbë që ishin të involvuar në luftë. Dyshoj se të tillët për arsye informative kanë depërtuar në vijat e luftës dhe aty janë vrarë dhe, ndonjëherë, edhe zhdukur. Pas luftës ka pasur shumë civilë serbë të vrarë, por nuk dihet saktësisht se kush ishin ata që i vranë. Në fshatin Grackë të Lypjanit qenë vrarë disa fshatarë serbë në fushë, derisa punonin.

Nazim Bllaca ka thënë me një rast se para se të ndodhte ky krim monstruoz, ka qenë i njoftuar një agjent i UDB-së. Pyesim pse nuk ndërmori ai asgjë për parandalimin e këtij krimi kur e dinte se ç’po përgatitej? Cili ishte roli i tij në këtë rast? Nė kaosin e paskuftës mund të ndodhte gjithçka dhe e vërteta për motive të ndryshme të fshihej. Sidoqoftë, civilët serbë që u zhdukën si edhe shqiptarët meritonin një varr, kështu që duhet të ndriçohen rastet e tilla. Në vitin 1998 në Pejë në kafenenë „Panda“ qenë vrarë disa fëmijë serbë. Vetë Aleksandar Vuçiqi (Aleksandar Vučić) si zëvendëskryeministër pati thënë se krimi s’ishte kryer as nga agjenturat e huaja dhe as nga shqiptarët. Gazeta serbe „Kurir“ e pati akuzuar si vrasës Millorad Ulemek- Legijanë (Milorad Ulemek-Legija), por ai kurrë nuk doli para gjyqit me këtë akuzë. Legija sot ndodhet në burg për shkak të vrasjes së ish kryeministrit serb Zoran Gjingjiq (Zoran Djinfjić). Ai kurrë s’ka folur publikisht për rastin „Panda“ edhepse nuk do të dënohej më shumë seç ishte është dënuar për vrasjen e Zoran Gjingjiqit. Në këtë konstelacion kur shumëçka është ndriçuar dhe shumëçka tjetër ka mbetur ende pa u zbuluar dhe ndriçuar deri në fund është vështirë të jepet një gjykim përfundimtar, aq më tepër kur për publikun e gjerë ka munguar një trajtim i veçantë i aspekteve juridike të krimit.

Me librin „Gjenocidi i Serbisë në Kosovë“ të juristit Arsim Bajrami më në fund erdhi një studim që me argumenta juridike flet për krimet e luftës në Kosovë dhe ato i klasifikon si gjenocid, pra si formėn më të rëndë të krimit. Krimet serbe në Kosovë asnjë njeri me mend në krye nuk do t’i kontestonte, të paktën jo hapur, por për statusin e tyre juridik shumë njerëz nuk ishin të sigurt për shkak të konfuzionit politik që është krijuar nga faktorë të brendshëm e të jashtëm. Zona ku jetojmë ne vazhdimisht është tronditur nga luftërat, kështu që krimet e luftës kanë qenë pjesė e jetës sonë. Kur tmerret e luftës kanë qenë më tė vogla se në të kaluarën, ky fakt i hidhur është interpretuar si fat. Marrëdhëniet serbo-shqiptare i kanë rënduar doktrinat e ndryshme gjenocidale. Elaboratet e ndryshme që janë paraqitur në dy shekujt e fundit në Beograd nuk janë fryt i psikozës së frikës shqiptare, por realitet objektiv. Traumat e sundimit turk në Serbi, asnjëherë të trajtuara në mënyrë adekuate, janė instrumentalizuar politikisht kundër shqiptarëve dhe boshnjakëve. Elitat politike serbe dhe ato kishtare kanë mundur t’i mobilizojnë shtresa të caktuara të shoqërisë serbe kundër shqiptarëve. Në fakt në Mesjetë shqiptarët ndiqeshin kinse fetarisht, atëherë jo si turq të islamizuar, por si katolikë. Situata në Kosovë na paraqitet shumë komplekse, sepse në lojë janë shumë faktorë. Një zbërthim naiv i situatës konfliktuoze më shumë i ngatërron çështjet sesa i ndriçon, kështu që kërkohet një çasje e tillë që krimin di ta klasifikojë në bazë të tipareve të tij objektivë dhe jo duke u mbështetur në pretendime ideologjike.

