Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ENIGMA E KOLONËS SË BLLOKUAR NË UKRAINË -GOMAT

by

Nga Rafael Floqi/

Bazuar në burimet mediatike perëndimore

Ndërsa dita e tetë e pushtimit rus të Ukrainës filloi të enjten në mëngjes, forcat ruse dukej se kishin fituar kontrollin taktik të qytetit të tyre të parë, qytetit port jugor të Khersonit, por Ukraina ende po qëndron në Mariupol, Kharkiv dhe Chernihiv, pavarësisht granatimeve të rënda. Vdekjet po shtohen nga të dyja anët. 

Shpërthime të mëdha u dëgjuan në Kiev gjatë natës, por sipas përditësimit të mëngjesit të së enjtes të Ministrisë Britanike të Mbrojtjes, trupi kryesor i kolonës ushtarake ruse 40 milje të gjatë që përparon drejt kryeqytetit, ka ngecur gati 20 milje nga qendra e qytetit, “duke u vonuar nga Rezistenca e fortë ukrainase, prishje mekanike dhe mbingarkesa. Kolona ka bërë pak përparim të dukshëm në më shumë se tre ditë.”

Zëdhënësi i Pentagonit, John Kirby dha një prognozë të ngjashme të mërkurën, se kolona “e ngecur”, “nga vlerësimet tona më të mira, nuk ka bërë ndonjë përparim të dukshëm në 24-36 orët e fundit”, ndoshta, sepse rusët “po rigrupohen dhe po rivlerësojnë veten”, progresin që ata nuk kanë bërë dhe si të kompensojnë kohën e humbur”, por ndoshta edhe për shkak të “sfidave logjistike dhe të qëndrueshme” dhe të  “rezistencës nga ukrainasit”.

Tetë ditë pas luftës, avancimi i kamionëve të furnizimit, trupave dhe armëve ruse është rrënuar nga mungesa e karburantit dhe ushqimit dhe sfidat logjistike, duke përfshirë motin dhe baltën. Trupat ukrainase kanë arritur të sulmojnë dhe të pamundësojnë disa automjete në pjesën e përparme, duke krijuar bllokim trafiku, por rusët e kanë mbrojtur kryesisht kolonën nga sulmet nga ajri, sipas zyrtarëve dhe analistëve perëndimorë.

Mungesa e progresit të matshëm të kolonës ka shkaktuar pyetje në lidhje me implikimet afatshkurtra dhe afatgjata për planifikimin e luftës të Rusisë. Por a do të ndikojë kjo në rezultatin e luftës?

Mason Clark, një analist rus në Institutin për Studimet e Luftës, thotë se saga e kolonës mund të jetë emblematike e mangësive në ushtrinë ruse, e cila është relativisht e papërvojë në ekzekutimin e operacioneve në shkallë të gjerë që kombinojnë forcat ajrore, tokësore dhe detare. Por nuk ka gjasa ta parandalojnë Rusinë që të mbizotërojë kundër mbrojtësve ukrainas të paarmatosur edhe pse më të shumtë.

KU ËSHTË DHE ÇFARË KA NDODHUR?

Kolona, e cila shtrihet për më shumë se 65 kilometra (40 milje) nga afër Prybisk në veri në skajin jugor pranë aeroportit Antonov, po lëvizte në mënyrë të qëndrueshme në jug në fillim të luftës. Por këtë javë, përparimi sic u duk për të gjithë, u ndal.

Raportet u përqëndruan menjëherë në mungesën e karburantit dhe ushqimit. Një zyrtar i lartë i mbrojtjes i SHBA-së tha se trupat ukrainase kanë shënjestruar autokolonën me zjarr tokësor, duke përfshirë raketat antitank Javelin të ofruara nga vendet perëndimore. Ndikimi më domethënës i këtyre sulmeve është se ata goditën automjetet në pjesën e përparme të kolonës, duke krijuar në thelb një bllokim rrugësh.

Përveç kësaj, toka me baltë e ka bërë të vështirë për rusët daljen jashtë rrugës për të bërë më shumë përparim përgjatë rrugëve të tjera. Fotot dhe videot tregojnë automjete të ngecura në baltë.

John Kirby, sekretari i shtypit i Pentagonit, tha se zyrtarët amerikanë vlerësojnë se autokolona, si dhe shtytja më e gjerë ruse drejt Kievit nga veriu, është përgjithësisht bllokuar. Ai tha se rusët duket se po rigrupohen dhe po rivlerësojnë arsyet për përparimin e tyre të ngadaltë, “dhe si të kompensojnë kohën e humbur”. Ai tha se ata me siguri ata nuk i kishin parashikuar probleme të tilla apo shtrirjen masisve të rezistencës ukrainase.

A KA PROBLEME SERIOZE PËR OFENSIVEN E RUSISË?

Zyrtarët amerikanë paralajmërojnë kundër çdo përfundimi gjithëpërfshirës se problemi i kolonës sinjalizon një pengesë dobësuese për rusët. Ndërsa qartazi e ka ngecur sulmin rus në Kiev për momentin, zyrtarët besojnë se Rusia ka aq shumë fuqi luftarake ushtarake në Ukrainë sa do të përshtatet, kompensojë dhe kapërcejë pengesa të tilla. Vëzhguesit thonë se Rusia ka qenë e frustruar qartë nga problemet e vazhdueshme logjistike të furnizimit të trupave me ushqim dhe të automjetet me karburant.

Clark tha se një pjesë e segmentit të kamionëve me karburant të autokolonës kishte pak karburant, për ironi, “gjë që ju tregon gjendjen e logjistikës ruse në këtë linjë sulmi”.

Është gjithashtu e mundur, thonë zyrtarët, që një pjesë e arsyes për ngecjen e përparimit është se komandantët rusë po ndalojnë qëllimisht për të rivlerësuar dhe rivendosur, duke lënë kohë për të marrë më shumë furnizime përpara fillimit të një avancimi të mëtejshëm drejt Kievit.

Vëzhguesit vërejnë gjithashtu se në vende të tjera – kryesisht në jug – trupat ruse po kanë më shumë sukses. Ata njoftuan kapjen e qytetit jugor të Khersonit, një port vital i Detit të Zi prej 280,000 banorësh dhe zyrtarët lokalë ukrainas konfirmuan marrjen e selisë së qeverisë atje. Dhe ata po fitojnë terren në përpjekjet e tyre për t’u zhvendosur në Mariupol një port strategjik në detin Azov që do të lidhte me vijë tokësore Krimenë dhe Donbassin. Sipas analistëve forcat jugore ruse vijnë nga Krimea dhe janë stërvitur bashkë trupat tokësore me ato detare dhe aviacionin, kurse trupat e veriut janë kryesisht ushtarë rekrutë pa përvojë.

KOLONA KA NGECUR NGA GOMAT E LIRA

Trent Telenko, një specialist i pensionuar i stafit të Pentagonit dhe bloger i historisë ushtarake, sugjeron se një arsye tjetër e madhe mund të jenë gomat e Rusisë, siç shpjegoi ai në një temë të gjatë, të ilustruar në Tëitter, bazuar në fotot e sistemeve të braktisura të raketave me rrota ruse Pantsir-S1 dhe përvojës së tij. si auditor i automjeteve të ushtrisë amerikane. “Kur i lini gomat e kamionëve ushtarakë në një vend për muaj të tërë,” llokmat bëhen të brishta në diell dhe prishen si gomat e Pantsir-SR, shkroi ai. Askush nuk e ka ngarër atë mjet për një vit”. Karl Muth, një ekonomist, këshilltar qeveritar dhe i vetë-përshkruar “ekspert i gomave”,  duke rënë dakord me Telenkon,  shtoi disa detaje rreth gomave.

“Ka një implikim të madh të nivelit operacional në këtë,” tha Telenko. “Nëse ushtria ruse ishte shumë e korruptuar për të ushtruar një Pantsir-S1, ata ishin shumë të korruptuar për t’u stërvitur me kamionët dhe [automjetet luftarake të blinduara] me rrota tani në Ukrainë”, që do të thotë “rusët thjesht nuk mund t’i rrezikojnë ata jashtë rrugës gjatë Rasputitsa nw zezonin e baltës”. Ky është një problem për kolonën në veri, shtoi ai. “Krimea është një shkretëtirë dhe zonat bregdetare të Ukrainës Jugore janë më të thata. Kështu që ne nuk po e shohim këtë atje. Por diku tjetër rusët kanë një problem të madh për 4 deri në 6 javët e ardhshme.” 

Megjithatë, shtrirja – dhe kohëzgjatja prej disa ditësh – e problemeve të kolonës ngrenë çështje më të mëdha, nëse rusët u përgatitën në mënyrë adekuate për sulmin, pavarësisht se i pozicionuan trupat rreth Ukrainës për muaj të tërë përpara se të hynin në të vërtetë. Shumë do të thoshin jo. Parimi për çdo fushatë tokësore është që të sigurohet që trupat të kenë furnizimet, armët dhe gjërat bazë si ushqimi, uji dhe karburanti, që u nevojiten për të ecur përpara drejt objektivit të tyre. 

Të enjten, presidenti francez Emmanuel Macron foli për 90 minuta me presidentin rus Vladimir Putin, i cili i tha atij se operacionet ushtarake në Ukrainë “po shkojnë sipas planit”, tha një zyrtar në zyrën e presidentit francez.

Por, paaftësia e Rusisë për të mbajtur trupat e saj të furnizuara ka ngritur vetullat në Pentagon, ku zyrtarët theksojnë se kanë vite që ushtria e Moskës është përfshirë në këtë lloj lufte tokësore. Dhe ata thonë se është e vështirë të thuhet nëse ky ishte një dështim për të planifikuar siç duhet sulmin apo një kolaps në ekzekutimin e planit nga ushtria ruse.

SI ROSA TE ULURA?

Pyetja më e shpeshtë ka qenë pse ushtria ukrainase nuk e shkatërron kolonën, pasi janë ulur në autostradë. Një varg kaq i gjatë automjetesh ushtarake në terren relativisht të hapur do të ishte normalisht i prekshëm nga sulmet ajrore. Por çdo sulm ukrainas mbi kolonën mund të jetë i kufizuar, sepse zyrtarët besojnë se ai përmban sisteme të mbrojtjes ajrore dhe mund të mbrohet nga forcat kontrolluese për të shmangur sulmuesit tokësorë.

Një kolonel ukrainas tha se trupavet ruse po u mbaronin furnizimet dhe morali. Koloneli ukrainas i tha Wall Street Journal: “Rusët menduan se mund të depërtonin dhe të ishin në Kiev brenda dy ditësh. Ata nuk e kuptuan se ne kemi mësuar se si të bëjmë luftë në tetë vitet e fundit.”

“Tani ata ulen atje, të uritur, pa karburant, të demoralizuar, dhe ne hyjmë çdo pak kohë dhe i nxjerrim. Dhe çdo ditë, ne po i shtyjmë prapa.” 

Ndërsa ushtria ukrainase ka goditur automjetet në pjesën e përparme dhe në vende të tjera sporadike, ka të ngjarë të jetë shumë e rrezikshme të vendosësh avionë me pilot në zonë për ta nxjerrë atë me armë më të mëdha, të cilat gjithashtu mund të përballen me sulme mbrojtëse. Dhe ushtria e Ukrainës ka qenë e përqendruar në mbrojtjen e qyteteve kryesore që janë nën rrethim dhe në rrezik për t’u kapërcyer.

Bllokimi i përparimit të kolonës mund të krijojë probleme të shumta strategjike për Rusinë.

Së pari, si linja kryesore e furnizimit rus për çdo sulm të madh në Kiev, është një objektiv shumë i madh për forcat ukrainase që luftojnë kundër pushtimit.

Së dyti, qëndrimi në një bllokim trafiku 40 milje të gjatë për ditë të tëra mund të ndikojë në moralin dhe disiplinën e ushtarëve rusë përpara një operacioni të madh ushtarak.

Martti Cari, i cili më parë ka shërbyer si ndihmës shefi i inteligjencës së mbrojtjes të Finlandës, i tha CNN se të ngecesh në këtë mënyrë është e keqe për moralin për dy arsye. “Së pari, ukrainasit kanë dronë dhe avionë që mund të sulmojnë kolonën. Së dyti, kur ulesh në të njëjtin vend qarkullojnë thashetheme që ndikojnë në mentalitetin tënd. Kështu që bëhesh nervoz dhe i lodhur, gjë që nuk është një kombinim i mirë.”

