Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Lajnë mëkatet…

by

Nga Muç Xhepa/

Dielli lind nga thellësitë e oqeanit. Mëngjes. Ajri i freskët, cicërima e zogjve, peizazhi që nëna natyrë, si një piktore impresioniste, e ka punuar me ngjyra mjalti, karameleje, çokollate… na ngre gjendjen shpirtërore. Ndihemi të gëzuar.

– “… Vjeshta është më shumë stina e shpirtit sesa e natyrës”,- citon Friedrich Nietzsche-n miku im, fizikani Lluka Qafoku, që ka ardhur në Ushington të marrë pjesë në një konferencë shkencore.

– Katedralja do të jetë e mbushur me turistë. E diel.

– Na jep mundësinë të ndjekim ndonjë guidë turistike.

– Kisha e Shën Pjetrit dhe Shën Palit ka udhërrëfyesit e saj. Gjithnjë është një person në hyrje që ofron ndihmë, informacion.

Katedralja Kombëtare e Uashingtonit është e ngritur në kryqëzimin e avenysë “Massachusetts” me atë të “Wisconsit”. Veriperëndim të Uashingtonit. Parkojmë në anën lindore të saj. Te hyrja, turistë të shumtë bëjnë fotografi me basorelievin gjigant në sfond: përshkrimi i lindjes së njerëzimit nga Hart. Kjo punë magjepsëse konsiderohet si një nga më të rëndësishmet e skulpturës fetare të shekullit 20-të. Timpani, hapësira trekëndore, vertikale, e zhytur, që formon qendrën e pedimentit, e dekoruar në mënyrë tipike, mbi derën qendrore, paraqet figura gjysmë të formuara të burrave dhe grave që dalin nga zbrazëtia. Poshtë qëndron figura e Adamit me sy ende të pa hapur dhe trup të pa çliruar plotësisht nga guri rrethues. Timpanumi verior përshkruan “Krijimin e Ditës”, ndërsa i jugut “Krijimin e Natës”. Lluka ngjit shkallën e parë.

– Largohu edhe ca që ta marrësh të plotë hyrjen.

Shkrep disa foto. I sheh i përqendruar. Lluka është ndjekës me bindje dhe njohuri të thella ndaj krishterimit. Në antijetë, sundimin e “Neronit”, ishte ithtar i heshtur i Krishtit duke e lejuar ta udhëhiqte, me anë të Shpirtit, në botën e të marrëve. Ashtu siç e parashikoi Lluka, i ngjitemi një grupi turistësh gjermanë, të moshuar. Udhërrëfyesi, një djalë i ri, me zë kumbues, tregon plot elokuencë.

– Është katedrale amerikane e kishës Episkopale. Struktura neo-gotike është modeluar në stilin gotik anglez të fundit të shekullit katërmbëdhjetë.

Lluka fotografon kubenë, që duket sikur ka arritur Perëndinë lart në qiell.

– Mbi një çerek milioni njerëz e vizitojnë çdo vit. Ndërtimi filloi më 29 shtator 1907. Gurin e themelit e vendosi presidenti Theodor Rusvelti dhe përfundoi 83 vjet më vonë. Në prani të presidentit Xhorxh Bush. 1990.

Afrohemi pranë varrit të presidentit Uillson.

– Katedralja është vendi i shërbesave funerale dhe përkujtimore e pothuajse të të gjithë presidentëve, që nga viti 1893. Në 6 shkurt 1924, shërbimi funeral për presidentin Udrou Uillson… në vitin 1961, funerali për ish-Zonjën e parë Edith Bolling Galt Uillson. Funerali i vetëm i një zonje të parë që është bërë në katedrale. Zonja Uillson është varrosur me të shoqin në Gjirin Uillson të katedrales.

Lluka vendos dorën mbi mermerin e bardhë dhe kërkon t’i bëj një foto.

– Ky president e shpëtoi Shqipërinë nga dhëmbët e fuqive evropiane. Duhet t’i jemi mirënjohës për jetë.

Bën shenjë të mos ndjekim grupin që nuk resht së marruri fotografi dhe ulet në shkallën pranë varrit.

– Kur isha me Petron, këtu mbahej një përshpirtje.- them unë.- Mesha jepej për të përkujtuar një politikan, që për njërën pjesë të politikës kishte qenë i rëndësishëm, ndërsa për tjetrën i urryer. Katedralja ishte mbushur me personalitete të kohës. Petro, i përqendruar, ndiqte cermoninë nga shkalla e mermertë, ku je tani ti. Ulur ashtu si te bazilikata e Shën Pjetrit në Vatikan. Tempulli i shenjtë i krishterimit në botë. Në duar mbante shtrënguar çantën e vjetëruar. Brenda dorëshkrimi i veprës madhore “Shqipja dhe sanskritishtja”. Te bazilikata i kishte bërë përshtypje ndërtesa madhështore e mermertë, këtu pompoziteti i katedrales.

– Biri i Zotit s’kishte saraje.

E tha pa i hequr sytë nga Rev. … që vazhdonte meshën. Kur Rev. … kërkoi ta imitonin:

“Le të kthehemi te Zoti, sepse Ai do të ketë dhembshuri. Dhe, te Perëndia jonë, sepse Ajo do të na falë me bollëk”.

Petros i doli nga kraharori.

– Të lahen që të ndyhen sërish…

Lluka ngrihet në këmbë dhe bën kryqin.

– Petro Zheji ishte gjigant. Krishtin e kishte në gjak. Ishim me fat që e patëm mik.