Edhe ky libër i Arsim Bajramit synon që të kap gjithë spektrin e luftës, por si qëllim themelor i tij është klasifikimi objektiv i krimeve. Ne nuk duhet ta zmadhojmë, por as ta zvogëlojmë e harrojmë atë që përjetuam. „Të harrosh një Holocaust, është të vrasësh dy herë“ thotë nobelisti hebreit Eli Vizel (Elie Wiesel). Holocausti ndaj hebrenjëve përbën një formë singulare të gjenocidit, mirëpo edhe vrasja dhe dëbimi masiv i shqiptarëve nga viset e tyre paraqet një formë të gjenocidit që nuk mund dhe nuk duhet injoruar. Libri i Arsim Bajramit e dokumenton në hollësi rrugën e ferrit nëpër të cilin kaloi populli ynë në një kohë jo të largët. Një bashkësi që nuk prodhon libra të tillë, jeton në mjegullën e liuzioneve dhe objektivisht është e rrezikuar nga përsëritja e këtyre krimeve. Ky libër e konservon realitetin dhe kështu i shërben kujtesës tonë kolektive që na jep mjetet e analizës së gjendjeve shoqërore e politike që çojnë në gjenocid.

Për arsye politike shpesh na sugjerohet që disa gjëra t’i harrojmë. Natyrisht, shumëçka duhet harruar, për t’i bërë vend të resë në jetën tonë, por jo gjithçka. Krimet në formën e tyre si gjenocid nuk i përkasin atyre gjërave që duhet harruar, sepse të harrosh gjithçka do të thotë mungesë identiteti. Një definicion juridik kurrë s’e shpërfillë gjendjen faktike dhe tiparet e saj thelbësore, ndryshe nga nje definicion politik që në lojë fut edhe elementë të tjerëtë dorës së dytë, të cilët ndonjëherë fitojnë peshë specifike më të madhe se faktet objektive kryesore kur definojmė një entitet. Me një fjalë, diçka që objektivisht ka një status të caktuar juridik mund të ketë një status krejt tjetër politik. Secili popull ka një shtresë që i shkoqit dukuritë në vështrimin logjik, dmth. që fiksohet pas statusit juridik të fakteve, ndaj dhe insiston që këto fakte të hidhura të arkivohet në kujtesën kolektive si një mundësi vetëmbrojtjeje. Por kjo shtresë është e rrezikuar në luftë dhe në kohë paqeje. Në luftë rreziku është eleminimi fizik, kurse në paqe manipulimi psikologjik, dmth. politik. Në këtë mënyrë masa e një populli privohet nga një produkt i rëndësishëm për identitetin e tij.

Sipas Konventës së OKB-së për Parandalimin dhe Dënimin e Krimeve dhe Gjenocidit të vitit 1948 gjatë viteve 1998-1999 krimet serbe të luftës, sipas Arsim Bajramit, e posedojnë tiparin e gjenocidit. Kjo Konventë dhe Statuti i Romës më vonë përcaktojnë 5 krietere për kualifikimin e krimeve të luftës si gjenocid. Në rastin e Kosovës, shkruan Arsim Bajrami, janë plotësuar të gjitha këto kritere. Ky kualifikim ka rëndësi të madhe edhe për publikun botëror, sepse Serbia bashkë me Rusinë dhe një pjesë të bashkësisë ndërkombëtare, për fat të keq ndonjëherë edhe e proviniencës perëndimore, bën gjithçka për ta mohuar e relativizuar gjenocidin e Serbisë në Kosovë. Për Rusinë dihet se përfaqëson një shtet që nuk e përjashton dhunën ushtarake për arritjen e qëllimeve politike. Këtë sjellje agresive të saj e shohim sot në Ukrainë. Ukrainasit janë shumë të afërt etnikisht me rusët, por nuk janë rusë, ukrainishtja nuk është dialekt i rusishtes, por gjuhë më vete. Në Moskë këtë gjë, me sa duket, nuk duan ta kuptojnë. Afërsia dhe ngjashmëria nuk mund të merren si fakte për t’ia imponuar dikujt vullnetin tënd politik. Por në Ukrainë po ndodh pikërisht kjo gjë. Dhe, siç thotë një diplomat ukrainas jo për herë të parë. Ai numron jo më pak se 60 luftëra të tjera të ngjashme në të kaluarën. Sipas mendësisë ruse sovraniteti i shteteve ende kuptohet si një madhësi e kushtëzuar nga forca si sovranitet i kufizuar à la Brezhnjev. Një komb a një vend vetë vendos për të ardhmen e tij, mendohet sot në sferën perëndimore të globit.