O bella ciao ose magjia e një kënge

by

Gezim Zilja/

Duke parë luftimet në Ukrainë diku në sfond me “majën’ e veshit kapa tingujt e këngës “ O bella ciao.” Është një këngë e famshme popullore, e lindur në periudhën e rezistencës italiane gjatë pushtimit. Duke e dëgjuar e stërdëgjuar më lind gjithmonë pyetja: A është kjo një këngë dashurie, këngë e rezistencës për mbrojtjen e atdheut, këngë kundër luftës, këngë malli …? Kënga dëgjohet dhe interpretohet pothuaj në të gjitha gjuhët e botës në variante nga më të ndryshmet por që kanë diçka të përbashkët: sa herë  këndohet nëpër koncerte apo vende argëtimi ngjall një  energji dhe dëshirë të madhe për jetën. Edhe kur fjalët nuk i kupton, çuditërisht të pushton e të mban pezull deri në fund. Po ç’është kjo këgë që në përmbajtjen e saj është tepër e trishtueshme sepse flet për vdekjen e ushtarit në luftë por te njerëzit ngjall ndjenjën e optimizmit dhe dëshirën për të vallëzuar? Poezia që nuk i kalon të dymbëdhjetë vargjet, pa refrenin, është nga ato që nuk harrohen kurrë sapo e dëgjon. Kur kjo lloj poezie drithëruese, që shpreh dëshirë të pakufishme për jetën, për vendin tënd, për dashurinë, për vajzën e bukur diku atje larg që të pret, shoqërohet me një vijë melodike, po aq të thjeshtë, atëherë lind një këngë, që pushton gjithë botën. Përmbajtja është e shkurtër: Një djalë zgjohet në mëngjes dhe gjen vendin të pushtuar nga ushtarët e huaj. Ai është i dashuruar marrëzisht me një bukuroshe, që gjatë gjithë këngës, pas çdo vargu e thërret me emrin “Bella” dhe ne nuk e mësojmë deri në fund emrin e saj. Nuk ka fjalë të tjera në këngë, që t’i  drejtohen të dashurës së tij, veç refrenit me një domethënie mahnitëse: O bella ciao, që shqipërohet me disa kuptime. Në anglisht është përkthyer “Goodbye my beautiful.”  Nuk gjen aty thirrma, betime, qarje, mburrje , të përsëritura deri në pafundësi si: Do të kthehem me lirinë; Po vdiqa mos qaj për mua; Para teje dua atdheun, Atdheu mbi të gjitha, ose thënien e poetit të madh hungarez Sandor Petëf: Për dashurinë jap jetën, për atdheun jap dashurinë. Jo nuk ka të tilla. Ama në veshin e një dëgjuesi të vëmendshëm këto postulate për atdheun nënkuptohen. ndjehen dhe bëhen një me shpirtin e dëgjuesit. Kënga fillon fare lehtë, gati si një recitim i zakonshëm,  shoqëruar shpesh nga një fizarmonikë,  ku fjalët, transmentojnë diçka që nuk mund të mos e përfillësh. Una mattina, mi son’ svegliato,/ O bella ciao, bella ciao, bella ciao, ciao, ciao / E ho trovato invasor. Një mëngjes djali ngrihet nga gjumi dhe gjen atdheun të pushtuar. Vargjet janë me pikatore, veç refrenit të bukur, o bella ciao, që duket sikur përsritet pafundësisht, dhe të parapërgatit se diçka e madhe do të ndodhë.  Katër vargjet e tjera japin jo luftën por kobin, që ajo sjell: O partigiano/Porta mi via/ Che mi sento di morir. Tashmë djali partizan i plagosur për vdekje i lutet shokut të vet  ta varrosë ( E’ se io muoio da partigiano/ Tu mi deve sepellir) por e ka dhe një amanet. Mendja të shkon te e dashura apo nëna e vet, me foton e tij që e puth çdo ditë, por këtu poezia thyhet dhe del nga tradicionalja. Amaneti i tij është të varroset në malet ku ai ka luftuar dhe mundësisht ( Mi seppellire lassu’ in montagna/ Sotto l’ombra di un bel’ fiore) nën hijen e ndonjë luleje (peme) të bukur. Mesazhi është si ato bubullimat që paralajmërojnë stuhinë në shkretëtirat, ku nuk mbahet mend se kur ka rënë shiu i fundit: Jeta është e bukur, unë po vdes për një çështje të madhe, siç është liria. Ju të tjerë gëzoheni atë! Katër vargjet e fundit mbyllin këngën e famshme: Kur njerëzit të kalojnë andej nga varri i tij, atje në malet e larta do të shprehen të habitur: Oh ç’lule të bukura! Pastaj duke u larguar me të dashurën, motrën, gruan, fëmijët apo këdo tjetër të kujtohen (këtu plotësohet amaneti)  e të thonë: Kjo është lulja e partizanit që dha jetën për lirinë. Tutta le genti, che passeranno/Mi diranno: che bel’ fior’/E’ questo il fiore del partigiano/ Morto per la liberta’. 

 Lufta kundër pushtuesit është një luftë e drejtë, është një luftë për të qenë i lirë, por kërkon sakrifica e jo rrallë lumenjë gjaku. Është një histori e dhimbshme kjo këngë, që përfundon tragjikisht. Por si shpjegohet që kur e njerëzit e dëgjojnë në mbarë botën këndojnë, kërcejnë e ndihen plot gjallëri? Jo çdo poezi e këngë mund të shpjegohet. Ka nga ato që të hyjnë në shpirt  dhe kaq mjafton. Kur e pyeta mikun tim shkrimtar L. S. që si shpjegohet energjia dhe hareja që të ngjall kjo këngë, kur teksti është aq i trishtueshëm, ai vuri gishtin tregues në tëmth, u mendua pak e u përgjigjgj: S’e di. Pastaj ngriti kokën, më pa në sy dhe shqiptuam  të dy në të njejtën kohë: Është magji.  Ndoshta magjia vjen edhe prej fjales “Ciao” që në shqip përkthehet: Mirëupafshim; Lamtumirë; Tungjatëjeta; Mirë se të (ju) gjej etj. Nëse prapa secilës prej këtyre përshëndetjeve vendosim fjalën “ bukuroshe” dalin katër kuptime të ndryshme dhe këto përbëjnë magji? Kush e di…? 

The migration of medieval Albanian manuscripts to medieval Italian and European Cities

by

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Centar for Albanian Studies – Budapest 

Even today the Albanian Middle Ages is one of the dark periods which still needs to be researched in order to review or rewrite the history of the Albanian people. Many reasons have affected the creation of such a condition, but the main one is the lack of written manuscripts, documents, and original sources which are housed not only in Albanian archives and libraries, but also, and mainly, in European ones.

It is now widely known that during the Middle Ages, Albania was an “arena” of different wars. Foreign rulers came and went, one after another, destroying local civilized values ​​and looting the economic and cultural resources. Although these statements might sound quite accusative, I will argue them with various documentary sources, which, even if not saved in Albania, are fortunately preserved in other European archives and libraries. 

From the eleventh to fourteenth century alone, within about 300 years, about 32 different invaders came and left the Albanian lands, among them the Normans of Sicily, the Hohenstaufen, the Germans, the French Anjou, the Neapolitans, then Aragon’s Gonzalez, the Spanish empire, the Nicene and Byzantine empires, Bulgarian, the Serbian and the Ottoman empires, and the Venetian Republic.

A chronological presentation of all these regional wars in the Middle Ages looks roughly as follows: Seventh century (609), Avaro-Slavs populated the Balkans. The main Slavic tribes that took root in the Balkan Peninsula were the Croats and the Serbs. A significant event occurred in 732, when the Albanian bishoprics passed to dependence on Rome, leaving the rule of Constantinople. In the ninth century, the themes of Durres, Nikopol, Thessaloniki, and Dalmatia were established. From 852 to 879, the Albanian lands were under the rule of the Bulgarian king, Boris (Mihail), while the lands of the Albanians in Kosovo were occupied by another Bulgarian king, Simeon, from 894 to 927. In the early eleventh century, the theme of Skopje was established. The most important event in the Church, which left deep scars in the history of the Albanian people, was the division of the Catholic and Orthodox churches (1054), when Albanian lands were divided into two parts, namely, northern Albania belonging to the Rome-based Catholic Church, and south Albania belonging to the Orthodox Church with the patriarch in Constantinople. The Normans carried out a devastating raid on the Albanians in the years 1081 to 1084. The first Crusade in 1095 also passed through the Albanian lands, leaving destructive tracks behind. The Normans invaded Albania again in the years 1107-1108 and a third time in 1149.The Albanian territories were attractive for the Normans, so they occupied Albania for the fourth time, led by Guillermo I, in 1185. The crusaders of the Fourth Crusade also passed through Albania in 1204. The king of Sicily, Manfred Hohenstaufen, invaded in the years 1257-1258.

Throughout all these occupation campaigns, Albanians were often forced to migrate to other places which offered them security. It often happened that they also migrated to the power centers in order to integrate into the occupiers’ administrations and prosper under their authority. In both cases, their own cultural values were certainly taken into the new situation. This study will concentrate on medieval manuscripts that migrated from Albania to Italian and other European towns and are now housed in their respective archives and libraries.

Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastensis

Statuta et ordinationes capituli ecclesiae cathedralis Drivastensis (Statutes and Constitutions of the Cathedral Chapter of Drishti) is one of the most important manuscripts of medieval Albania. Luckily it has survived as a complete manuscript with the name of its author, notary Simon Dromasys, and the exact date of creation. This statute is the only existent cathedral statute from the Adriatic coast and it is no wonder that it comes from the city of Drishti, which was a medieval town of strong Catholic character and high civic consciousness. These cathedral statutes were at the same time also town statutes, therefore they played a tremendous role in the history of Christianity in terms of specifying an ideal combination of secular life with religious one.  

Among the Great Council, which had the exclusive authority to admit ordinary citizens to the ranks of the nobility, the cathedral had a great impact on increasing the number of nobles because canonical choices by high religious institutions would turn ordinary people into nobles. This was one of the main reasons why the Albanian territories had more power to decide who would become clergy, and serve in important religious roles throughout Dalmatia, where they were automatically accepted into the top ranks of the local nobility.

According to a note made ​​public recently, the library of the Cathedral Chapter of Drishti was one of the largest libraries in the Balkans and the manuscript of the Statuta was taken from this library by Maria, daughter of Peter Angelus, when she had to leave Drishti at the end of the fifteenth century due to the Ottoman conquest of Drishti. This manuscript remained for a long time in the Venetian Republic and in the seventeenth century Petrus Angelus, vicar of Brias in the Veneto province, took it to his residence. At the end of the eighteenth century, Flav Komnenus Angeli sold this manuscript among many others, incunabulae, rare books, and his house to a Venetian merchant. From that time to the 1920s it is impossible to track the route of the manuscript 

The fifteenth-century manuscript is now housed in Copenhagen, in the Danish Royal Library (Det Kongelige Library, Håndskriftsafdelingen, København). Its existence, unknown to scholars since 1925, was rediscovered in 2005. Fragmented information about the existence of this manuscript and indications about its current location were retrieved by from notes of the Croatian medievalist Milan Šufflay. According to these notes, the manuscript of the “Statutes of the Cathedral Chapter of Drisht” were mentioned for the first time in catalog no. 438 of the German antiquarian Carl Wilhelm Hiersemann from Leipzig in June, 1915, fascicle 43, number 250. The manuscript is described briefly, but with the full title: Statuta et ordinationes capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastensis. Since the manuscript was not sold, Hiersemann inserted the same notes from 1915 in the 1920 in catalogue no. 477, fasc. 7, under number 33.

Research in different libraries has shown that the manuscript of Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis was known among scholars, manuscript and rare book collections from1833. Information about the existence of this manuscript was made public by the collector Thomas Thorpe from references by Guilford, Naylor, Shaw, Mason, Allard, Monteil, and other collectors and today is to known as MSS Thorpe, 1833. The manuscript was transliterated, translated, and edited according to the critical criteria of modern publications by the Danish scholar Gunnar Svane, who unfortunately did not present a precise description and was not sensitive enough to errors in transcription. 