Petro Zheji

Lluka Qafoku

A bountiful fair by Fan Noli Library at Boston Saint George’ s celebrates Albanian entrepreneurship with rich historical tones 

by

Rafaela Prifti /

At the Mediation Garden, back of the Chancery building, west of the Saint George’s Cathedral, a set of eight tables served as stands for the participants of  the First Fall Fair this Sunday. About a month ago, the iniciator and hostess Neka Doko, sent out an invite calling for presentations of “the best of recent family products or old artifacts and historic memorabilia inherited from your family.” Vatra, Fan Noli Library, Albanian Chancery, South Boston, Life School of New York, MaasBesa, Gocat e Bostonit, Worcester Music and Dance Festival were on board as supporters. Businesses and representatives included Arbonne International, Life School, Apiculture Family Business, Elbasan Traditional Pastries, Vinny Santal Boston, Massachusetts, Fan Noli Library contributors and friends, L&T Abruzzi Wine, Importer and Distributor. The result was a veritable feast of culinary and food products from honey to olive oil, organic gastronomic and beauty products, as well as rare historical items.   

“The theme,” says Neka Doko, Head of the Fan Noli Library, “is the 100th anniversary of the diplomatic relations between Albania and the US. Yet the approach is rather innovative.” She places emphasis on promoting traditions and  entrepreneurs that embrace Echo standards in their presentations.  Armed with the “know-how” by the Life School’s Mission Driven Entrepreneurship, Neka set out to bring this presentation to the community. 

Archimandrite Theophan, after completing Sunday mass, stepped out on the grass area of the garden, to greet the participants and then say a prayer for the event. He and Neka went to each stand to introduce the respective vendor, who spoke briefly about their product and professional careers. 

“I didn’t know that there are Vlora Sardines and Albanian dairy products here in Boston,” says Silva Hani, who is a financial advisor. At the fair, she presented homegrown honey, a hobby she inherited from her father who is currently in Albania.

Andrea Pani, third generation of a distinguished Vatra family, is at the Dielli and Vatra table, where one finds rare publications such as the Vatra Calendar of 1918. Among them, the first Vreshta (the Vineyard) issues in 1970s, which Neka says laid the foundation of the Noli library. Andrea showcases a framed  black and white photo of a man’s vest. At the upper right corner of the picture, handwritten in printed letters is the name: Faik Konica. He explains that his grandfather Vasil Pani had taken care of some of Faik Konica’s possessions. Years after his father passed, Andrea discovered that he had some items of historical significance such as the photo of the vest and indeed the vest itself. 

From the next table that displays  a banner that reads Arbonne International, a line of organic food and beauty products, Anila Hasko Kurti walks just a few steps and reaches for an item on the Vatra stand. It is a binded copy with a laminated cover of Vatra Calendar 1918. She quietly turns the pages in search of something she knows she will find there. Then stops at a page showing a group photo with the caption: Vatra Manchester #4, New Hampshire, and points at a young man in the third raw and another one in the middle of the top raw. “This one is Islam Kurti, my grandfather and that one is Emin Kurti, his brother,” she says. It is hard to say what the expectations were of the people coming to the fair, but it seemed that this buffet offered samples, surprises and exchanges potentially fruitful and meaningful. 

John Pappas of the Pappas family, one of the founders of Saint George’s Church, sits behind a white clothed table with an impressive display of  publications starting with the original copy of Faik Konica’s Albania: The Rock Garden of Southeastern Europe  and photocopies of issues of Dielli marking its  50th anniversary, and so on.  Vatra President Elmi Berisha could not attend the event in person but has been supportive of it since its initial stages.  In my remarks, I noted the ongoing collaboration as a source of our strength. “To mark the 100th year of the Albanian American diplomatic relations,  the community celebrated the opening of the photo exhibit at  the Worcester Historic Museum at the end of June, Vatra hosted a conference on July 23rd, and now we are gathered at the Fall Fair hosted by the Fan Noli library ”  The proceeds will go to offset the cost of an English language publication supported by friends of Fan Noli library titled “Albanians of Americas”, a long-term project of the Library’s Cultural Fund.  

“There are no limits to what humans can reach,” emphasizes founder of Life School New York, Elona Lopari. Perhaps the same can be said about Sundays Fair. In view of the areas of interests and industries presented, it could generate new ideas and partnerships that could go into so many directions. 