Projektet si „Gërshëret“, „Kafshimi i miut“, „Patkoi“ dhe „Leopardi“ tregojnë se ekzistonte një strategji e përpunuar shtetërore për eleminimin e shqiptarëve. Serbia sipas projektit „Patkoi“ synonte të dëbojë jashtë kufijve të Kosovës 1.000.000 shqiptarë, 500.000 të tjerë t’i vriste dhe 500.000 shqiptarë t’i linte branda Kosovës. Kështu, krijoheshin kushtet për një strukturë tjetër etnike të Kosovës . Bashkë me kolonistët që mendohej të silleshin pas luftës elementi etnik serb do të përbënte shumicën e popullsisë në Kosovë. Sikur të mos e kishim Marrëveshjen e Kumanovës të 9 qershorit të 1999, gjithçka do të kishte qenë ndryshe sot. Gjenocidi i Serbisë në Kosovë nuk u parandalua në kuptimin e mungesës së krimeve masive. Madje mund të thuhet se vrasjet më të mëdha ndodhën në kohën e bombardimeve të NATO-së. Një gazetë gjermane pati shkruar se në qiell defilonte shekulli XX, kurse në tokë shpërfaqej Mesjeta me krimet e saj makabre. Asgjë nuk ndodhi papritur. Nënkryetari i Qeverisë së Serbisë, Vojisllav Sheshel (Vojislav Šešelj) pati thënë pak ditë para intervenimit të NATO-së se serbët do të vuanin shumë nga goditjet ajërore, por shqiptarë më s’do të ketë në Kosovë. Shfarosja masive si koncept gjëllon ende në këto mendje të sëmura të politikës serbe.

NJË ISHULL NË KUJTESË, DHE IKJET…KARTELA NGA REALIZMI I DËNUAR

August 30, 2025 by s p

Nga Visar Zhiti

Itali. Bregu i bukur në qytetin e Napolit. Kam shëtitur andej dhe kam ndalur të shikoj ishujt e famshëm. Ischia, Capri. Procita, ku ka qenë burgu i fëmijëve dhe unë kam shkruar një poezi të trishte. Po unë kërkoja më përtej, edhe në kohë. Ja, sikur tretej midis qiellit dhe detit, vegim i zbehtë i kaltëryer, por dhe tronditës: Ventotene. Ishull që është dhe në kujtesën e shqiptarëve, madje dhe në këngë. “Ventotene” …ku fryn shumë erë… veee-ntoo… eeee si iso… Sa shumë shqiptarë u mbyllën në atë ishull. Rastësi? Jo. Ishte thirrja. Pushtuesi fashist aty degdiste kundërshtarët më të rrezikshëm. Kamp internimesh që s’kishte nevojë për tela me gjëmba, ishte i rrethuar me ujanën. Patriotë, luftëtarë, personalitete të spikatura kanë në fatin e tyre, më saktë në fatalitetin, bashkarisht dhe këtë “ishull”, ku, si të thuash u takohen rrugët dhe bëmat prej heronjsh, përpjekjet që atdheu të mos mbetej në pushtim, por as që të kalonte në perandorinë komuniste si në një tjetër katastrofë, kur të mbaronte lufta, se ajo do të mbaronte një ditë, ndërkohë të tjerë e donin këtë kalim, e kishin ideal, duke e parë si shpëtimin. Në këtë ishull janë kryqëzuar fate, që sikur iknin me erërat, humbnin nëpër ca shkulme e vorbulla të mëdha, jo në ato të detit. Ç’ka ndodhur me të mbyllurit tanë atje, cilët ishin, nga i merrnin dhe pse e ç’bëhej më pas, kur shkuleshin prej andej? Pse sa më shumë të luftoje për idealin, për lirinë, për atdheun, aq më pak fitoje ideal, liri, atdhe, ndonjëherë dhe duke i humbur ato përgjithmonë. Madje edhe jetën. Orakulli i erës së atij ishulli sikur bëri disa paralajmërime alarmante, që e paraprinë historinë e së ardhmes.