Research in many sale catalogs before 1915 for Sir Thomas Phillipps revealed an entry that Sothebys called Bibliotheca Phillippica: “the catalog of a further part of … manuscripts and later autograph letters of Thomas Phillipps (London, 1913), for a four-day sale (19-23 May 1913) on page 168 for the manuscript 826 (sold on May 22, 1913).” It continues: “Illyria: Statuta Pauli Angeli Archiepiscopi Dyrrhachiensis et Illyrice [sic] Regionis Judicis et Comissarii, original manuscript dating back to the fifteenth century in vellum with miniature and initial of Paul Angelus in the bishop’s coat. Folio. XV century.”

The Bodleian Library of Oxford holds a photocopy of the comments of this catalog in which the annotator gave the names of buyers and also the numbers of manuscripts in the original printed catalog of the library of Sir Thomas Phillipps. In this case, the buyer was Hiersemann and the price was 4 pounds 15 shillings. In Phillipps’ original catalog this manuscript was number 7308. There is also a modern reprint of this catalog: A. N. L. Munby, ed., The Phillipps Manuscripts: Cataloguse librorum manuscriptorum in Bibliotheca D. Thomae Phillipps, Bt. Impressum typis medio-montanis 1837-1871 (London, 1968). The entry for this manuscript in this catalog (p. 111) states: “Pauli Angeli Statuta sm f. V. s. XV [i.e., the little folio, vellum, saeculi XV], 1468.” Thus, it appears in this manuscript group under the title: “MSS Thorpe, 1833. From Guilford, Naylor, Shaw, Mason, Allard, Monteil, and Other Collections” (p. 107). In other words, the manuscript was bought by broker Thomas Thorpe in 1833, and came from one of those collections, the name of which cannot be identified with certainty. One thing is sure, that the manuscript did not come from the collection of Lord Guilford because the manuscripts from his collection are marked with “G” in the catalog. The phrase “… and other Collections” leaves room for continued research in the catalogs of other collectors to collect information about other early related Albanian manuscripts that are still unknown. Thomas Phillipps’ collection was colossal and large parts of the collection continued to be sold by his heirs long after his death. 

Milan Šufflay was not only the first one who drew the attention of the scientific world to the existence, value, and importance of the manuscript, but also the first to identify its location at that time, until 1920. Šufflay shared this information with Ivan Bojčinić in 1916, and was also trying to find a buyer able to buy the valuable manuscript itself. Šufflay approached the Croatian ban, Rauh, to buy it for the university library in Zagreb, but the purchase was not realized. He tried again through Thalloczy to make the Viennese Academy or Budapest buy it, but without success. While Šufflay was insisting that the manuscript be bought by any means (he also addressed the Serbian Academy of Sciences in Belgrade for help), suddenly, in 1920, he was informed that an anonymous buyer had bought the manuscript for the enormous amount of 2,000 marks, the highest price listed by the German antiquarian. This was unfortunate because he had hoped to publish this source, which he recognized as having exceptional value for understanding medieval Albanian cities.

In 1924, through the scholar Henrik Barić, Šufflay managed to ascertain the name of the buyer, a Dane, Sir Thomas Phillipps. He and his colleagues, Victor Novak and Henrik Barić, asked the Danish scholar Holger Pedersenin to mediate with Phillipps to obtain a photograph copy of the entire manuscript. Finally, in 1925, a copy of the manuscript, which was not yet complete, reached Šufflay, who, along with Viktor Novak, immediately started work and prepared the manuscript for publication, even with all the disadvantages. Their work was published in Biblioteka Arhiva za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju in Belgrade in 1927. Although published, it remained virtually unknown and untapped by scholars and historians, Albanians and foreigners, for various reasons. In 1972, it was published in an abbreviated form in Albanian with multiple interventions in the magazine: Gjurmime Albanologjike, seria e shkencave historike [Albanological Traces, the Series of Historical Sciences] in Prishtina. 

To correct and complete the history of the arrival of the manuscript Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis in Det Kongelige Bibliotek, Håndskriftsafdelingen, København (the Danish Royal Library), we had the generous assistance of two great Albanologists Dr. Noel Malcolm and Dr. Robert Elsie. Through the latter, Malcolm sent us valuable information about the history of the movement of the manuscript. From his research in British libraries, Malcolm came to the conclusion that the claim that the manuscript was sold by Hiersemann to the “Danish” Thomas Phillipps was wrong, since Mr. Thomas Phillipps (1792-1872) was not Danish, but a famous English manuscript and books collector.

Codex ASHB 1167 of Laurenziana – Florence 

In the constellation of outstanding Albanian humanists of the fifteenth and sixteenth centuries, Archbishop Paulus Angelus is the most prominent. Not only did his family play an important role in the Middle Ages in Albania, but he also did himself, especially in the period of Skanderbeg. He had close ties with leading noble Albanian families and managed to organize important events during his lifetime. The Ashburnham Codex is famous among Albanians because it included the first sentence written in Albanian, namely, the baptism formula.

In 1915 the Romanian historian Nikolae Jorga was the first to draw the attention of scholars to this codex. He discovered the manuscript of Paulus Angelus, Ashb. 1167, in which the baptismal formula appears and published it in his work Notes et extratis pour servir a l’Histoire des Croisades au XVe Siècle. Since 1915, when N. Jorga first made ​​public the news of the discovery of the Codex of Paulus Angeli in the Biblioteca Laurenziana of Florence, many scholars have written and debated about it. His information is found in texts of literary history, the history of the Albanian people, specialized monographs, special editions of the Linguistic Institute of Academy in Tirana and Prishtina, bibliography, studies, and articles both purely scholarly and popular nonfiction. 

The Firenze Codex, Ashb 1167, as it is called, is a Miscellanae of nineteen manuscripts which differ in their content, form, and time of creation. These various manuscripts, concentrated on the town of Drishti and also frequently tied to the Angelus family, hint at a broad use of the codex for political purposes or something similar. The high social position that the Angelus family achieved in Italy in the Early Modern period could have been grounded on these manuscripts, transported overseas. The titles of these manuscripts never been published before. 

  1. f. 2r-9r Paulus Angelus, miseratione divina, archiepiscopus Durachiensis et Illiricae regionis
  2. f. 9v-11r Casi reservati 
  3. f. 11r-13r Ex aureo antiquitatum libro archivi civitatis Durachiensis 
  4. f. 13r-v Insuper additio facta mandato reverendissimi et illustrissimi Sanctae Romanae Ecclesiae cardinalis archiepiscopique Dyrachiensis domini, domini Pauli Angeli anno Incarnationis Dominicae 1463., XV. Kalendas Ianuarii, Pontificatus vero Sanctissimi domini nostri domini Pii divina providentia papae secundi, anno eius sexto, videlicet… 
  5. f. 13v-19r Decretum sanctissimi domini nostri domini Pii divina providentia Papae II. Emanatum ad instantiam reverendissimi ac illustrissimi Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalis ac Dyrachiensis archiepiscopi domini domini Pauli Angeli, et contra sectam Mahumetanam ac in favorem invictissimi regis Albaniae domini Scanderbeggi, ejusdem illustrissimi domini Pauli consobrini et prout patet per infrascriptam bullam, videlicet 
  6. f. 19v-20r Cupientes igitur ut littere predicte plenariam (!) consequantur effectum discretioni vestre per apostolica scripta mandamus quatinus vos vel plures aut unus vestrum per vos vel alium seu alios litteras predictas 
  7. f. 20v Reperitur in Archivio Urbis Dryadensis hodie vero Drivastensis 
  8. f. 21r-22r Privilegium seu confirmatio privilegiorum dominorum comitum civitatis Drivasti 
  9. f. 22v-25r Conventiones et pacta facta cum domino Francisco Quirino a nobilibus Drivastensibus se sibi nomine illustrissimi dominii Venetiarum subicientibus 
  10. f. 25r-27v Conventiones et pacta facta inter illustrissimum ac potentem ducem dominum Georgium Topiam, domini Durachii, et dominum Saracenum Dandulum nomine illustrissimi Venetiarum dominii de castro Dirachii 
  11. f. 27v– 29v De generationibus illustrium filiorum Isacii patricii senatorisque Romani et vari(et)atis fortunae eiusque cognominis 
  12. f. 29v-31v Praeterea prefati illustres domini Pauli ad presens archiepiscopi Dirachiensis ac magnifici Comitis Drivastensis domin Petri fratres 
  13. f. 31v-32r Insuper sciendum est quod anno salutis nostre millesimo CVI 
  14. f. 32r-v Baiulo et capitaneo Durachii 
  15. f. 32v-33v Consilium cum Collegio die VIIII-o Junii 1461. Reverendo in Christo patri domino Paulo, Dei et Apostolice Sedis gratia archiepiscopo Durachiensi , amico dilecto
  16. f. 33v-34v Fides operationum quas fecit reverendissimus ac illustrissimus Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalis dominis Paulus Angelus, archiepiscopus Dirachiensis, in favorem christiane religionis ac illustrissimi dominii Venetiarum suis propriis sumptibus
  17.  f. 34v-35v Promissiones ab excellentissimo Consilio X. Facte magnifico domino Alexio Hispano de ducatis 400 annuatim sibi ac heredibus suis dandis de provisione 
  18. f. 35v Die XXVII Junii 1484 in Consilio Decem captum fuit quod omnes promissiones facte in acquisitione civitatum Provinciae Albaniae observentur in omnibus etc. 
  19. f. 36r-37r Sanctissimo in Christo patri et domino domino Coelestino III, Dei gratia ac sacrosanctae Romanae ecclesiae Summo Pontifici. Isacius Angelus Constantinopolitanus imperator ac caesar semper augustus promptam cum omni subiectione reverentiam etc. 

The Statutes of Shkodra

The Statutes of Shkodra, one of the best preserved corpora of medieval laws in Eastern Europe, confirms the strong legal basis of medieval Albanian towns. Although they date from the fifteenth century, these statutes were unknown to Albanian medievalists until 1997, when Lucia Nadin discovered them in Museo Correr in Venice. According to the date at the end of the manuscript, the writing ended in 1469, when the last amendment was inserted. The first codification, however, seems to have started from the beginning of the fourteenth century. The author of this last amendment also added the place where the manuscript was preserved, the Archive of the Tenth. That also shows the importance attached to this manuscript: Ex originali antiquo quod est in archivio excelsi consilii X alme civitatis Venetiarum exemplatum per me Marinum Dulcichium quondam domini dischi quondam domini Wladislai de verbo ad verbum prout iacet in ipso antique.

Even though no other historical data are known that would tell how this manuscript ended up in Venice, it is no wonder to find it there. Shkodra was part of Venetian Albania at least from 1396 to 1479, when the Ottomans destroyed it and many other Albanian towns. Many Albanians fled to the Venetian Republic and also to other Italian towns, taking with them what they could, including intellectual property. The person who took these statutes with him was probably from one of the noble families who enjoyed a good reception in the Venetian Republic, which seems to be supported by its being housed in the archive of the Tenth.

Other Albanian manuscripts in Italy and their “flight” from Albania

Unpublished manuscripts are of great importance as primary sources in order to glimpse not only events of the Middle Ages, but also to the mentality of document creation, especially if those documents are related to each other either by having a joint author, or addressing an event or personality of that time. One attitude is to become suspicious about the truthfulness of their contents and treat these documents as worthless forgeries. Some specialists, scholars, and historians, however, consider these sources of great historical value that enriches the history of medieval mentalities. The Drishti Angelus manuscripts are among the manuscripts about which scholars continue to argue pro and con. 

The manuscripts of the Drishti Angelus family are numerous in Italian state and private libraries and elsewhere. Some of them are published, but most have only been discovered and are not yet published. Unpublished manuscripts of the Angelus noble family of Drishti are held in Venice, Florence, the Vatican City, Copenhagen, and Shkoder. A common element of four of them, namely, the ones from the Vatican City, Florence, and Venice is that they are written by the same hand, namely, a scribe in the first decades of the sixteenth century. Some of the Angelus manuscripts were also published, especially in the course of the sixteenth century, but since the Anglus family was already established in Italy, it is impossible to state whether these manuscripts were taken out of Albania or whether they were created while their authors were in Italy.

The majority of the manuscripts that had to flee Albania did so in 1477, when the Angelus family was at risk in Drishti and escaped from the Ottomans to Venice. Since the Angelus family had close links with the Venetian Republic, they managed to have a successful flight and took away almost everything that could be removed. The manuscript of the “Statutes of Drishti” was certainly an important document to be valued and its legal significance applied not only to the Church but also to the reputation of the family itself. With this manuscript, the Angelus family could prove the continuity of their nobility, their position, and the properties in Drisht that they had enjoyed for centuries. 