REFAT XH . GURAZEZI – SKRAPARLLIU QE JA FALI JETEN ” VATRES “

by

Pellumb Gjoka/

Nuk thone kot: njeriu sa te rroje do te mesoje. Kjo me ka ndodhur edhe mua. Nuk kisha degjuar asgje per Refat Zh. Gurazezin, megjithqe kisha jo pak tomoricar miq e shoke. Restesisht, kur po psonisja, ne nje ne nje dyqan te Waterberit Conecticut, ne vitrinen e dyqanit shoh nje liber me titull Historia e Vatres me autor REFAT ZH . GURAZEZI.  Shitesja nja grua zinje dibre, duke pare interesin tim me tha pasi ma dha librin: ulu e shfletoje sa te duash. Mua me terhoqi mbiemri i autorit ndaj cfletova shpejt e shpejt te gjeja spjegimin e kuriozitetit tim. U lumturova qe autori ish si une skraparlli nga fundi i Tomorices nga GURAZEZI. Qortova vehten per mos ditjen time. Ashtu si une ish edhe Asqeri Diko e Bashkim Musabelliu qe si nuk ish bere e njohur, te pakten ne Skrapar kjo figure sa patriotike aq intelektuale. Ecja e tij ne jete e shpejte nga nje emigrant nga Gurzezi te arrinte ne nje njeri te dallueshem nder shoket. Kish ardhur ne SH.B.A .kur Shqiperia ish si mos me keq. Kish pare masakrat e grekut, kish pare pushtues te ndryshem ne fillim italianet, austriak e francez serb e trazira te brendeshme si ajo e Haxhi Qamilit, ku qeveria e I.Qemalit se pati jeten e gjate. Erdhi ne ShBA me qellimin e nje jete me te mire per vehte e per te ndihmuere sado pak familhen e tij atje ne Gurazezin e larget. Habia eshte se ai emigrant per kafshaten e gojes behet Dishepulli i FAIK KONICES, siç thote Idriz Lamaj ne pershkrimin e figures se tij, botuar ne fund te librit botuar nga Globus R .Tirane 2006. Une habitem e krenohem me tabanin tone qe ne cdo kohe ka nxjerre figura qe pasardhesit krenohen me te drejte se ato treve nuk jane vetem te bukura nga natyra por edhe nga njerzit qe ka nxjerre. Por nga ana tjeter me ben pasimist perpjekja e pa mjaftueshme per njohjen e ketyre vlerave nga ne qe ti dijne brezat tane te me vonshem apo presim te zbulohet miniera e florit te feudalit te mesjetes? Nga atje ka dale Akitekt Kasemi e Haliti i frasherllinjeve, qe “u dukej balta me e embel se mjalta”. Me kenaq puna e Asqeri Dikos por s’mjafton se ka plot per te bere. Se ja qenka dhe nje Refat Gurazezi, qe me nje torbe Kurbetlliu, per nje kohe te shkurter, behet nje nga njerzit me te atert afert te koloseve te popullit shqiptar Faik Konices e Fan Noli. Pervetesoi shpejt artin e te shkruarit ne stilin e tyre dhe behet nje nga penat me te fuqishme te Diellit, bile per 12 vjet edhe kryeredaktor i saj ku mbroi ceshtjen shqiptare ne arenen ndarkombetare. 

      Ai ish edhe nje njeri me bote te pasur e te pasur shpirterore. Ky konkluzion del nga qe te dy korifejte tane, e jo vetem, Noli e Konica e pranuan si kalatizator nxites ne ruajtjen e miqesise se tyre. Kjo e larteson figuren e tij. Analiza qe u ben ai te dyve mbas vdekjes nxjerr se ai ishte nje mjeshter i karaktereve, ashtu sic ishte Konica ne caktimin e karakterit te shqiptarit qe sipas tij: shqiptari karakterizohet nga thyerja nga metelikja e frika .

    Keto figura te rangut kombetar, jo vetem na bejne krenar, por edhe na detyrojne qe ti kujtojme me respekt e te zene vendin e tyre ne historine e Skraparit. Kjo sipas meje do behet duke respektuar mendimet e te tjereve e jo si disa qe per mendimin e kunder te skraparlliut tjeter “u heqka te drejten e te qenit skraparlli”. Mos vall duhej nje Ali Kuci, qe sic e pershkruan R.Gurazezi kur aprovohej Rezoluta derguar Fuqive te medha per problemin kombetar e nuk donin dy grupet e Vatres? Ai e përshkruan bukur edhe kete patriot nga Kuci i Tomorrices. “Atehere u ngrit nje vatran i quajtur Ali Kuci nga Tomorica e Beratit, nje burre i madh gjashte kembe e ca i gjate, qe u vajti prane dhe u tha: Jemi mbledhur ketu per nje qellim te shenjte, per te kerkuar te drejtat dhe lirite kombetare te Shqiperise. Tani, nenshkruani ate rezolute se per ate Flamur ju hodha hodha te dyve nga penxherja” dhe e zuri Flamurin me dore dhe e puthi. Me ne fund pasi shikuan penxheren qe ish kater patoma larte nga rruga, u binden e nenshkruane Rezoluten.

U lartesofte lavdija e tyre.

SOLEMNITET PËR NDARJEN NGA JETA TË SOKOL QEHAJA DHE LEK LLESHI

by

Zyra e Shtypit – Shoqata Shqiptaro- Amerikane Skënderbej/

Në mesditën e 18 shtatorit 2022, “Shoqata Shqiptaro- Amerikane Skënderbej” në NY, organizoi një solemnitet kushtuar dy ish ushtarakëve të talentuar shqiptarë që u ndanë nga jeta para pak javësh. Ata ishin Major Lek Lleshi antar i kësaj shoqate dhe Nënkolonel Sokol Qehaja, dashamir e sipatizant i saj. Solemniteti u bë në mjediset e një restauranti modern, (në 39 street Manhattan NY me pronar shqiparin Zamir Vejuka).

Moderatorja e këtij solemnitetit ishte Zonja Alketa Veshi, e cila fillimisht i ftoi të pranishmit për një minut heshtje në nderim të kujtimit dhe veprimtarisë gjatë ushtarake në shërbim të atdheut të të dy ish ushtarakëve të lartpërmendur. Më pas, ajo ju bëri me dije të pranishmëve se në solemnitet merrin pjesë tre ish drejtues të lartë të Minishtrisë Mbrojtjes (MM) : Ish Zëvendës Ministri Bashkim Shehu, ish Zëvëndës Shefi Shtabit Përgjithshëm Gjeneral Major Armand Vincani dhe ish ushtaraku i lartë Asllan Bushati.

Kryetari i Shoqatës Zoti Imer Lacaj, pasi i falenderoi pjesmarrësit për praninë në këtë solemnitet, nëpërmjet një ligjërate të mirqëndisur solli para tyre copëza nga jeta dhe veprimtaria e Sokol Qehajës. Ai theksoi se Sokoli, djali Malsisë Gjakovës, erdhi nga vendlindja me rezultate të shkëlqyera në Shkollën Ushtarake “Skënderbej”, ku edhe aty shkëlqeu në mësime dhe si sportist e më pas shkëlqeu  në artilerinë toksore si student, komandues e si mësimdhënës. Pasi ngjiti shkallët e karierës  me kualifikime e zotësi,ai u dallu për devotëshmëri në punë, integritet e personalitet duke lënë pas një veprimtari të dobishme e të suksesëshme e duke u cilësuar si fryma ushtarake e së ardhmes.