NJË VETËVRASJE SI PROFECI: PEDAGOGU SAFET BUTKA (1901 – 1943)

Ishte në Ventotene. …Bir i luftëtarit patriot, mitikut Sali Butka. Pasi shkollohet në Austri, do të jetë arsimtari i disa gjimnazeve të vendit, reformator në edukim, studiues në pedagogji, autor shkrimesh problemore si: “Për të nesërmen shqiptare”, “Për zhvillimin e gjuhës”, “Mbi edukatën kombëtare”, “Po shqiptarizmit dhe Perendimit” etj., dhe mbiquhet “Pestaloci i Shqipërisë”. Nismëtar në sjelljen e eshtrave në atdhe të poetit kombëtar, Naimit, u prin intelektualëve dhe studentëve në demonstratat e para kundër fashizmit dhe pushtimit më 1939. E arrestojnë dhe e burgosin në Tiranë dhe më pas internohet në ishullin Ventotene, e mbajnë për tre vjet së bashku me intelektualë të tjerë bashkatdhetarë antifashistë. Kthehet në atdhe për të vazhduar detyrën, të luftojë kundër pushtuesit. Bashkohet me Mit’hat Frashërin e nacionalistët e tjerë. Është në krye të Ballit Kombëtar. Por kur kjo luftë ndërron kah e bëhet vëllavrasëse, luftë civile, ai tronditet së tepërmi ashtu si toka nga tërmetet. Kjo çmenduri kolektive, që ia çoroditte konceptet, donte një çmenduri tjetër, të mençur, që të frenohej sa do pak, një protestë dhe apel ndërgjegjes kombëtare. Një theror. Dhe zgjodhi veten. E vret… Dhe ishte 42 vjeç, me grua dhe fëmijë. Kështu kishte bërë dhe shkrimtari Stefan Cvajg. E kishte njohur në Austri? Lufta për liri do të kthehej në fitore tjetër. Gjithsesi ajo krismë e vetmuar arme do të jehonte në kujtesën kolektive, që secili do ta ndiente brenda vetes si një akuzë mes gjëmimeve të tmerrshme të Luftës së Dytë Botërore.

VRASJA SI RIVALITET: EUROPIANISTI ZAI FUNDO (1899 -1944)

…e vrasin partizanët me të ardhur nga Ventotene, ku e kishin internuar fashistët si luftëtar kundër pushtimit. E morën zvarrë dhe e vunë pas një muri andej nga Kukësi. E pushkatuan dhe urdhri, siç u zbulua më pas, kishte ardhur nga lart, nga diktatori i ardhshem, Enver Hoxha. Apo më shumë nga lart, nga Beogradi a Moska. Nga Stalini drejt për së drejti…

Korçari Zai Fundo, pasi mbaron liceun francez në Selanik, studion në Paris, në Sorbonë për drejtësi dhe kthehet në atdhe të bëjë juristin. Pas vrasjes së Avni Rustemit, zgjidhet ai kryetar i Shoqërisë “Bashkimi” dhe drejton gazetën po me këtë emer. Me të rënë Qeveria e Fan Nolit në 1924 ikën në mërgim, në Itali, pastaj në Austri, në Gjermani, prapë në Francë dhe kalon në Bashkim Sovjetik. Diplomohet për filozofi në Moskë, jep leksione në Leningrad dhe anëtarësohet në Komintern. Do të jetë dhe punonjës i ambasadadës ruse në Berlin…

E braktis ideologjinë komuniste që “ia kalon dhe Satanait për nga ligësitë”, i shkruan Imzot Fan Nolit dhe del hapur kundër regjimit pervers të Stalinit (fjalët e tij) dhe Kominterni e dënon me vdekje. Kur Shqipëria pushtohet nga Italia, në 1939, kthehet në atdhe, që ta luftojë fashizmin, ndërkaq punon si mësues gjimnazi. E pushojnë nga puna dhe e internojnë si veprimtar i Ballit Kombëtar në Ventotene. Atje, krahas me bashkatdhetarët e internuar, do të bashkëpunojë me personalitetet italiane si Sandro Pertini, gazetar dhe Presidenti i ardhshëm i Italisë apo me politikanin Altriero Spineli, federalist Europian, një nga etërit e themelimit të Bashkimit Europiani, i cili në autobiografinë e tij “Si jam përpjekur të bëhem i ditur”, do të shkruante dhe për Zai Fundon, ja disa pjesë: “…ishte autoritar… me një përvojë politike të gjatë dhe komplekse… besimit të tij i shtohej inteligjenca dhe njohja jo pak e gjuhëve, përkushtimi politik i Zai Fundos ishte përtej Shqipërisë dhe, kur Dimitrovi u arrestua pas djegies së Reichstag-ut, Fundoja ishte në Berlin si bashkëpunëtor i tij. Iku, se mos e arrestonin… dhe shkoi… në Moskë… Më vonë i shkëputi marrëdhëniet edhe me Internacionalen, teksa përndiqej prej saj… ai, i edukuar në një atmosferë kulturore liberale… në Ventotene… shëtiste i qetë, i drejtë, i bukur me flokët bjond që ia merrte era, duke mërmëritur me zë të ulët fjalët e Platonit që ishte duke lexuar në greqisht… …kur u lirua… kaloi në Shqipëri, u njoh me partizanët komunistë duke u thënë se kush ishte duke u thënë që po vinte të luftonte me ta, u vu pas murit dhe u pushkatua. Ishte a s’ishte dyzetë vjeç. Dua të shpresoj se përveç meje ka ndonjë shqiptar në botë që e kujton.” “Dua të shpresoj se përveç meje ka ndonjë shqiptar në botë që e kujton”. Të them që jam dhe unë dhe nuk jam vetëm, shpresoj? Faleminderit për këtë thirrje për kujtesë, kaq prekëse, njerëzore po aq, që vjen nga internimet e largëta bashkë me erën. Rrugës së kujtesës po eci, në kujtesën e së ardhmes. Dhe e di, përfytyrimi i një Ballkani bashkë, i një Evrope të Bashkuar, është tjetër gjë nga projektet uzurpuese të një perandorie komuniste. Një njeri që ëndërroi ashtu, duket sikur e vrasin çdo ditë…