The fate of Codex ASHB 1167 was similar. After spending a few years in the Venetian Republic, Petrus Angelus gave it as a dowry gift to his daughter, Maria, upon her marriage into the noble Florentine De Medici family. The codex was kept as family property until the end of the sixteenth century and then, along with other manuscripts and rare books, became part of the famous Biblioteca Medici, where Nikola Jorga, the Romanian scholar, found it in 1916. The Statutes of Shkodra had a similar history. When it arrived in the Venetian Republic, the manuscript was valued so highly that it was kept in the library of the Senate. Through these manuscripts Albanian noble families managed to position themselves in the elites of societies where they sought to be incorporated.

Glauk Konjufca: Ballkani Perëndimor duhet të pranohet sa më parë në BE dhe në NATO

by

Kryetari i Kuvendit të Republikës së Kosovës, Glauk Konjufca, i shoqëruar nga nënkryetarja Saranda Bogujevci, diplomati Prindon Sadriu dhe këshilltarët e Kabinetit, priti sot në takim një delegacion parlamentar të Maqedonisë së Veriut të kryesuar nga kryeparlamentari Talat Xhaferi. Në takimin e përzemërt dhe përmbajtjesor me kryetarin e Kuvendit të Maqedonisë së Veriut u diskutuan një mori çështjesh me interes të përbashkët, përfshirë edhe zhvillimet aktuale në rajon e më gjerë, si dhe mënyrat e forcimit të mëtejmë të bashkëpunimit mes të dyja vendeve në të gjitha fushat me interes të përbashkët. Kryetari Konjufca u shpreh i nderuar të pres në takim kryeparlamentarin Talat Xhaferi, duke e falënderuar për kontributin e tij të veçantë në ndërtimin e marrëdhënieve të mira ndërmjet Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut që, siç tha, mund të konsiderohen më shumë se marrëdhënie miqësie e partneriteti.
“Besoj se në Kosovë ndjeheni si në shtëpinë tuaj dhe jeni kurdoherë i mirëseardhur”, tha ai. Kreu i Kuvendit njëherë vlerësoi rolin pozitiv të Maqedonisë së Veriut në procesin e anëtarësimit të Kosovës në organizatat ndërkombëtare dhe në rrugën e integrimit evropian, duke shprehur besimin se kjo mbështetje e fqinjit tonë do të vazhdojë edhe në të ardhmen.“Jemi në një rrugëtim të përbashkët. I gjithë Ballkani Perëndimor duhet të pranohet sa më parë në BE dhe në NATO për të mos lënë hapësira destabilizimi në rajonin tonë”, ka thënë kryetari Konjufca.Të dy homologët ndanë pikëpamje të përbashkëta lidhur me nevojën e thellimit të bashkëpunimit bilateral dhe avancimit të mëtejmë të marrëdhënieve ndërmjet dy parlamenteve në funksion të realizimit të agjendave të përbashkëta integruese. Në konferencën për media pas takimit, kryetari Glauk Konjufca tha se relacionet e mira midis dy vendeve diktohen prej vet natyrës së lidhjes që e kanë të dy popujt me njëri-tjetrin dhe bashkëpunimit shumë të mirë që institucionet e të dyjave vendeve kanë midis tyre.Duke veçuar këtu rolin e parlamenteve, Konjufca përmendi miratimin në të njëjtën kohë nga Kuvendi i Kosovës dhe ai i Maqedonisë së Veriut të rezolutës, përkatësisht deklaratës, kundër agresionit rus në Ukrainë, e cila, siç tha ai, po sulmohet padrejtësisht nga Federata ruse, duke shkaktuar shumë humbje të jetëve të civilëve të pafajshëm, duke mos kursyer as fëmijët.
“Ne jemi shumë të gëzuar që në të njëjtën kornizë po veprojmë së bashku me Maqedoninë e Veriut për të qenë plotësisht të përcaktuar për sanksionet për të cilat BE-ja, NATO-ja dhe shtetet më të fuqishme demokratike, në krye me diplomacinë më të fuqishme të botës, SHBA-në, po i vendosin Federatës ruse. Pra, edhe Republika e Kosovës dhe Republika e Maqedonisë së Veriut janë në të njëjtën linjë të përcaktimit properëndimor, prodemokratik dhe protransantlantik”, tha kryetari Konjufca.
Kreu i Kuvendit shtoi se anëtarësimi i Maqedonisë së Veriut në NATO edhe njëherë po e sjell në vëmendje rëndësinë e vet, sidomos pas situatës së krijuar në Ukrainë.
“Të gjithë ata skeptikë që kishin dilema për anëtarësimin e Maqedonisë së Veriut në NATO, si dhe të Malit të Zi e të Shqipërisë më herët, sot e kuptojnë se sa i rëndësishëm ishte ky anëtarësim dhe e kuptojnë po ashtu se edhe Kosova duhet sa më shpejt të bashkohet me këtë familje të ombrellës transantlantike të sigurisë, aty ku përfundimisht e ka vendin”, tha Konjufca.
Duke iu përgjigjur interesimit të gazetarëve, Konjufca tha se nuk duhet përjashtuar kurrë mundësia e agresionit serb mbi Kosovën, duke shtuar se raportet mes Kosovës dhe Serbisë janë më të këqija se ato mes Rusisë e Ukrainës.
“Federata Ruse e ka njohur Ukrainën, ishte pajtuar me shtetësinë e saj dhe prapë e ka sulmuar. Serbia as nuk e njeh Kosovën. Nga ky kuptim unë mendoj se duhet të kemi kujdes të shtuar me Serbinë. Forcat e Sigurisë së Kosovës duhet ta shtojnë nivelin e të drejtës së tyre për llojin e armatimit. Kosova duhet padyshim ta ketë edhe nivelin artilerik të ushtrisë së vet dhe natyrisht që të gjitha këto ne do t’i bëjmë në bashkëpunim me NATO-n”, theksoi kryetari Konjufca.
Ndërkaq, lidhur me mundësinë e mbajtjes së zgjedhjeve të Serbisë në Kosovë, kryetari i Kuvendit të Kosovës, Glauk Konjufca, tha se sipas mënyrës që ato janë mbajtur deri tash, pra ilegale dhe në shpërputhje me praktikat ndërkombëtare, nuk i kontribuojnë stabilitetit të Kosovës. Rrjedhimisht, ai tha, sikurse referendumi Serbisë i cili nuk u lejua të mbahej, edhe zgjedhjet e kanë të njëjtin kuptim dhe ashtu duhet të trajtohen.
Kryetari i Kuvendit të Republikës së Maqedonisë së Veriut, Talat Xhaferi, nga ana e tij, tha se ne jemi më shumë se fqinj dhe se të dy vendet kanë marrëdhënie të shkëlqyeshme bilaterale, që karakterizohen me respekt të ndërsjellë, dialog të hapur dhe konstruktiv.
Ai tha se kjo vizitë është provë konkrete për këtë konstatim, siç ishte edhe mbajtja e mbledhjes së përbashkët të Qeverisë së Maqedonisë së Veriut dhe asaj të Kosovës, në shtator të vitit të kaluar.
Kryetari Xhaferi e konsideroi tejet të rëndësishme pjesëmarrjen e Kuvendit të Kosovës në një varg institucionesh dhe mekanizmash ndërkombëtarë parlamentarë, në të cilat shtrihet edhe bashkëpunimi midis dy parlamenteve.
Po ashtu ai tha se Maqedonia e Veriut, si anëtarëve e plotfuqishme e NATO-s, mbështet aspiratat euro-atlantike të Kosovës, duke qenë në dispozicion të ndajë njohuritë dhe përvojat e fituara nga rrugëtimi euroatlantik i saj.
“Ne si Maqedoni kemi qëndrim afirmativ sa i përket anëtarësimit të Kosovës në të gjitha nismat dhe forumet multilaterale dhe rajonale dhe do të vazhdojmë edhe më tej mbështetjen e anëtarësimit të saj në të gjitha organizatat dhe nismat ndërkombëtare, në të cilat jemi anëtar me fuqi votuese”, theksoi Xhaferi.
Duke folur në lidhje me dialogun ndemjet shtetit të Kosovës dhe Serbisë, Xhaferi tha se Maqedonia i jep mbështetje të plotë këtij dialogut, i cili duhet të ketë në qendër njohjen reciproke.
Sa i përket agresionit rus mbi Ukrainën, Xhaferi përsëriti qëndrimin se Republika e Maqedonisë e dënon në mënyrën më të ashpër dhe pa rezerva këtë akt të paarsyeshëm, të pandërgjegjshëm dhe të paprovokuar, cili tanimë mori shumë jetë njerëzore dhe i cili, sipas tij, paraqet shkelje flagrante të së drejtës ndërkombëtare dhe njëherësh kanosjen më të madhe ndaj sigurisë euro atlantike.
Kryeparlamentari Talat Xhaferi po qëndron për vizitë zyrtare dyditore në Kosovë me ftesë të kryetarit Glauk Konjufca dhe gjatë ditës do ta takojë edhe kryeministrin Albin Kurti. ​

GRUAJA, KJO KRIJESЁ MITOLOGJIKE …

by

Vështrim dhe interpretim psikoanalitik

Dr. Iris Halili

Vetёm tre lloje burrash kanё dёshtuar sё kuptuari gratё: tё rinjtё, pleqtё e mesoburrat. 

Proverb irlandez 

Mitet greke i takojnë periudhës kur partriarkati, si organizim shoqёror, ishte në kulmin e zhvillimit tё tij. Por, a janë në gjendje kёto mite tё na tregojnё nёse para patriarkatit ka ekzistuar matriarkati? Me gjithë ndyshimet e mundshme që mund t’u ketë bërë koha, a janë ato dëshmi e gjallë e ekzistencës së matriarkatit?

Për të arritur në pёrfundime të drejta do të mbështetemi në analizën që bën Jakob Bachofen për matriarkatin. Ai ka parashtruar hipotezën se në fillim të historisë njerёzore marrëdhëniet seksuale nuk u nështroheshin asnjë lloj norme. Vetёm prejardhja nga vija e nёnёs nuk vihej nё diskutim sepse ajo dhe vetёm ajo ishte autoritarja dhe ligjvënësja. Ishte gruaja ajo që qeveriste, si bërthamën familjare, ashtu edhe atë shoqërore. Duke analizuar dokumente fetare të antikitetit grek dhe romak, Bachofen arrin në përfundimin se epërsia e gruas kishte gjetur shprehjen e vet jo vetëm në sferën e organizimit shoqëror dhe familjar, por dhe nё atë fetar. Ai zbuloi prova që tregonin se kulti i Perandorisë së Olimpit ishte paraprirë nga një fe, ku hyjnitë më të lartё qenë Perëndesha, figura që përfaqësonin nënën dhe ato arrinin të bëheshin sundueset e hierarkisë shoqërore. Sistemi patriarkal që u vendos në këtë mënyrë, karakterizohej nga monogamia (të paktën përsa u takon grave), nga autoriteti i babait dhe roli mbizotërues i burrave në një shoqëri të organizuar mbi bazën e hierarkisë. Feja e këtij qytetërimi patriarkal i përgjigjet atij shoqëror. Në vend të perëndeshave nëna, perёnditë meshkuj u bënë zotëruesit e epërm të njeriut, sikundёr babai ishte zoti dhe sunduesi mё i lartë i familjes. 

Bachofen tregoi se ndryshimet midis rendit patriarkal dhe atij matriarkal shkonin më larg se epërsia e thjeshtë shoqërore e burrave ndaj grave, duke sjellë edhe një ndryshueshmëri të parimeve moralo-shoqërore. Qytetërimi matriarkal karakterizohet nga respekti për ligjet e vёna nga njerёzit, nga mbizotërimi i arsyes dhe përpjekjet e njeriut për të ndryshuar dukuritë natyrore. Përsa u takon këtyre parimeve, qytetёrimi patriarkal përbën një përparim të qartë në krahasim me botën matriarkale. Megjithatë, në disa aspekte të tjera, parimet matriarkale qenë më të larta se ato patriarkale, të cilat dolën fituese. Sipas konceptit matriarkal, të gjithë njerёzit janë të barabartë, tё gjithё janë bij nënash dhe bij tё Tokës Mëmë.