Zoti Zamir Vejuka me lot në sy e me një plagosje të thellë shpirtërore, tregoi se sa e dhimbëshme ka qenë largimi nga kjo jetë i Lek Lleshit, shokut të ngushtë, mikut, dashamirit, njeriut me shpirt të madh, biznesmenit të suksesshëm e mirditorit mendje hapur e patriot.

Gjeneral major Armand Vincani e vlerësoi lart nismën e Shoqatës Shqiptaro- Amerikane Skënderbej, për solemnitetin kushtuar dy ushtarakëve të ndarë nga jeta si një mirësi shpirtërore për ta dhe një respekt për figurën e ushtarakut. Në vazhdim ai solli ndjesi shpirtërore të tijat për Sokol  Qehajën të cilin e njihte në punë në përbashkët në katedrën e Artilerisë Toksore dhe më pas. 

 Ish ushtaraku i lartë Asllan Bushati, ju shprehu ngushullimet familjeve Qehaja e Lleshi dhe antarëve të shoqatës, ku në vijim ai tha: kur largohet një njeri nga kjo jetë, është një dhimbje e madhe shpirtëror sa fjalët ngushulluese tingëllojnë si të “konsumuara”. Kurse kur largohen dy ushtarakë i therë në zemër edhe atdheut sepse ushtaraku ka në jetën e tij ka  tri gjëra themelore e të shenjta: atdheu, detyra dhe familja. Keni bërë gjënë më të mirë që keni ftuar dy ish personalitete të MM, Zotin Bashkim Shehu e Gjeneral major Armand Vincani sepse ata kanë një kontribut të rëndësishëm  në transformimin e Ushtrisë Shqiptare nga sistemi totalitar në atë demokratik së bashku me një staf të përgjegjëshëm, njeri prej të cilëve jamë edhe unë.

Poeti Isa Brecani recitoi para të pranishëmëve nga një poezi  kushtuar Sokol Qehajës dhe Lek Lleshit (të cilat mund të quhen elegji por edhe tekst këngë). Brenda poezive kishte histori, elegancë, brishtësi poetike, respekt e frymëzim.

Lek Celaj nga Lezha, mik buke i familjes Sokolit, theksoi se zani i familjs Qehaja asht ndje në disa breza në veriun e Shqipërisë sa dhe i madhi Gjergj Fishta  e ka përmend në kangën e Oso Kukës përballë Avdi Pashës.

Pal Necaj 86 vjecar, nga krahina e Nikaj Mërturit tregoi se familjen Qehaja e njihte në katër-pesë breza për besë, burrëri, trimëri, mikpritje e dinjitet. Kur themi Sokol Qehaja, na vjen në mendje shprehja :”dardha bie nën dardhë” .

Me shumë butësi, fjali të shkurtëra  e të ndjeshme, me përulësi para veprimtarisë së Sokol Qehajës e Lek Llesahit foli  Adelina Lacaj (bashkshorte e Kryetarit shoqatës Imer Lacaj).

Vera Qehaja (bashkshortja e ish Kryetarit shoqatës Mark Qehaja), me lot në sy, me fjali të shkurtëra e prekse, me një thellësi mendimi e një ndjesi të thellë shpirtërore, tha se:” ma i miri i kësaj gjenerate të Qehajave ishte Sokoli. Largimi i tij nga kjo jetë, ka lënë një boshllëk të madh në vazhdën e breznive të kësaj shtëpije.

Lek Preci, nënkryetar i shoqatës dhe bashkshortja e tij, me fjalë të thjeshta  e me shumë përulje para dy ushtarakëve të kaluar në amshim, shprehën ndjesitë e tyre shpirtërore dhe respektin për punën e tyre në shërbim të atdheut.

Mark Qehaja, ish kryetar i shoqatës “Skënderbej”, në emër të familjes Qehaja dhe vecanërisht të asaj të Sokolit, ju shprehu të pranishmëve falenderimet më të thella për pjesmarrjen në këtë solemnitet. Ai tha se Sokolin nuk e kisha vetëm kushëri, por vëlla e kaluar vëllajit. Ishte i ditur, fisnik ne sjellje, i emancipuar, i përgatitur në profesion, i edukuar, i matur e shumë burrëror.

Në emër të familjes së të ndjerit Lekë, foli i vëllai tij Zef Lleshi. Me një ndjesi përuljeje para të pranishmëve, me fjalë të thjeshta  e kuptimplote ai ju rriti nderen shoqatës e të pranishmëve  dhe tha se me këtë që bëtë e bëtë Lekën ta paharrueshëm.

Mbylljen e këtij solemnitetit e bëri ish kryetari shoqatës “Skënderbej” (tashmë “Kryetar Nderi  i saj” Zoti Bashkim Shehu. Duke shprehur konsideratën më të lartë për Gjeneralët e pranishëm Armand Vincani e Asllan Bushati, duke ju shprehur ngushullime dy familjeve dhe të pranishmëve , tha se kalimi në amshim i Sokol Qehajës e Lek Lleshit ishte shumë i parakohshëm dhe shumë i dhimbëshëm për familjarët dhe të gjithë ne. U prehshin në paqe e përjetësi të dy këta ushtarakë të talentuar dhëe atdhetarë të devotshëm.

SHOQATA SHQIPTARO-AMERIKANE SKËNDERBEJ.