IKJET

Teksa mbaronte Lufta e Dytë Botërore, bisha nazi-fashiste e Boshtit Gjermani, Japoni dhe Itali po sprapsej gjithnjë e më shumë duke iu afruar strofullës nga doli dhe fitorja e aleatëve, e shteteve të Europës dhe e Bashkimit Sovjetik dhe mbështeja jetike e SHBA, dukej e sigurtë. Po kështu u krijua dhe Aleanca e Madhe e Bashkimit Sovjetik, Mbretërisë së Bashkuar dhe SHBA. Shqipëria për fat kishte marrë anën e duhur të historisë, me aleatët..Fitimtarët shqiptarë i besonin mizorisht kauzës së tyre (a mizorisë si kauzë) dhe ende pa ardhur në pushtet, kur po afronte dita e tyre, shtuan sulmet ndaj pushtuesit të huaj dhe raprezaljet ndaj vendasve, gjithçka ta mposhtnin me hekur dhe gjak që ishte kundër tyre e që mund të ishte më pas, front, parti, ide, vepra, njerëz të veçantë, grupe. Shpërthyen ikjet. Dhe do të vazhdonin. Panik dhe pasiguri për të sotmen dhe ende më shumë për të nesërmen. Po iknin patriotë, burra të shquar, mendimtarë, shkrimtarë, ikte një pjesë e tronditëse e historisë. Që të shpëtonin kokën dhe që të vazhdonin qëndresën dhe përpjekjet ndryshe, nga jashtë, në të mirë të atdheut.

PËR TA VAZHDUAR LUFTËN NGA JASHTË: MIT’HAT FRASHËRI (1880 – 1949)

Do të ikte…I biri i Abdyl Frashërit dhe nipi i Poetit Kombëtar Naimit dhe i ideologut të Rilindjes, Samiut. Lider dhe vetë, politikan, historian dhe shkrimtar. E urrente luftën e armatosur, donte qëndresën e mënçur. Luftëtar i pavarësisë në krah të Ismail Qemalit, ministër i punëve botore i qeverisë së parë. Gjatë Luftës së Parë Botëroe e internojnë, ikën në Zvicër, kthehet, bashkohet me kryengritjet shqiptare, boton revista shqiptare, pikërisht kjo ishte lufta që donte. Kur Shqipëria pushtohet nga fashistët, nis veprimtarinë politike, bashkon nacionalistët, në Dekalogun e Ballit Kombëtar, kundërshtar i komunistëve, merr pjesë në Marrëveshjen e Mukjes për ta luftuar pushtuesin së bashku, ikën në Itali, kur tradhtohet çështja e po e marrnin pushtetin ata që do të vendosnin diktaturën në atdhe. Organizon shqiptarët jashtë, “Shqipëria e lirë” ishte programi i tyre, shkon në Nju Jork për këtë punë dhe vdes papritur atje. Apo e helmuan? Djajtë e kuq arrijnë ç’duan e ç’urrejnë…Fundi i rrugëtimit të Mit’hat Frashërit ishte SHBA. Si për t’u thënë shqiptarëve: shikoni këtej, larg, por ja, aleati ynë i sigurtë. Nga këtej shpëtuam pa u copëtuar…