Sistemi patriarkal e konsideron bindjen e autoritetit si virtytin kryesor. Në vend të parimit të barazisë gjejmë konceptin e birit të preferuar dhe tё një rendi hierarkik në shoqëri. Zbulimi i Bachofen-it do të vërtetohej edhe nga antropologu amerikan Lewis Henry Morgan. Teoria e tij për sistemin e vlerave në shoqëritë matriarkale është shumë e ngjashme me teoritë e Bachofen-it. Morgan parashikoi hipotezёn se forma më e lartë e qytetërimit do të jetë një përsëritje, por në një nivel më të lartë të parimeve të lirisë, të barazisë, të vëllazërimit, që karakterizonin gensin e lashtë. Si teoria e Bachofen-it, ashtu edhe ajo e Morgan-it, u vunë në diskutim nga pjesa më e madhe e antropologëve. Nga ana e tij, Erich Fromm shkruan se s’ka dyshim që shumë kundёrshti pёr teorinë matriarkale janë të përligjura. Megjithatë, teza kryesore e Bachofen-it, sipas të cilës, nën fenë e re patriarkale të Greqisë ekziston një shtresë më e lashtë e fesë matriarkale, më duket mёse e provuar.  

Vetëm pas këtij vizioni që na ofron teoria e Bachofen-it e kemi të lehtë të fillojmë studimin. Do të përpiqemi të gjejmë gjurmë të matriarkatit në mitet greke duke u ndalur posaçërisht në figurën e gruas qё zë një vend të konsiderueshëm në këto mite. Ka shumë të ngjarë që shumë nga perëndeshat në mitet greke tё jenë marrё nga bota e matriarkatit. Kështu, në fazën e konsolidimit të patriarkatit, kur kemi edhe pёrpilimin e shumë miteve, në Olimp, krahas Zeusit e perëndive meshkuj pati edhe shumë perëndi/ hyjnesha femra. 

Ja disa prej tyre:

Afërdita–   Hyjneshë e dashurisë

Amfitria–   Hyjneshë e detit 

Artemida– Hyjneshë e gjahut

Ada–          Hyjneshë e mashtrimit 

Athina–      Hyjneshë e mençurisë 

Dika–         Hyjneshë e drejtësisë 

Elitia–       Hyjneshë që mundёsonte lindjen e grave 

Eos–          Hyjneshë e agimit

Erida–       Hyjneshë e grindjes 

Eriniet–     Hyjneshat e mallkimit dhe hakmarrjes 

Gea-         Hyjneshë e tokës

Heba-       Hyjneshë e rinisë

Hera-       Hyjneshë e mbrojtjes së martesave

Hestia–     Hyjneshë e vatrës shtëpiake 

Siç shihet, janë të paraqituara pothuaj të gjitha hyjneshat greke të mitologjisë greke që kryenin funksione nga më të vështirat dhe më të rëndësishmet në jetën shoqёrore. Ky fakt tregon, se gjithsesi, patriarkati nuk mundi të mohojë vlerat e gruas, aftësitë e saj për të vepruar në shumë fusha të jetës. Kalimi i këtyre perëndeshave në mite nuk ёshtё rastësi, por tregon hapur pafuqinë e patriarkatit për t’u shkëputur përfundimisht nga matriarkati. 

Teza e Bachofen-it, sipas të cilës matriarkati ka qenë në fillim të shoqërisë njerёzore, vërtetohet me figurёn mitologjike të Geas. Gea, është hyjneshë e tokës dhe vetë Toka që u krijua prej kaosit fillestar. Gea simbolizon nënën e çdo gjëje që rritet dhe vegjeton. Sipas mitit ajo krijoi prej vetvetes, qiellin e yllëzuar të Uranit. Kur Urani mbizotёroi mbi tokë, u bë gruaja e tij dhe lindi dymbëdhjetë trashёgimtarë. 

Pra, sipas konceptit që sjell miti dhe që padyshim s’është patriarkal, ishte Gea (e barabartë me tokën), ajo që nga vetvetja lindi Uranin. Pra ishte gruaja ajo që lindi burrin. Është gruaja që lind njeriun. Vijmë në pikën më të nxehtë të konfliktit tё patriarkatit me matriarkatin, konfliktit ndёrmjet gjinisё femërore dhe asaj mashkullore. Kush u lind nga tjetri? Matriarkati mbron idenë se gruaja lindi burrin, ndërsa patriarkati mbron idenё se burri lindi gruan. Këtë ide të patriarkatit e gjejmë në mitin biblik, ku thuhet se Eva u lind nga brinja e Adamit. Pra burri lind gruan prej vetvetes. Bibla dhe feja që propozon ajo, fjalën e fundit ia ka dhënë epërsisё mashkullore. Me kёtё rast Zoti i thotë Evës se dëshira e saj do të jetë ajo e burrit qё ka pёrkrah dhe do të jetё pikёrisht ai burrё qё do tё sundojë mbi tё. Po kush e shtyu Adamin ta hajë mollën?! Kush e mori nismën e para?! Gruaja Evë. Diçka ka dashur tё na fryjё bibla nё vesh, edhe pse nё mёnyrё tё tёrthortё, diçka ka dashur tё thotё gruaja Evё para Adamit. 

Duhet thënë se miti biblik vjen pas atij babilonas dhe kjo rrëfen se sundimi i gjinisё mashkullore tashmë kishte filluar me kohë. Në mitin babilonas jepet pikërisht fakti se si sundimi i Nënës së Madhe është sfiduar prej bijve meshkuj. Pra, edhe në këte mit, në fund del fitimtar patriarkati. Fitorja e Mardukut, parakupton vendosjen e epërsisë mashkullore. Fakti se kush ka lindur tjetrin është i lidhur pazgjidhshmërisht se cili do të sundojë mbi shokun. 

Por si shfaqet situata në mitet greke që njihen si  shumë më të vjetra se miti biblik? Dilemën se kush ka lindur shokun e zgjidh Zeusi, i cili lindi pa ndihmën e askujt Athinanё nga koka e tij dhe Dionisin nga kofsha e tij. Këtu Zeusi i kundërvihet Geas. Ai pranon parimin patriarkal se mashkulli lind njeriun. Në rastin e lindjeve të Zeusit, miti nuk ka qëllim të tregojë vetëm forcën e  Zeusit si zot suprem, por edhe epёrsinё totale mashkullore, duke përfshirë këtu edhe “shtatzaninë” që, në fakt, mbetet vetëm një ëndërr mashkullore të cilën Freud-i e ka quajtur dëshirë për shtatzani. Nё jetёn reale njё gjё e tillё nuk ndodh dhe kjo mbetet njё fantazi qё njeriu e realizon vetёm falё miteve dhe pёrrallave. Psikologët mendojnë se pamundёsinё për të mos dhuruar jetё, burrat e kompensojnë me forcën e mendimit. Jo me kot Athinaja do të quhej perëndeshë e mençurisë. Nga ana tjetër, Freud-i i vesh gruas dëshirën për penis.  Ky akt në mitet greke e gjen shprehjen e tij tek figura e Aretuzёs. Alfeu tek e pa atë në det e dëshiroi, por ajo nuk kishte nevojë për mashkull, ndaj u shndërrua në burrë. Natyrisht, kjo metamorfozë, përveç kuptimit të epёrsisё që kishte marrë patriarkati, shpreh qartë tezën e Freud-it. 

Duket që edhe në mite kemi një kontraditë tё madhe antagoniste mes burrit dhe gruas, kontradiktë që përbën pikën kryesore të luftës mes dy gjinive. Në mitet greke kemi dy variante të vetme e të mundshme dhe e kemi të vështirë të përcaktojmë se cila është përfundimisht zgjidhja që i dhanë grekët e periudhës heroike kësaj kontradite. Kjo vjen, sepse thamё qё mitet i takojnë periudhës së konsolidimit te patriarkatit, por matriarkati, gjithashtu, kishte lënё gjurmët e tij të thella. 

Për asnjë çast nuk duhet të harrojmë se tek mitet vazhdimisht ka vepruar censura dhe kamuflimi. E janë pikërisht këta faktorë që do të luajnë një rol të rëndësishëm në interpretimin psikoanalitik të tyre. 

Miti i Amazonave 

Një mit interesant që vërteton ekzistencën e matriarkatit para patriarkatit ёshtё miti i Amazonave. Amazonat kanё qenё populli i grave luftarake qё ndodhej në brigjet veriore të Azisë së Vogël në Kaukaz, ose në Krimenë e sotme. Historianët grekё flasin për to, si për një popull historik. Në përshkrimin e organizimit shoqëror, të cilit i jepej një kujdes i veçantë, mund të përcillen gjurmët e rregullimit matriarkal. Sipas Diodorit tё Siçilisё, Amazonat ishin popull në të cilin kanë sunduar gratё. Ai e pёrshkruan mënyrёn e jetës së tyre si tё ndryshme nga jeta jonë. Gratë stërviteshin me shkathtësi luftarake dhe për një kohë ishin të detyruara të shërbenin në ushtri. Gjatë shërbimit ushtarak mbeteshin të virgjëra. Pas demobilizimit, martoheshin dhe kishin fëmijë. Gratë kishin gjithë pushtetin publik në duart e tyre. Meshkujt merreshin me punë shtëpiake. Emri i Amazonave mendohet se rrjedh prej fjalës amazoe që do të thotё pa gji dhe, sipas  gojёdhёnave, një gji e kanё patur të djegur për të mos u penguar në ngritje të harkut. Sunduesi i Amazonave ishte mbreteresha(t). Në trimëri ato nuk mbeteshin pas meshkujve. 

Pa diskutim, miti i tyre është dëshmi e fuqishme për shkallën e zhvillimit të matriarkatit dhe e vendos atë në pozita sipёrore ndaj patriarkatit. Është e rëndësishme të theksohet se ka jo pak mite greke të cilat pasqyrojnë organizimin e njerёzve në rendin matriarkal, pa fshehur dhe elemente interesante të tij. 

Antigona, shëmbëlltyrë e humanizmit matriarkal 

Pёrplasja midis parimeve matriarkale dhe patriarkale ka tërhequr gjithmonë vëmendjen e studiuesve dhe artistëve. Në antikitet, Sofokliu bёn subjekt të njё tragjedie tё tij, Antigonёn qё ёshtё pёrfaqёsuesja mё e denjё e pёrplasjes midis dy botёve. Ajo ёshtё heroina qё do të kthehet në simbol të humanizmit matriarkal pasi e shpalos me tё madhe se ka lindur pёr tё dhёnё dashuri e jo urrejtje. Në kontrast me Antigonën është e motra Ismena, që mbetet simbol i grave që e pranojnë nënshtrimin. Sofokliu vendos, përballë njëri- tjetrit, Antigonën me Kreontin, që përfaqëson patriarkatin. Përgjatë gjithë zhvillimit të tragjedisë Antigona mbron lidhjet e gjakut, si lidhje që mbeten të pashkatërrueshme. Kreonti nga ana tjeter mbron parimin patriarkal, ku lidhjet mes burrit dhe gruas kanë përparësi ndaj lidhjeve të gjakut. Ky është parimi i rendit dhe autoritetit, i bindjes dhe hierarkisë. 

Ndërkohë që motra Ismenë e ka pranuar si normë autoritetin mashkullor dhe është pajtuar me disfatën e grave të cilat nuk mund të rivalizojnë me burrat, Antigona  vazhdon të mos bindet. Ajo kërkon me çdo kusht të zbatohen rregullat e pashkruara morale, njëra prej të cilave është varrosja e të vëllait të vdekur. 

Megjithëse miti, ashtu si tragjedia, mbyllen me vdekjen e Antigonës, të fejuarit të saj Hemonit dhe nënës së tij, vdekjen morale e ka pësuar Kreonti. Hija e Antigonës vjen deri në ditët tona, si për të na treguar se gratё kanë forcё të rebelohen. Shpesh fitojnё edhe ato vetёm me forcën e fjalës. 

Gjuha simbolike, gjuhë e mitit 

Dihet botёrisht qё Erich Fromm-i, deri nё njё farё pike, edhe pse tё largёt, ka shkuar nё vazhdёn e Freud-it. Kёtij tё fundit, i kanё interesuar ёndrrat, mitet, simbolet, e dukshmja, e padukshmja. Tё parit, domethёnё Fromm-it, i kanё interesuar ёndrrat, mitet, simbolet, e dukshmja, e padukshmja dhe Freud-i. Ai shkruan librin Gjuha e harruar dhe ndalet nё nevojёn qё kanё popujt pёr tё krijuar mite dhe pёrpiqet tё analizojё gjuhёn e simboleve me tё cilёn shprehen ato. Nё parathёnien e librit, vё nё dukje se si popuj tё ndryshёm krijojnё mite tё ndryshme, pse edhe ёndrrat i shohin tё ndryshme. Por pavarësisht kёsaj zgjatjeje prej ylberi, mitet dhe ëndrrat kanë një element të përbashkët: simbolin e ky ёshtё çelёsi, sipas Fromm-it.