RIBOTOHEN PËR HERË TË PARË KOMPLET INICIALET E VEPËRS ANTIKUAR TË MARIN BARLETIT HISTORIA DE VITA ET GESTIS SCANDERBEGI EPIROTARUM PRINCIPIS

by

Për herë të parë për studiuesit, historianët dhe lexueist shqiptarë, sjellim në një vend të gjitha inicilat (nistoret) nga libri antikuar i Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. Vlerat e këtyre nistoreve, roli dhe përbajtja e tyre në vepër. Kur u botua vepra e Marin Barletit dhe kush është botuesi i saj me origjinë shqiptare, Bernardinus de Vitalibus?

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Hapja e debateve të reja shkencore, ose rizgjimi i atyre që konsiderohen si të mbyllura përgjithmonë ka qenë dhe mbetet një ndër misionet më të vjetra të shkencëtarit me qëllimin që këto debate të nxisin kontribute të reja në shkencë dhe të hapin dyer të reja për hulumtime. Shkencëtari për nga natyra është ai që shikon rrugë e mënyra të reja të trajtimit të një çështje dhe të hapjes së një problemi aty ku syri i një njeriu normal shikon një të vërtetë absolute që nuk ka nevojë dhe mundësi të vihet në pikëpyetje nga asnjë këndvështrim. 

I kësaj natyre është edhe datimi i veprës më të njohur deri më sot për Skënderbeun, dhe pikërisht i asaj të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. Pavarësisht se asnjë nga ksomblat më të hershme të këtij botimi nuk kanë pasur asnjëherë deri më sot vit botimi, (nëse me këtë rast përjashtojmë ksomblën – inkunabulë nga Bilbioteka ELTE e Budapestit e cila në kolofon dhe në portretin e Gj. K. Skënderbeut ka të shënuar vitin 1493, me gjasmë duhet të jetë vepër falsifikat) është rënë dakord shumica e studiuesve dhe historianëve se botimi më i hershëm i kësaj vepre duhet të jetë bërë diku midis viteve 1508-1510. Debati për këtë datim është konsideruar i mbyllur me këtë aksiomë të pranuar pothuajse nga të gjithë, dhe çdo përpjekje për rihapjen e këtij debati ka dështuar deri më sot për mungesë “provash!”

Duke qenë se viti i botimit të njërit prej librave më të rëndësishëm të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ka qenë një prej elementeve munguese në të gjitha ksomblat e njohura deri më sot të këtij libri, kjo gjë i ka çuar të gjithë studiuesit dhe historianët ta marrin me hamendësim këtë të dhënë duke e nxjerrë atë në mënyrë të tërthortë nga përmbajtja apo nga elemente të tjera të botimit të tij. Sigurisht që hamendësimet e ndryshme kanë çuar në rezultate të ndryshme disa më kryesoret e të cilave do t’i përmendim në vijim. 

Hamendësimet dhe mendimet kryesore që kanë mbizotëruar për vitin e botimit të veprës së Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis pluskojnë në periudhën kohore prej vitit 1502 [E. Çabej, Kastritotët. Në: Studime gjuhësore. (Botimi i dytë). Prishtinë, 1988, vëll. V, f. 328] deri në vitin 1521-1522 [Aurel Plasari, Arbëria e Skënderbeut dhe Burgundi i Filipit të Mirë. Në: Skënderbeu dhe Europa. Tiranë, 2006, f. 128, ref. 8]. Megjithatë, si vite më të përafërta, për të mos thënë të sakta, kudo janë konsideruar vitet 1508-1510. Kështu shkruhet viti i botimit i kësaj vepre edhe në pothuajse të gjitha katalogjet e bibliotekave evropiane që e kanë këtë vepër në fondet e tyre, megjithëse ka edhe nga ato biblioteka që shënojnë si vit të mundshëm botimi vitet 1506, 1508, 1510, 1520… etj.

Pavarësisht nga sa u tha më sipër, duhet të pohojmë edhe faktin që ka pasur edhe studiues të cilët vitin e botimit të këtij libri e japin jashtë kornizës së sipërpërmendur duke thënë se ky libër mund të jetë botuar edhe në vitin 1493. Këtë informacion, e aktualizon historiani rumun, Francisc Pall, në studimin e tij: Marino Barlezio: uno storico umanista. Në: Melanges d’Histoire Generale. Cluj, 1938, v. II, f. 135-315. 

F. Pall, shkruan se Jovan Popović (Život i viteža kneza Epirskoga Đorđa Kastriota Skenderbega. Opisana Ioannome S. Popovićeme.  Budim, 1828, f. V), dhe Vilmos Fraknói, (A Hunyadiak es a Jagellok kora (1440-1526). Budapest, 1896, f. 667) shënojnë si vit botimi të këtij libri vitin 1493, por duke qenë se ata nuk sjellin ndonjë burim të caktuar për të mbështetur këtë datë, F. Pall e konsideron si gabim vitin 1493. Ky veprim i F. Pallit, deri diku mund të duket i arsyeshëm, sepse përveç këtyre dy autorëve të lartëcekur, të cilët veprat e tyre i kishin botuar në Hungari, të gjithë të tjerët kanë konsideruar si të më të përarfërta vitet 1506-1510. Natyrisht, ka edhe disa hamendësime të ndonjë autori, veçanërisht bibliografi, të pa mbështetura në ndonjë burim të saktë, se viti i botimit mund të lëvizë në mes viteve 1508-1522.