MUSTAFA MERLIKA-KRUJA (1887 – 1958)

Kryeministër i Shqipërisë, i diplomuar për shkencat politike jashtë vendit, bashkëpunëtor i Ismail Qemalit dhe Luigj Gurakuqit në Shpalljen e Pavarësisë, që pëveç punëve si patriot dhe historian, shquhet dhe si gjuhëtar i klasit të parë dhe la në dorëshkrim një Fjalor prej 2.400 faqesh, me 30.000 fjalë shqip. Kjo lëndë madhore mbeti në kthetrat e fitimtarëve dhe ata e dinë ç’bënë me të, si e shqyen, e përvetësuan, e dogjën.

Libra të tjerë të Mustafa Merlika-Krujës janë: “Anthologji Historike”, “Letërkëmbim 1947-1958”, “Kujtime vogjlije e rinije”, “Aleksandr’ i Madh” dhe “Vëzhgime Iliro-shqiptare”, punime shkencore origjinale, si dhe përkthime prej tij të veprave themelore që lidhen me ilirët dhe pasardhësit e tyre, shqiptarët, një ndihmesë e vyer dhe me rëndësi. Gazetari i famshëm italian Indro Montaneli, autori i një libri trallisës për Shqipërinë, ja ç’do të shkruante për qeverinë e Mustafa Krujës në “Corriere della sera”: “Ministrat shqiptarë… të gjithë vishen thjesht, janë pak të ashpër, por të përgatitur mirë teorikisht. E kaluara e tyre është njëlloj: kanë vuajtur për vendin e tyre. Idetë e tyre janë të lidhura me disa dogma themelore: njësía territoriale e Shqipërisë, autonomia e brendshme, mbrojtja e racës dhe e pasurisë kulturore, bashkëpunimi me Italinë mbi bazën e të drejtave dhe të detyrimeve të përbashkëta. Janë të ndershëm e të varfër. Janë njerëz të veprimit e jo të burokracisë”.

Dhe për vetë kryeministrin: “Suksesi e nderimet nuk kanë mundur ta shndërrojnë natyrën dhe sjelljen e jashtme të këtij burri… (që) nuk i jep rëndësi vetes me poza e me fjalë të mëdha. Vazhdon të flasë me maturi e… thotë të vërtetën… Jeta e tij ngjan me atë të Mazzini-t e programi i tij është ky: dua një Shqipëri të bashkuar në kufijtë e saj natyrorë.” Kryeministri Kruja dhe qeveria e tij do të ishin dhe mbrojtës të pashoq të hebrenjve, që përndiqeshin kudo. Jo vetëm që nuk do t’i dorëzonin te pushtuesi nazi-fashist, por do të vinin të tjerë nga të mundnin dhe Shqipëria do të ishte vendi që do të kishte hebrenj më shumë pasi mbaroi lufta, sesa kur nisi. Dhe pikërisht do të iknin si çifuti në shkretëtirë, personalitete të tjera të vendit, intelektualë…Themeltar në letrat…

ERNEST KOLIQI (1903 – 1975)

Do të ikte……mësues, poet, shkrimtar, përkthyes, ministër i arsimit… u lind në Shkodër, kur Shqipëria po përgatitej të dilte nga robëria e gjatë otomane, në vitin e tretë të shekullit të kaluar, në majin plot petale të ngrohta si puthjet, mes të cilave përzihet edhe ajo, puthja e Judës. Do të merrte dije të gjera në Itali e Kroaci, mbartës i traditës dhe mbrujtës i risive letrare, themeltar i modernes në tregime, stilist dhe qëmtues i fjalës, aq sa duket sikur i mblidhte si bimët e rralla mjekësore maleve të Veriut, njohës i jetës, i mekanizmit të konflikteve, i brengave të moszgjidhjes, i muzgut dhe dritës në rrugët e njeriut, sidomos i rrugicave të Shkodrës, që e donte aq shumë, aq sa e bëri emblemë të këngës së vet…Kur emërohet Ministër Arsimit (1939) është ai që çon institucionalisht në Kosovë arsimin shqiptar, dërgon 200 mësues nga më të përgatiturit, duke hapur të parën shkollë të mesme atje, më 1941, kur këtej, 200 të tjerë, jo mësues, por komunistë, me ndihmën jugosllave, sapo kishin krijuar një parti, e cila do të vendoste diktaturën më të rëndë, duke e braktisur Kosovën, që do të dënonte Koliqët dhe veprën e tyre…