Për zbërthimin e thelbit të çdo miti është e nevojshme të sqarojmë gjuhën me të cilёn materializohet ai. Në lidhje me simbolin si shfaqje e mitit, Fromm, po nё parathёnie, sqaron se në kёtё gjuhë tё çuditshme, janё tё njёjtat ndjenja, mendime e pёrvoja tё brendshme, qё shprehen nёpёrmjet shqisave qё thithin botёn e jashtme. Por llogjika ёshtё e ndryshme. Nuk ёshtё e zakonshmja, dita, hapёsira e koha qё udhёheqin, por ёshtё forca e mendimit, nata (domethёnё fantazia), perceptimet e njёjta mendore. Kёto e bashkojnё njerёzimin e çdo kohe, e çdo qytetёrimi, nё njё gjuhё tё njёjtё universale.  “Është një gjuhë që ka gramatikën dhe sintaksën e vet, e cila duhet mësuar, nëse dёshiron të kapësh domethënien e miteve, përrallave dhe ëndrrave”, thotё ai. 

Në antikitet, tё mos kuptoje mitet dhe ёndrrat, do tё thoshte tё ishe analfabet e tё mos gёzoje ca prioritete qё tё jep mendja e zgjuarsia. Shekujt e fundit, kultura perëndimore e ndryshoi qёndrimin për këtë problem. Po sipas Fromm-it, nё perёndimin e sotёm, mitet vlerësohen si krijime naive të një mëndjeje primitive. Ato janё filma me ngjyra tё mendjes sё thjeshtё të atij njeriu tё parё qё ende s’dinte si funksiononte bota, natyra, trupi i tij. Kryesisht gjuhën e mitit, Fromm e koncepton si gjuhën e vetme që duhet të mësojë secili prej nesh. Kjo gjuhë na ndihmon të kuptojmë një nivel përvoje që nga përmbajtja dhe forma është thellёsisht njerёzore. Ëndrrat, ashtu si mitet merren si mjete të rëndësishme për të komunikuar me vetveten. 

Në lidhje me simbolin, teoricienët kanë dhënë përkufizime të ndryshme, por pёrfundimi i ka çuar të gjithë pak a shumë në tё njёjtat formulime si Fromm-i qё e sheh simbolin si diçka që i zë vendin diçkaje tjetër. Ndër llojet e klasifikimeve që i ka bërë simboleve, ai dallon: 1.simbolin e  paracaktuar, 2. tё rastёsishёm dhe 3. universal. Ne na intereson ky i fundit, pasi ky është simboli që gjen përdorimin në mit dhe i jep atij trajtën e pavdekshme universale. Fromm-i shprehet: “Simboli universal është i vetmi simbol, tek i cili lidhja midis simbolit dhe asaj që simbolizohet, nuk është e rastit, por e brendshme. Kjo lidhje i ka rrënjët tek përvoja e afërsisë që ekziston midis një emocioni apo mendimi, nga njёra anë dhe një lidhjeje shqisore nga ana tjetër”. 

Ky simbol i ka rrënjёt nё aftësitë e organizimit tonë shoqёror, nё shqisa e nё mendje, që janë të përbashkëta për gjithë njerёzimin e nuk kufizohen në individë a në grupe të caktuara e tё ndara. 

Freud-i e vlerёson simbolin si një rikthim tek stadet paraardhëse të zhvillimit të njeriut, në të cilat disa veprimtari si lëvrimi i tokës apo krijimi i zjarrit, marrin kuptimin e libidosit seksual. Te miti, kjo kënaqësi libidinoze fillestare, që tashmë është larguar, shprehet mes kënaqësisë  kompensuese, që e lejon njeriun të realizojë plotësimin e dëshirave instiktive në mbretërinë e fantazisë. Ashtu si në ëndërr, edhe tek miti, impulset primitive nuk shprehen hapur, por janë të maskuara. Gjuha simbolike konceptohet si një kod sekret dhe interpretimi i ëndrrave dhe miteve është operacioni i deshifrimit të tyre. 

Të gjitha këto arsyetime na shёrbejnё si pikënisje pёr t’iu afruar mitit. Po pёr ta sqaruar mё tej, fillimisht, duhet të zbërthejmë simbolin ose simbolet që ai mbart nё vetvete dhe të përcaktojmë karakterin universal të tij.  

Dashuria në mitet antike greke 

Ekzistojnë ca ndienja që përjetohen njёsoj nga njerёzimi, pavarёsisht kohёs apo vendit. Një ndjenjë e tillë është dashuria. Që në mite, pra që në atë kohë kur instikti dhe dija njerёzore fliste nëpërmjet gjuhës së miteve, njerёzimi krijoi heroin apo heroinën mitike që dashuronte dhe dashurohej. Grekët e lashtë kanë patur një koncept të tyre për dashurinë, qё na e kanё trasmetuar edhe neve. Lindja e dashurisë në mitet greke ishte gjithmonë me shikim të parë. Helena dhe Paridi u dashuruan me shikim të parë. Po kështu dhe dashuria e Glaukës me Jasonin, Erosit me Psiken, Zeusit me të gjitha gratё që deshi apo bëri dashuri jashtë martese. Alfeu hedh dashuri me shikim të parë ndaj Aretuzёs, Apolloni me Kasandrën etj etj. Në të gjitha mitet greke dashuria  është me shikim të parë. Në qoftë se shpjegimi do të merrte një karakter me shumë psikoanalitik sesa historik, do të thonim se sipas teorisë së Freud-it dashuria nuk është gjë tjetёr, veç frut i pavetëdijes, të cilën ai e quan lëndën e parë të shpirtit. Në të vërtetë, e gjallë dhe aktive kjo lёndё e parё vepron mbi mendimet dhe ndjenjat tona. Ndoshta, ajo përfaqëson pjesën mё plastike të ekzistencës sonë psikike. Freud-i thotё se mё shumё nga tё gjitha duhet tё dёgjojmё pavetёdijen, pasi ajo ёshtё grimca e padukshme e tensioneve tona tё brendshme. Sipas kësaj analize Freud-i, na lë të kuptojmë se ekzistenca jonë nuk shtjellohet lirshëm në sferën e racionales, por jepet para trysnisë së pavetëdijes dhe procesi i dashurisё, nuk është vetëm çasti kur ne bëhemi të vetëdijshëm për atë që është fshehur në pavetëdijen tonë. Në rastin e një objekti që shfaqet, ndodh pikërisht ky kataklizëm i përgatitur më parë në botën e thellë të instikteve tona dhe që në një çast të dhënë përmbys papritur fatin tonë. Kështu ra në dashuri Apolloni me Dafinën. Dafina, bija e zotit  ishte më e bukura prej nimfave. Nga ana tjetër Apolloni, më i bukuri mes perëndive nuk i besonte magjisë dhe fuqisë së dashurisë, ndaj Erosi vendosi ta plagosë me shigjetën e tij të plumbtë. Apolloni bie në dashuri me Dafinën, por kjo dashuri mbeti gjithmonë pa përgjigje dhe Dafina pranon të kthehet në pemë vetëm për të mos iu dhënë atij. Ndërkohë, Apolloni nuk rresht kurrë së zbukuruari pemën e Dafinës. Vargjet më të bukura mbështetur në këtë mit i gjejmë tek Ovidi. Sipas frojdizmit dashuria e pareshtur dhe pa përgjigje e Apollonit s’ёshtё gjё tjetёr veçse njё instikt i shtypur qё ngre krye. Kjo do të thotë se sa më shumë Dafina e refuzonte Apollonin, aq më shumë ai bie në dashuri. Po kështu sa më shumë Apollonit i mungonte Dafina, aq më shumë i ndizej dashuria për të, dhe aq më shumë kjo dashuri mbeste e pashuar. Një interpretim pak a shumë të njëjtë merr edhe miti i Kasandrës. Edhe me tё dashurohet Apolloni, edhe nga ajo refuzohet. Fati i Kasandrës njihet nga Iliada dhe Odisea e Homerit si dhe vepra e parë e triologjisë së Eskilit Orestia. Miti na tregon se Apolloni hakmerret ndaj Kasandrёs pikёrisht pёr shkak tё refuzimit. Kasandra zhvishet nga zhguni i profetit. Ishte pikërisht kjo hakmarrje e Apollonit që solli pushtimin e Trojës, sepse askush nuk e besoi Kasandrёn kur shkulte flokёt pёr tradhtinё qё sillte nё bark kali i akejve. Ky akt i Apollonit theksohet si prepotencё hyji dhe Euripidi e rendit si akt tё turpshёm qё rrёzon nga froni perёnditё. 

Por ndërsa në mitet e sipërmendura kemi Apollonin që bie me shikim të parë në dashuri të pafatё, në mitin e Lules së Diellit kemi dashurinë e pafatё të Klitias, nimfёs që ra në dashuri me Heliun, mbretin e Diellit. Thelbi i mitit në dukje është i thjeshtë. Klitia dashuron Heliun por ky dashuron të bijën e Orhaut, Loukatean. Klitia e çmendur nga xhelozia e kallzon Laukatean tek i ati, i cili duke mos e duruar dot këtë turp e varros të bijën të gjallë. Heliu me rrezet e tij tenton tё depёrtojё thellё nё tokё, por ishte vonë, Loukatea tashmë kishte ndërruar jetë. Nga dёshpёrimi dhe hidhёrimi Heliu hakmerret ndaj Klitias duke e kthyer në lule me kërcell të trashë e me kokë të madhe. Është pikërisht lulja e diellit që ne e njohim të gjithë, e cila gjithmonë e kthen kokën nga dashuria e saj Dielli. Edhe këtë mit e gjejmё tek Metamorfozat e Ovidit. Klitia është simboli i gruas që me të gjitha drejtësitë dhe padrejtësitë synon të arrijë objektin e saj dashuror. Por morali i mitit është i qartë. Ajo jo vetëm nuk e gëzon dashurinë e njëanshme, por mbetet pre e vetë ndjenjës së saj. Sheh Heliun, lulёzon, lulёzon, sheh Heliun, lulёzon. Derisa kupton qё lulёzim, jo domosdoshmёrisht, do tё thotё lumturi.

Dëshirat instiktive dhe i dëmtuari i tretë në mite 

Helena mbetet figura më e pёrfolur e miteve antike. Ajo ёshtё aq e bukur, sa edhe vetё Homeri nuk arrin dot t’ia përshkruajё bukurinë. Simbol i feminilitetit, Helena ёshtё bёrё objekt i artit tё sa e sa artistëve, poetëve, piktorёve. 

Bijë e Zeusit dhe të dashurës së tij Leda, Helena mbahej më e bukura nga të gjithë vdekatarët. Odiseu hodhi mendimin që ajo duhet ta zgjidhte vetë bashkëshortin, pasi situata për kërkimin e dorës së saj po e çonte Greqinë në prag të luftës. Ajo zgjodhi Menelaun dhe të dy u bënë trashgimtarë të Spartës, derisa një ditë Paridi, princi i Trojës, i vizitoi dhe më pas e rrëmbeu Helenën që shkaktoi dhe luftёn dhjetёvjeçare të Trojës. Një vështrim psikonalitik i figurës së Helenёs, do ta paraqiste atë si një grua ku mbizotёrojnё instiktet,  të cilat ajo vetë nuk i lufton aspak, nuk pёrpiqet t’i  ndrydhë, por përkundrazi, i stimulon dhe i shpalos sa herё tё jetё nevoja. Freud-i e vendos Helenën në kategorinë e njerёzve qё ushqejnё dёshira tё verbra dhe instikte primordiale, pa asgjё shpirtёrore. Ёshtё rasti tipik i gruas qё epshin e zhvendos sa te njё objekt nё tjetrin, falё energjive tё saj psikike qё i lёvrijnё vazhdimisht. Kjo është Helena, sipas Freud-it. Dikur dashuroi Menelaun e më pas Paridin. Nga ana e tij Paridi e ka të lehtë të bjerë në dashuri me Helenën më të cilёn ishin dashuruar të gjithë meshkujt e Greqisë së lashtë. Përpos kësaj, interpretimin frojdist na e lehtëson edhe arsyetimi se përse Paridi rrëmbeu një femër tashmë të martuar. Sipas Frojdit, në Mbi Psikologjinë e jetës dashurore, kur ndalet tek kushtet dashurore, ai përcakton si kusht të parë atë që ai e quan të dëmtuar të tretë. Sipas tij, burri ka gjithmonë tendencën të zgjedhë si objekt dashurie jo një grua që është ende e lirë, por një femër të angazhuar, ndaj të cilës ka “objektet  pronësie dikush tjetër”. A nuk duket ky si një fakt bindës përse Paridi zgjodhi Helenën, përpos bukurisë së saj? Nё fund tё fundit, brazda ishte hapur. Edhe Zeusi rendte pas vdekatareve tё martuara dhe përdorte gjithë fuqinë e tij prej Zoti t’i shtinte ato në dorë. 