Në historiografinë shqiptare, studiuesi Aurel Plasari është i pari që është marrë seriozisht me analizimin e hamendësimeve për vitin e botimit të veprës të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, duke e vendosur datën e botimit rreth viteve 1515-1522. Pra, A. Plasari kishte shumë të drejtë për një ndërlikim të kufijve kohorë të botimit të librit të M. Barletit. Në fakt, nuk ishte i pari Norton (F. J., Norton, Italian printers, 1501-1520. An Annotated list, With an introduction by F. J. Norton, under-Librarian, University Library Cambridge. London: Bowes and Bowes, 1958) ai që shënoi në f. 104, të studimit të tij, vitin 1522, sepse një gjë tillë e kishte bërë shumë më herët, përkatësisht në vitin 1909, Prince d’Essling (Les Livres a figures Vénitiens de la fin du XVe Siècleet du Commencement du XVIe. (Études su l’Art de la Gravure sur bois a Venise). Seconde Partie. Ouvrages impromés de 1501 à 1525. FLORENCE: Libraire Leo S. Olschki 4, Lungarno Acciaioli; PARIS: Libraire Henri Leclerc 219, Rue Saint-Honoré, 1909), i cili në blenin e dytë të vëllimit të dytë të veprës së tij (vëll. II/2) f. 527, shënon si vite të mundshme botime periudhën kohore 1508-1522.

Inicilat (nistoret) në veprën antikuar të Marin Barletit: Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis

Iniciali (nga latinishtja initialis – nistore) paraqet grafemën e parë në fjalë. Në artin grafik, iniciali është grafemë që dallohet për nga madhësia, forma, stili, dekorimi dhe përmbajtja e cila zakonisht vendoset në fillim të kapitullit, të një kryerrreshti apo pjese kryesore të tekstit ose dorëshkrimit. Në tekst, është shenjë dalluese për nga madhësia sepse të paktën shtrihet në dy e më shumë rreshta, ndërsa për nga forma është krejtësisht tjetër nga grafemat e tekstit normal, sepse ka stil të veçantë dhe dekorime të ndryshme qofshin ato floreale, simboleve të caktuara, të njerzve, kafshëve, shpezëve etj të cilat domosdoshmërisht janë të lidhura me fjalën, fjalinë apo përmbajtjen e tekstit qoftë faqes apo kapitullit përkatës ku vendoset iniciali. Si dekorim stilistik dhe përmbajtësor është pjesë e pandashme e tekstit, ku së bashku me miniaturën, marginat dhe interpunktimin përbëjnë librat e iluminuar.

Deri me sot, iniciali (nistorja), më i lashtë i njohur (me elementet dhe përmbajten e tij sipas rregullave të njohura ndërkombëtarisht) është ai nga gjysma e parë e shekullit VIII nga një dorëshkrim që ruhet në Bibliotekën Kombëtare në Rusi. Zhvillimi i inicialit është i ndryshëm varësisht nga kushtet dhe rrethanat përkatëse ku është krijuar qoftë dorëshkrimi apo libri i shtypur, i ndikuar edhe nga shkollat të cilat e kanë praktikuar atë në punën krijuese të veprimtarisë së tyre.

Inicilai është i njohur edhe në dorëshkrimet që u krijuan në territorin arbëror-shqiptar i cili ruan karakteristika të veçanta të kohës dhe shkollës e cila e krijo dhe praktoi atë. Poashtu, edhe te dorëshkrimet që u shkruan nga scribes të ndryshëm shqiptarë e jo shqiptarë jashtë Shqipërisë, në mesjetë,  iniciali është praktikuar dhe është pjesë e pandarë e tyre. Shembulli ilustrues më i bukur me këtë rast është dorëshkrimi i “Statuteve të  Drishtit” nga viti 1468, ku në fillim të dorëshkrimit në inicilain (nistoren) “P” është vënë portreti më i vjetër i njohur deri me sot i një figure të shquar shqiptare, ai i Pal Engjëllit.

Natyrisht edhe te librat më të hershëm të botuar, inkunabulat, që kanë për autorë shqiptarët Marin Bechicemi-n dhe Michael Marullus Tarchaniot-in etj, e deri te libri i Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, inicialt (nistoret) janë përdorur nga botuesit e tyre në funksion qoftë dekorativ, qoftë përmbajtësor apo stilistik ngjashëm me të gjitha veprat e kohës. 

Në vepërn e Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, botuesi-shtypëshkruesi ka përdorur gjithsej 15 iniciale dekorative. Nga këto 15 inicilae 3 na përsëriten në grafemat: “Q, P dhe D,” nga dy herë dhe janë krejtësisht identike, ndërsa inicilaet në grafemat “Q” dhe “P” gjenden edhe në një rast tjetër, por të ndryshme nga dy herët e para. 

Ndryshimi në dimensionet e inicialeve në ksomblat e librit antikaur të Marin Barletit, Histori e Skenderbeut, që kemi konsultuar deri me sot (gjithsej 34 të tilla) varion prej 0.5 cm deri në 1cm, gjë që  sipas mendimit të botuesve të sotëm, le të kuptohet, se kemi të bëjmë të paktën me tre botime të ndryshme të kësaj vepre. 

Nga 15 inicalet te vepra e M. Barletit, vetë iniciali i parë është origjinal, përkatësisht i botuar për herë të parë, kurse 14 inicialet e tjera janë të botuara në veprat e mëhershme të botuara nga shtypëshkruesi Vitalibus.