Mbarimi i luftës do ta gjejë me punët e albanologjisë në Itali duke iu mbyllur përjetë rrugët e kthimit në atdhe, kur e dënuan në mungesë me vdekje. Gjatë mërgimit të detyruar politik Ernest Koliqi nuk do të reshtë së punuari, themelon katedrën e albanologjisë në Romë, hap revista, bashkon diasporën, ringjall shpirtin arbëresh, harton antologji të poezisë mbarëkombëtare, ndjek me vëmendje jetën politike dhe kulturore në atdhe, shkruan poema, romane dhe do të ndikojë fshehtas edhe në vepra madhore të mëvonshme të letërsisë shqipe. Vdes papritur në dhjetor të vitit 1975, në Romë. Ende atje prehen eshtrat e tij, në Varrezat e Monumentale….vijon në numrin e ardhshëm.

Mikpritja shqiptare në Amerikë…

August 30, 2025 by s p

Artan Nati/

Ka një gjë që ne shqiptarët e kemi si një simbol kulturor: mikpritjen. Është flamuri ynë kombëtar i padukshëm. Në Shqipëri,apo tek shqiptarët e Amerikës dhe kudo në emigracion, kur vjen një mysafir, shtrohet tryeza sikur ka zbritur Krishti për darkë

Po ta shohësh nga larg, duket si një skenë tragjikomike ballkanike: shqiptari hap derën me gjithë zemër, shton edhe një pjatë më shumë në tavolinë, vendos mikun në krevatin më të mirë, ndërsa vetë fle në divan. Dhe pas disa muajsh, i njëjti mik fillon të ankohet që “u shfrytëzua”, se “nuk iu dha liria e duhur”, apo edhe më bukur se “nuk u trajtua siç duhej”. Pastaj fillojnë letrat, thashethemet dhe mllefi: “Unë të mbajta, ti më nënçmove”. Në fund, miqësia kthehet në dosje gjyqi moral dhe “vëllai” apo “motra” bëhen armiq të përjetshëm.

Pra, pyetja mbetet: jemi viktima të kulturës sonë të pakontrolluar të mikpritjes, apo thjesht të paaftë të ndajmë një kufi të shëndetshëm mes bujarisë dhe absurditetit?

Në fakt, mikpritja shqiptare nuk është thjesht një virtyt i ngulitur në ADN, por një mekanizëm mbijetese i kthyer në ritual shoqëror. Në thelb, është një formë inteligjente e “menaxhimit të perceptimit”: tjetri duhet të të shohë fisnik, që nesër të mos të të shohë si armik. Pra, buka, kripa dhe zemra nuk janë gjithmonë dhuratë shpirtërore, por shpesh janë investim afatshkurtër në sigurinë dhe reputacionin personal.

Psikologjia e mikpritjes funksionon si një skenë teatrore. Mysafiri është spektatori dhe ne jemi aktorët që luajmë rolin e bujarit të përjetshëm. Nën sipërfaqe, mekanizmat mbrojtës të egos punojnë pa pushim: ne tregojmë dashuri që të mos tregojmë frikë, ofrojmë bollëk që të mos ekspozojmë mungesën, dhe buzëqeshim për të fshehur tensionin e brendshem. Ne ushqejmë të huajin jo vetëm për të treguar shpirtmadhësinë tonë, por për të siguruar dëshminë e tij nesër, që të thotë se ne jemi të mirë, të drejtë dhe të besës. Sepse, në fund të fundit, mikpritja jonë është edhe mburojë, edhe pasqyrë. Mikpritja jonë nuk është thjesht flamuri i fisnikërisë kombëtare, por edhe banderola e paranojës kolektive. Në fund, nuk e dimë kurrë nëse kemi ushqyer mysafirin apo narcizmin tonë kombëtar. Por një gjë është e sigurt: kur buxheti mbaron ditën e parë, ne ndjehemi më të lehtësuar, sepse kemi provuar se, edhe pse të varfër, nuk jemi “të vegjël”. Dhe ky është një luks që ne shqiptarët nuk e lëmë kurrë pa paguar, qoftë edhe me kartë krediti.

Një shoqëri e ndërtuar mbi gjakmarrjen dhe mbi krenarinë nuk mund të lejonte që mikpritja të ishte thjesht një akt i natyrshëm i dashurisë. Ajo ishte kontratë e pashkruar: “Unë të ushqej sot, që nesër të mos më vrasësh.” Dhe kështu, psikologjikisht, mikpritja u kthye në ankth kolektiv.