Ndërsa Helena është dhe mbetet një casus belli, në përgjithësi, gratё në mitet greke jepen shumë të dashuruara dhe tё përkushtuara ndaj dashurisë dhe të gatshme të vetёflijohen për tё. Dashuria që fal femra në mitet greke është epike, ajo bën të qajnë edhe heronjtë si Akili. Mitet mundohen t’i japin forcën këtyre dashurive dhe të shfaqin madhështinë e tyre në forma të ndryshme. Për shembull, nëse nuk do të ishte dashuria e Briseidës ndaj Akilit lufta e Trojës ndoshta do të kishte patur tjetër përfundim. Po kështu kemi Alkesidën e cila e dashuruar tmerrësisht ndaj të shoqit, mbretit Adrat, pranon të vdesë fisnikërisht në vend të tij. Ajo njihet si heroina  më bujare në mitet greke. Ndërsa një tjetër heroinë, Alkiona, tek sheh në breg trupin e pajetë të të shoqit, hidhet ta puth e vdes mbi të. Po kështu Etra, hidhet çmendurisht nga shkëmbi kur shikon të shoqin që digjet në turrën e druve. Të gjitha këto raste në mite janë dëshmi e forcës dashurore të gruas përqendruar tek një objekt i vetëm dashuror. Sapo eliminohet ky objekt, ato vetëflijohen. Të mos harrojmë se mitet greke i takojnë periudhës të konsolidimit të familjes dhe kjo familje çdo ditë e më tepër merr ngjyra patriarkale. 

Psika dhe Erosi 

Ndoshta ndër mitet më intriguese dhe më me shumë qasje psikoanalitike, është ai i Psikës dhe Erosit. Ky mit është bërë edhe më i njohur nga versionet e dhëna tek  Metamorfoza e Ovidit si dhe Gomari i artë i Apoleut nga Madaura. Sipas mitit, dikur kish qenë një mbret dhe një mbretëreshë që kishin patur tri vajza. Dy të parat ishin martuar e trashёguar. Vajza e tretë quhej Psika. E bukur si një hyjneshë, ajo ishte pengu i prindërve tё pikёlluar pёr fatin e saj tё vonuar. Një ditë, i ati iu drejtua Orakullit të Delfit, i cili i parashikoi një fat të trishtë: dhëndri do të ishte njё dragua i vrazhdë, me trup të mbushur me hekur. Dhe kur mendohej se asgjë nuk mund të ndalonte dot profecinë, dashuria tregoi fuqinë e saj. Ndërkohë perёndesha Afërditë kishte dëgjuar për bukurinë e Psikes dhe zërat i thonin se ajo i ngjante njё perёndeshe. Kjo e fundit e kishte porositur Erosin ta godiste Psikën me shigjetë. Por Erosi e sheh, mahnitet me bukurinë e saj dhe e sjell në  një shtëpi madhështore dhe vetë kthehet nё hije qё tё mos shihet. Ndërkohë Psika habitet nga shёmbёlltyra pa fytyrё e Erosit. Ky i fundit i thotё të mos kërkojё shpjegime e të mos i rrëfejё askujt për të. Dashuria shpёrthen nё tё gjitha format e saj tokёsore dhe qiellore, derisa një ditë Psika vendosi t’u rrëfente motrave për vizitorin e natës. Motrat e zilepsura, e shtynë që të zgjidhte enigmën. Nën dritën e kandilit, Psika përpiqet të zbulojё fytyrën e burrit qё i mbushte shtratin natё pёr natё. Njё pikё e vajit tё nxehtё i bie nё trup dhe e djeg e kёshtu Erosi zgjohet i tërbuar e braktis Psikën. 

Përpos anës së dukshme të mitit, ku ne gjejmë përpjekjet e njeriut për gjetjen apo rigjetjen e dashurisë dhe vuajtjeve që paguhen në shpёrblim të saj, miti ofron dhe interpretime më të vështira, për zbërthimin e të cilave, sërish na vjen në ndihmë psikoanaliza. Le të shtojmë këtu se me të drejtë, sipas Freud-it, psikoanaliza është kritikuar se nuk pyet për anën më të lartë morale, mbipersonale të njeriut. Megjithatë e vërteta është se ajo shpesh të befason me zgjidhjen që u jep fenomeneve të caktuara, për të cilat njeriu i zakonshëm mund të diskutojë gjatë, ndoshta pa arritur në pёrfundime shkencore. E pra i pari që e bëri këtë, i pari që i tregoi njerёzimit një ishull brenda shpirtit ishte Sigmund Freud-i. Ai do të mbetet simbol i sinqeritetit të gjeniut. 

Ja se si do t’i afrohej psikoanaliza mitit të Psikёs dhe Erosit. Së pari ngjashmëria e madhe në bukuri midis Afërditës dhe Psikës është arsyeja kryesore që sipas interpretimit frojdist e bën Erosin të bjerë në dashuri me Psikën. Kjo zgjedhje, sipas Freud-it, është rezultat i një fiksimi fёmijёror të brishtësisë ndaj nënës dhe përbёn një nga rrugëdaljet e këtij fiksimi. Pra, Erosi dashurohet me shikim të parë me Psikën, pasi ajo është shumë e ngjashme me objektin që ai ka në imazhin e tij, imazh që është ndërtuar mbi modelin e nënës Afërditë. Fakti që edhe pas ndarjes, Erosi rikthehet sërish dhe përfundimisht te Psika, rrëfen se tek ai nuk kemi procesin zinxhir që frojdizmi e quan zëvendësim nëne gjë qё e kthen mashkullin në Don Zhuan gjithmonë në kërkim të imazhit të nënës. Po tek Erosi nëna zëvëndësohet një herë e mirë me Psikën e cila përmbush objektin ideal. Edhe vetë ndarja për disa kohë e të dy dashnorёve mund tё interpretohet me teorinё frojdiane, sipas sё cilёs ndarja kёrkohet kasten si barrierё artificiale.  

Nga ana tjetër, po psikoanaliza do e çonte edhe më larg konceptin e mitit. Me interpretimin e saj ajo do të vërtetonte edhe një herë se njeriu, si ai primitiv ashtu edhe ai modern, priret tё shprehё nëndërgjegjen nëpërmjet mitit, ëndrrave apo artit. Ёndrra, mitologjia, arti rrjedhin të gjitha nga nëndërgjegja. Ato tregojnё e zbulojnë një botë e cila nuk do të shpjegohej ndryshe. 

Duket sikur miti i Psikës dhe Erosit herë merr trajta reale (dy të dashuruar lindin një fëmijë) dhe herë trajta ireale, teksa Erosi i shfaqet Psikës natën si një hije. Vetё miti nuk na jep kurrë njё shёmbёlltyrё të Erosit. Mos është vallë ai një imagjinatë e Psikës për dashurinë, një dëshirë dhe kënaqësi e fshehur e saj? Të shënojmë këtu se Erosi dhe shigjeta e tij është simbol i dashurisë si e tillë. E pra, mos është ndjenja e saj më shumë një pёrfytyrim erotik i Psikёs sesa një realitet? Mos kemi të bëjmë me një ëndërr të Psikёs nё gjumё? Sipas Freud-it, figurat simbolike të ëndrrës, fshehin në shumicën e rasteve dëshira të ndrydhura dhe të paplotësuara, të cilat s’kanë mundur të realizohen gjatë ditës e përpiqen të hyjnë në shpirtin njerёzor nëpër shtegun e ëndrrave. Ёndrra është valvula e ndjenjave tona. Ajo është ndërmjetëse mes botës së ndjenjave të fshehura dhe asaj që i nënshtrohet arsyetimit tonë. Falë saj ne mund të mësojmë shumë gjëra, të cilat nuk pranojmë t’i mësojmë kur jemi zgjuar. Çdo ёndërr, është dëshmi, jo e një vullneti shumë të lartë hyjnor, mbinjerёzor, por shpesh e një dëshire të brendshme e të fshehtë të njeriut. Sigurisht, ky lajmës nuk flet gjuhën e përditshme të sipërfaqes, por atë të humnerës, të natyrës së pavetëdijshme. Sipas këtij shpjegimi, i gjithë miti kthehet në një simbol të fuqishëm, në të cilin njeriu primitiv ka tentuar të depërtojë brenda shpirtit dhe dëshirave të tij, pa mundur ndoshta të sqarojё se kush i stimulon këto dëshira, sa të fshehura aq edhe të dukshme. 

Nё ёshtë shpirti që nxit epshin, apo e anasjellta, këtë mitet e kanё pasur të vështirë ta shpjegojnë. Pёr fatin tonё, ato na e kanë bёrё të qartë, qysh herёt, lidhjen e dashurisë shpirtërore me kënaqësinё fizike. Eros (Dashuri) + Psikë (Shpirt) = Hemonë (Kënaqësi). 

Tradhtia e gruas në mitet greke 

Sa më shumë studion dhe analizon mitologjinё greke, aq më shumë arrin në një pёrfundim: edhe kur gruaja tradhton, miti gjithmonë e justifikon dhe e shfaqëson atë. Le të marrim disa raste që kanë po të njëjtin moral në mit. Alkmena, nëna e Herakliut është ndër më të pёrmendurat për besnikërinë e saj ndaj bashkëshortit, Amfitrionit. Kur i shoqi ndodhet larg, Zeusi merr shёmbёlltyrёn e Amfitronit e hyn në dhomën e fjetjes së Alkmenës, domethёnё, me mendjen e saj Alkmena po flinte dhe bënte dashuri me të. Zeusi e dinte dashurinë e saj për bashkëshortin ndaj zgjodhi kёtё rrugё tё tёrthortё. Nuk  kalon shumë kohë nga kthimi i të shoqit dhe ajo lind dy binjakë. Deri në vdekje, ajo betohet se nuk e kishte tradhtuar Amfitronin. Pra, miti justifikon gruan. Edhe sikur të dalim nga konteksti i mitit e të spekullojmë, sërish kemi tё bёjmё me një shorte që mbetet e dashuruar me shёmbёlltyrёn e shortit tё saj. Nëse edhe për një çast, ajo e kupton që nuk po flinte me të shoqin, sërish mbetet një grua besnike që në zemër ruan dashuri pёr njё burrё tё vetёm. Në fakt ky nuk është rasti i parë kur Zeusi shfaqet me fytyrё tjetër. Ai vazhdimisht merr forma tё ndryshme dhe kthehet nё shi tё artë, dre, dem, mjellmё etj. Të gjitha metamorfozat e Zeusit simbolizojnë transformimin e profilit njerёzor, mashkullor në këtë rast, nё funksion të instiktit dashuror dhe në finalizimin e tij. Nga ana tjetёr, të gjitha gratё që flenë me Zeusin, nuk e dinё se kush është ai, pra mbeten të justifkuara në aktet e tyre, qoftё si dashuri tё para, qoftё si shkelje kurore. Oreski seksual i Zeusit ndizet sa herë sheh objekte të bukura femrash. Si pёrfundim, qёllimi i tij i vetëm është të shuajё epshin dhe të lërë sa më shumë pasardhës. Zeusi eshtë simboli i mashkullit patriarkal. 

Gruaja kriminele nё mitologji

Sipas Lambroso-s, gruaja normale ka shumë karakteristika që e afrojnë me egërsirën, fëmijën dhe kriminelin. Dhe kёto janё inati, hakmarrja, xhelozia dhe kotёsia. Fatmirёsisht, ai shton qё, nё mё tё shumtёn e herёve, ngrejnё krye edhe karakteristika tё tjera, totalisht tё kundёrta, qё neutralizojnё tё parat.