Dimensionet e inicialeve (nistoreve) të cilat i gjemë më së shpeshti te libri antikuar i M. Barletit, në 23 raste, janë:

  1. f. 1r: 5.3 x 5.4 cm
  2. f. 2r: 4.1 x 4.6 cm 
  3. f. 14r: 2.8 x 2.8 cm
  4. f. 28v: 3.2 x 3.2 cm
  5. f. 41r: 3.2 x 3.2 cm
  6. f. 52v: 3.4 x 3.4 cm
  7. f. 65v: 3.2 x 3.3 cm
  8. f. 74v: 2.7 x 2.8 cm
  9. f. 75r: 3.8 x 3.2 cm
  10. f. 98r: 3.2 x 3.3 cm
  11. f. 109r: 3.3 x 3.3 cm
  12. f. 122r: 3.3 x 3.2 cm
  13. f. 132r: 3.3 x 3.2 cm
  14. f. 151r: 3.3 x 3.2 cm
  15. f. 156r: 3.4 x 3.3 cm

Përmbajta e inicaleve në në librin antikuar të Marin Barletit: Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis

Në inicialin e parë (f. 1r /I./ është paraqitur i ashtuquajturi “Portret i Marin Barletit” me disa dekorime të varfëra floreale, por në sfond me një kështjellë. Në inicialet e dytë, f. 2r /II/ është paraqitur një moment biblik, përkatëisht një drague dhe tre figura engjush, njëri brenda grafesëm së “P”. Ndërsa në inicialin e tretë, f. 14r /XIIII/, që njëherësh është edhe iniciali me dimensionet më më të vogla në këktë vepër është paraqitur një engjëll brenda rrethit të grafemës “Q” ku e shoqërojnë kokat e katër engjujve tjerë. Dy inicialet në vijim ato të f. f. 28v /XXVIII/ dhe 41r /XLI/ kanë dekorime të thjeshta floreale. Iniciali në f. 52v /LII/, paraqet figurat e dy personave dhe është më përmbajtësori në vepër si për nga stili, porosia dhe dekorimet. Në të gjitha inicilat tjera në vijim, pos në ato të f. f. 109r /CIX/ dhe f. 156r /CLVI/ ku kemi pos dekorimeve floreale edhe paraqitjen e dy zogjve, ka vetëm dekorime floreale mjaft të varfëra. 

Kush ështëBotuesi i veprave të Barletit, Bernardinus de Vitalibus dhe kur e fillon aktivitetin botues 

Botuesi i veprës së Barletit ishte Bernardinus de Vitalibus, njëri nga vëllezërit de Vitalibus që ndryshe njiheshin edhe si Albanesoti. Hulumtimet shkencore për veprimtarinë e këtij botuesi na çuan në rishikimin e gjithë aktivitetit botues të vëllezërve de Vitalibus, (Bernardins dhe Matheus) dhe në gjetjen e fakteve të reja në lidhje me aktivitetitin botues të tyre në kapërcyellit të shek. XV dhe të fillimshekullit të XVI. 

Në të gjitha bibliografitë dhe katalogjet e specializuara të autorëve me eminentë botërorë thuhet se vëllëzërit de Vitalibus e kanë filluar aktivitetin e tyre botues jo më herët se në vitin 1494. Në shumë prej këtyre bibliografive dhe katalogjeve thuhet madje që ata e kanë filluar këtë aktivitet rreth vitit 1501. Me sigurinë më të madhe, ne mund ta korrigjojmë datën e deritanishme të fillimit të veprimtarisë botuese të Bernardinus de Vitalibus, nga viti 1494, si vit i fillimit të shtypshkrimit të librave nga ky botues në vitin 1480. 

Në vitin 1480, Bernardinus de Vitalibus botoi inkunabulën e autorit: Arnaldus de Villanova: Regimen sanitatis Salernitanum. Venetiis: Bernardinus de Vitalibus 1480, e cila ruhet në fondet e bibliotekës së Vienës “Bibliothek des Instituts für Geschichte der Medizin an der Universität Wien“ me signaturë JB 6402. Kjo është njëra nga 16 inkunabulat që ruhet në fondet e “Bibliothek des Instituts für Geschichte der Medizin an der Universität Wien“ dhe njëra nga gjashtë inkunabulat e kësaj biblioteke që janë shtypur në Venedik. Informacionin e parë për ekzistencën e kësaj inkunabule e kemi shënuar nga: Georgii Vvolfgangi Panzer, Annales typographici… Norimbergae, Bibliopolae, 1745, vëll. III, f. 158, nr. 464, për ta përforcuar me vonë edhe me linkun: http://www.b2i.de/fabian?Geschichte_Der_Medizin_(Wien) 

I përshkruam jo pa qëllim deri në hollësi informacionet për këtë inkunabulë, edhe pse në dukje duken jo shumë e rëndësishme për ne! Rëndësia e veçantë e këtij konstatimi dhe konfirmimi është se botuesi i veprës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ishte tashmë një botues me shumë përvojë kur botoi veprën e Barletit. Ai e kishte filluar aktivitetin e tij botues që në vitin 1480, dhe para vitit 1494 kur mendohet nga historiografia e deritanishme të ketë filluar këtë akvititet ai kishte botuar edhe dy inkunabula të tjera. Inkunabula e dytë është ajo e John Estwood, Summa astrologlae judiclalis. Venice: Bernardinus de Vitalibus, 1489, (për më shumë informacion shih: Stillwell, R. 72.), ndërsa inkunabula e tretë është me autor: Fran Lucijan Gundulić, Baptistinus. Venetiis: Bernardinus de Vitalibus, 1490, dhe ruhet në Biblioteken Kombëtare dhe Universitare të Zagrebit, sektori i inkunabulave, dorëshkrimeve dhe librit të rrallë. 

Gjatë veprimtarisë së tij si shtypëshkrues-botues (tipograf), për 56 vite me radhë, B. Vitalibus botoi 152 tituj të njohur deri me sot. Për ta disponojmë të dhëna të sakta, si për vendndodhjen, bibliotekën, arkivin ose koleksionin privat të tyre, poashtu /signaturën/ dhe të dhëna të tjera, si titullin, kopertinat, frontespicet, kolofonët, ilustrimet, inicialet, gravurat, portretet… etj. Prej këtyre 152 titujsh, 74 janë inkunabula të botuara deri më 31 dhjetor të vitit 1500, dhe sipas vitit venedikas deri më 31 mars të vitit 1501. Të gjitha këto inkunabula si dhe pjesa tjetër prej 78 titujsh të librave antikuarë-rarae nga viti 1500 deri më 1536 (kur Vitalibus botoi edhe librin e fundit) janë të ruajtura në biblioteka e arkiva të ndryshme. 