Historikisht, mikpritja jonë është prodhim i një Ballkani që për shekuj ishte më shumë zonë tranziti karvanesh, ushtarësh e sunduesish sesa një shtëpi e qetë. Prandaj, “mikpritja” ishte edhe strategji sigurie: më mirë t’i japësh bukë armikut sesa t’i japësh shpatën. Mysafiri trajtohej si “Zoti në derë”, sepse nesër mund të vinte me ushtri ose me daulle. Ky refleks historik na la me një aftësi të çuditshme: të hapim derën me madhështi, por të mos dimë ta mbyllim pa konflikt.

Shekuj osmanë, pushtime nga perandori e ushtri të huaja, na mësuan të dukemi bujarë në hyrje, edhe kur në të vërtetë shtërngojmë rripin çdo ditë.

Në jetën e sotme, ky ankth mbijeton, veçse me forma më të buta, por më groteske: shqiptari që pret mysafirët në Amerikë, i çon nëpër restorante, i strehon në shtëpi, i jep krevatin më të mirë – derisa, pas një jave, fillon ta shohë mikun si faturë të pafundme të dritave e ujit. Nga “hajde se ke derën hapur”, kalojmë në “po kur ikën, se edhe unë dua të jetoj?”.

Thuhet se mikpritja është virtyti ynë më i madh. Por në realitet, mikpritja shqiptare është si ato kostumet popullore që i veshim për ditë feste: e bukur për t’u parë, por e parehatshme për ta mbajtur gjatë. Ne e kemi ngritur këtë ritual në një altar të shenjtë kombëtar, një kombinim i Kanunit me Instagram-in, ku buka, kafeja dhe dollia kthehen në simbole të pavdekshme të “shpirtit tonë të bardhë”.

Kush është më e rëndësishme për miqtë tanë që zbresin nga avionët e Rinasit e përplasen me realitetin e Amerikës? A është ajo mikpritja e parë, bujaria teatrale me tavolinë plot, përqafime e shëtitje në “mall” që mbaron me faturë të kripur e shpesh me tragjedi të vogla familjare? Apo ndoshta është më e shëndetshme të shoqërojmë bukën e kripën me një porcion të bollshëm të së vërtetës: “Mik i dashur, këtu nuk është si në lagjen tonë. Një javë je i mirëpritur, një muaj me zor, por më pas Amerika të thërret: merr një qira, një punë dhe organizo jetën tënde.”

Ironia është se ne, shqiptarët, e kemi kthyer mikpritjen në sport kombëtar dhe e masim veten me sa gjatë mund të mbajmë dikë në shtëpi pa plasur nervat. Por në Amerikë, mikpritja pa kufi kthehet në versionin modern të një tragjedie greke: fillon me “O sa mirë që erdhe” dhe mbaron me “O Zot, kur do ikë?”. Në mes, kemi përplasjen mes fasadës së bujarisë absolute dhe realitetit të faturave, punës së dyfishtë dhe privatësisë së shenjtë amerikane.

Prandaj pyetja nuk është thjesht: kush është më e rëndësishme? Sepse mikpritja pa kufi është një flluskë që plas shpejt. Ndërsa një marrëdhënie e vërtetë, e sinqertë dhe me kufi të qartë, është ajo që mbijeton, edhe në Amerikë, edhe në Shqipëri. Se ndryshe, rrezik përfundon jo vetëm miqësia, por edhe gjumi i qetë i të zotit të shtëpisë.

Pra, si ta kthejmë këtë mekanizëm mbijetese në virtyt të vërtetë? Ndoshta duke e ulur shenjtërimin e mikpritjes nga altar në tokë. Duke kuptuar se mikpritja nuk është maratonë bukësh, rakish dhe shtrati për të gjithë emigrantët e botës, por një marrëdhënie që kërkon ekuilibër. Miku është i dashur, por edhe miku duhet të dijë të largohet me kohë.

Sepse, në fund të fundit, mikpritja e vërtetë nuk është kur i japim dikujt çfarë kemi, por kur e trajtojmë siç duhet pa pasur nevojë për teatër, për flamuj e për dolli të pafund. Nëse e kuptojmë këtë, atëherë mikpritja jonë mund të kalojë nga një dramë folklorike në një virtyt modern. Deri atëherë, shtëpia jonë do të mbetet gjithmonë “e mikut”, por vetëm deri në momentin kur nervat tona thonë: mbylle derën.