Siç vërehet Bernardinus de Vitalibus ka botuar një numër të jashtëzakonshëm inkunabulash, 73 tituj, dhe diçka më shumë libra antikuarë, ku 4 nga këto nuk kanë vit botimi, por kanë vendin e botimit. Nëse shohim numrin e veprave të botuara sipas viteve, qofshin ato inkunabula apo libra të rrallë-antikuarë do të kishim këtë pasqyrë: trembëdhjetë herë boton nga një titull në vit, përkatësisht në vitet: 1480, 1489, 1490, 1493, 1513, 1514, 1517, 1518, 1523, 1524, 1526, 1532, 1534; ndërsa shtatë herë boton dy tituj në vit: 1495, 1506, 1509, 1522, 1529, 1533 dhe 1536; kurse tre tituj në vit ka botuar pesë herë dhe përkatësisht në vitet 1504, 1519, 1521, 1531 dhe 1535; ndërsa katër herë në vit botoi katër tituj: në vitet 1503, 1505, 1507 dhe 1525; po ashtu shtatë tituj ka botuar katër herë në vitet 1494, 1499, 1502 dhe 1508; ndërsa tetë tituj ka botuar vetëm një herë, në vitin 1501. Vitet më të frytshme të veprimtarisë botuese-shtypëshkruese të B. Vitalibusit kanë qenë viti 1500 kur boton njëzetë e gjashtë inkunabula dhe kulmin e arriti në vitin 1498 kur botoi njëzetë e tetë inkunabula, ndërsa për katër tituj siç cekëm më lart, nuk dihet viti i botimit. 

Megjithatë ka pasur vite kur Bernardinus de Vitalibus nuk ka botuar asnjë titull. Të marra së bashku këto vite shtrihen në periudhën nga viti 1480 deri në vitin 1536 dhe janë gjithsej njëzet e dy vite, të cilat janë si vijon: 1491, 1492, 1496, 1497, 1510, 1511, 1512, 1515, 1516, 1520, 1527, 1528 dhe 1530. Nuk kemi ndonjë informacion për arsyet e mungesës së aktivitetit botues në këto vite, por mund të supozojmë se njëra ndër pengesat për këtë kanë qenë lëvizjet e shpeshta nëpër qytete të ndryshme italiane ose shtërngesat financiare, edhe pse Bernardinus de Vitalibus, botonte vepra të autorëve shumë të njohur të kohës së tij, apo vepra të autorëve klasikë.

Në të gjithë titujt e inkunabulave dhe librave të rrallë-antikuarë që kemi konsultuar ne, por edhe nga literatura e shumtë e shfrytëzuar, kemi saktësuar mënyrën se si firmoste B. Vitalibus në librat që shtypte vetë. Këto forma janë: B. de Vitalibus; B. V.; Bernardin di Venezia; Bernardin Vinitian; Bernardini de Vitalibus; Bernardino da Veneto; Bernardino da Venezia; Bernardino de Vidali; Bernardino di Vitale; Bernardino di Vitalli; Bernardino Veneto de Vitalibus; Bernardino Veneto; Bernardinus Venetus; Bernardino Veneziano; Bernardinus de Vitalibus; Bernardino Vitale; Bernardino Vitale; Bernardinus Albenesotus; Bernardinus de Vitalibus; Bernardinus Venetus de Vitalibus; Bernardinus Venetus; Bernardinus Vitalis dhe në vitin 1498 firmoset: Bernardinvm et Mathevm Venetos. Qvi vvulgo dicvntvr li Albanesoti... Përveç firmosjes me grafema, ne shume raste, B. Vitalibus, firmoste edhe ane te simboleve-figurave të veçanta. Deri tani na janë të njohura 6 mënyra të tilla të firmosjes, tre në inkunabula dhe tre të tjera në libra të rralle-antikuare.

Ecejaket e B. Vitalibusit nga Venediku në Romë e anasjelltas dhe në qytete të tjera italiane janë të dokumentuara saktësisht. Siç e cekëm edhe më lart, veprimtaria botuese Bernardinus de Vitalibus, filloi në vitin 1480 në Venedik, ku mesa duket shtypi të gjitha inkunabulat e tij. Në vitin 1493 ka mundësi të ketë qenë në Romë për pak kohë, por në nëntor të po atij viti kthehet përsëri në Venedik ku qëndroi deri në korrik të vitit 1507; në shtator të vitit 1507 e gjejmë përsëri në Romë, ndërsa në nëntor po të vitit 1507 kthehet përsëri në Venedik ku qëndroi deri në qershor të vitit 1508; në fund të qershorit të viti 1508, kthehet në Romë ku qëndron deri në fund të nëntorit, për të shkuar në dhjetor po të vitit 1508 në Napoli; në shkurt të vitit 1509, kthehet prapë në Venedik për të qëndruar aty deri në dhejtor të vitit 1515. Në Romë e gjejmë po ashtu gjatë vitit 1516, përkatësisht nga janari deri në dhjetor. Ndërsa në fillim të vitit 1517 e gjejmë në Venedik, ku qëndroi deri prill të vitit 1521. Në Rimini e gjemë në dhjetor të vitit 1521, ndërkohë që në Romë qëndroi gjatë tërë vitit 1522, përkatësisht nga fillimi i janarit e deri në fund të dhjetorit. Përfundimisht kthehet në Venedik në janar të vitit 1523 ku qëndroi derisa vdiq në vitin 1539.