Nga lashtësia deri në ditët e sotme, njeriu ka shfaqur gjithmonё djallin brenda tij dhe krimi ka qenё gjithmonё pjesё e pandarё e jetёs sё pёrditshme. Ernesto Sabato vё re se ka njё humnerё dijesh nga koha e matematikёs sё Arkimedit deri te ajo e Einsten-it, por asnjё ndryshim nga diapazoni i ndjenjave dhe mendjes njerёzore nga koha e Odisesё sё Homerit, te Uliksi i James Joyce-it. Me sa duket, edhe njeriu modern apo postmodern dashuron, vret, tradhton, bën krime apo vepra të bukura për të njëjtat shtysa dhe arsye si njeriu primitiv.  

Fatkeqësisht, mitet dhe legjendat na rrëfejnë se gratё, ashtu sikundёr nuk pritet, jo vetёm nuk e kanё dёnuar krimin si tё tillё, por përkundrazi e kanё stimuluar, orkestruar dhe në shumë raste edhe e kanё zbatuar me zell e pёrkushtim. Nga të gjitha heroinat e lashtësisë, tri figura mitike duket sikur kanë mbetur si simbole të gruas kriminele. Ato janë Medea, Klitemnestra dhe Frida. 

Medea

Mitin e Medeas e ka trajtuar Euripidi në tragjedinë me të njëjtin titull. Ai i ka mbetur besnik deri në fund rrëfimit mitik, por ka vendosur edhe përshkrimet e tij që e përforcojnё jo vetëm emocionin e mitit, por edhe moralin qё do tё pёrçojё. 

Medea hyn dhe del nga ngjarja si një grua pasionante, që në emër të pasionit mund tё bëjë gjithçka. Ёshtё njё magjistare qё praktikon rite tё çuditshme me variacione helmi, urrejtje, zgjuarsie perverse. Fatkeqësisht, në çastin që bie në dashuri, ajo fillon të kryejë edhe krimet e para në emër tё dashurisë. E marrosur pas Jasonit, ajo e ndihmon atё të fitojё nё fillim pёlhurёn e artë. Me këtë akt ajo ka tradhëtuar atdheun, familjen, por ka fituar burrin qё e deshi me epsh. Pёr tё, braktis tё kaluarёn, tokёn, tё parёt, dhe teksa mërgon me Jasonin, me vete merr edhe të vëllanë, që mё pas e vret. Pёr tё mbledhur copat e tё birit, i ati duhet tё ndalet dhe kёshtu humb kohё e s’ka mundёsi tё ndjekё gjurmёt e dy tradhtarёve. Ky ishte plani i Medeas. Duket se ajo, sa më shumë dashuron, aq mё shumë e pranon krimin si tё natyrshёm nё emёr tё njё pasioni të sëmurë. 

Shumë shpejt Jasoni do ta braktisё shtratin e saj, nё emёr tё njё dashuri tё re, me pёrfitime tё tjera, ambicie tё mёdha. Ai fillon t’i shfaqë dashuri Glaukës e synon fronin e atit tё saj. Brenda shpirtit të fuqishëm e inatçor të Medeas fillon të luhet një tragjedi e fuqishme. Kjo grua qё u bё, pa u penduar pёr asnjё çast, tradhtare, vrasëse, mizore, e ndjen rrezikun e mposhtjes nё emёr tё atij arti tё pёrbashkёt, nё emёr tё dashurisё, qё do ta lidhte si zorrё e pёrjetёshme me Jasonin e saj. Braktisja dhe tradhtija bashkëshortore shënojnë fillimin e tragjedisë në shpirtin e Medeas. Euripidi e përshkruan shumë bukur se si ajo nuk flet mё, mbyllet në vetvete, ndërsa buzët i bien poshtë nga pesha e mёrzisё. Mendonte se pasioni e bёnte njё grua tё jashtёzakonshme, ndёrsa nё tё vёrtetё, kur dashuria e saj u shpёrfill, mё nё fund, u shpёrfaq mendja e zakonshme e njё krimineleje tё jashtёzakonshme. Personaliteti i Medeas shkon pёrtej delirit, pёrtej lotёve si humbёse. Ajo nuk pranon viktimizimin, ajo bluan hakmarrjen. Nga një grua që dashuronte thellësisht, shndërrohet nё një grua që urren thellësisht. Freud-i na mёson se urrejtja ёshtё ajo pjesё e errёt, e pandashme, e nёndheshme e psikes njerёzore qё shkon pёrkrah me dashurinё, qё e ushqen shpeshherё, e paralajmёron, e bluan, e gёrryen. Me fjalё tё tjera, urrejtja ndahet nga dashuria nga njё cipё e hollё, e brishtё, e epshme dhe shpesh ndёrthuren me njёra-tjetrёn, pa ditur ku mbaron njёra e ku fillon tjetra. Krahas urrejtjes, tek Medea vihet re një karakter inatçor dhe Euripidi paralajmёron se nё pёrgjithёsi, inati ёshtё më i fortë se gjykimi. Sipas antropologut Giuseppe Sergi (1841-1936) mbi gruan sundon inati mbi ndjenjën. Inati është grada e parë e ndjenjёs, që mund të bëhet ndjenjë përfundimisht, ose të mbetet në formën e saj më të egër dhe të porsafilluar. Sipas këtij arsyetimi pararendësi i urrejtjes sё Medeas ka qenë inati i saj. Në të  gjithë dramën e saj personale, Medea nuk e sheh veten të vetmuar në fatin e saj. Nё çastin final, ajo konstaton me dhembje, mё e kthjellёt se kurrё, se nga tё gjitha krijesat me shpirt e gjykim, mё tё mjerat qёnkёrkan gratё. Patriarkati tashmë duket i pushtetshëm dhe i rrënjosur. 

Në planin e saj mizor për hakmarrje ajo konsiderohet si një vrasëse e përkryer seriale. Hakmarrja duhe të jetë gjithëpërfshirëse, vuajtëse dhe sfiltëse për Jasonin. Kështu ajo së pari helmon Glaukёn, tё dashurёn e tij. Mё pas, vdes i ati i Glaukёs, Kreoni, i cili rreket të përqafojё të bijën dhe helmohet nga pelerina e saj. Akti final i hakmarrjes: Medea vret mizorisht të dy djemtë e saj, fryt i dashurisë me Jasonin. Ky akt barbar është më shtazaraku i kryer nga një grua në të gjitha mitet apo letërsinë botërore. Ndërkohë duke vrarë Glaukën dhe dy djemtë, ajo e ka lënë Jasonin pa pasardhës, gjë që për aristokracinë e antikitetit patriarkal përbënte fatkeqësinë më të madhe.

Jasoni tek sheh djemtё e tij tё përgjakur klith: “Më vrave grua!”. 

Si pёrfundim, Medea është karakteri i femrës kriminele që vret në emёr të pasionit. Ajo është padyshim figura më e errët e gruas në mitologjinë dhe tragjedinë antike dhe jo vetëm. 

Klitemnestra 

Shumë komplekse mbetet figura e Klitemnestrës, gruas së Agamemnonit dhe nënës së Orestit. Figura e saj e ka binjakëzmin e saj me nënën e Hamletit në tragjedinë shekspiriane. Mbretereshë e Mikenës që vrau të shoqin, prej mëse tre mijë vitesh, ajo ka hyrë në histori si simbol i gruas së pabesë dhe kriminele. 

E kishte përgatitur planin e vrasjes me hollёsi, apo e kreu si krim tё çastit, kjo enigmë ende nuk dihet saktësisht. Sipas Homerit, Klitemnestra me të marrë vesh lajmin që Agamemnoni po kthehej triumfator nga lufta e Trojёs, nisi Egistin, të dashurin e saj, të vëzhgonte horizontin nga ku po vinte Agamemnoni me anijet e tij. Posa vuri re sinjalin e Agamemnonit, Egisti shkon ta presё e ta përshëndesë mbretin. Sipas Homerit, Egisti kishte paguar dymjёdhjetё vrasës pёr tё vrarё Agamemnonin gjatë gostisë. Kaq na thotё Homeri. Sipas burimeve të mëvonshme (sidomos të disa pikturave në vazo), nga na vjen konkretisht shёmbёlltyra e Klitemnestrës, ajo e godet të shoqin  me sopatë pas shpine, ndërkohë që ai ishte duke bëre banjë. Lё jetёn pa asnjё lavdi, nё njё vaskё qesharake, nё atё shtёpi tё ёndёrruar aq shumё, pas njё lufte tё tmerrshme, jehona e sё cilёs do t’i mbetej pёrjetёsisё. Mё pas, Klitemnestra martohet me Egistin të cilin e bën trashgimtar të fronit mbretëror të Mikenës. Shumë autorë që nga Homeri, tek Eskili, Euripidi dhe deri tek ata modernёt, janë përpjekur të gjejnë arsyet që e shpunë Klitemnestrën tё kryente  krimin. Sipas Agamemnonit të Eskilit (458 p.e.s), Klitmenestra u hakmorr pёr të bijën, Ifigjeninё e bukur, tё sakrifikuar pёr atё luftё qё ajo ndiente se nuk i pёrkiste. Edhe Euripidi tek Ifigjenia në Aulidë (407 – 406 p.e.s), përpiqet të gjejё shkaqet e krimit. Nëse do të pranonim hakmarrjen për shkak të së bijës, atëherë Klitmenestra do të na shfaqej edhe si një pasardhëse e denjë e matriarkatit ku lidhjet e gjakut janë shumë të shenjta. Këtu Klitmenestra është krejt e ndryshme nga Medea. 

Një tjetër arsye që mund ta ketë shtyrë Klitemnestrën drejt krimit është tradhtia e Agamemnonit. Ai ka sjellë njё robinjё nga Troja, Kasandrën dhe dy fëmijët që kishte me të. Nëse i mbetemi këtij versioni, mund të themi se Klitemnestra nuk e kishte llogaritur krimin fatal, por demoni i sё keqes ngre krye kur sheh rivalen. Duhet tё kemi parsysh se në kohёn kur fuqizoheshin mitet, mashkulli kishte të drejtë të tradhtonte, ndërsa gruaja jo. Ndoshta ky moral patriarkal ishte i papranueshёm pёr Klitmenestrën dhe ajo vepron në kundërshtim të tij. 

Arsye tjetёr mund tё jetё hakmarrja në emër të braktisjes. Shumë vite kaloi nё vetmi, shumё lodhje dhe pёrpёlitje pёr njё luftё për të cilën nuk ishte përgjegjëse, por qё e bёri tё ndihej njёsoj viktimё. Në vend të mallit, ajo grumbulloi hakmarrje, inat, tërbim, xhelozi, mllef dhe neveri për të shoqin. 

Është gati e pamundur që nëpërmjet mitit apo tragjedisë greke të kuptosh nëse akti kriminal i Klitemnestrës është rrjedhojë e dashurisë për Egistin apo i urrejtjes për Agamemnonin. Nuk është çudi që urrejtja për Agamemnonin e ka shpënë në krahët e Egistit. Sido që ta kthejmё, në thelb të krimit të saj ndaj Agamemnonit apo dashurisë për Egistin ka vetëm një shtysë dhe kjo është inati i madh dhe hakmarrja e verbër. Hakmarrja e ka shtyrë Klimenestrën në krim sikundёr  Medean. Sipas shumë studiuesve, gruaja është e prirur të hakmerret dhe në më të shumtën e rasteve hakmarrja është arsyeja kryesore që e çon në krim. 

Në të gjithë këtë analizë nuk duhet të harrojmë se Klitemnestra donte edhe pushtetin mbretëror, se, në të kundërt, si e motra Helena, ajo mund të ishte arratisur me Egistin. Por ajo nuk e zgjodhi këtë rrugë, pasi nëse e motra shkoi të mbretërojë diku tjetër, Kltimenstra me Egistin nuk e kishin kёtё mundësi. Asnjëherë nuk duhet të nënvlerësojmë dëshirën për pushtet tek gruaja dhe tёrheqjen qё ajo ka pёr mashkullin e veshur me pushtet. Nëse nuk gjen mashkull tё pushtetshëm, ajo e kërkon pushtetin në çdo formë dhe me çdo mjet per t’ia dhuruar atij apo gëzuar vetë pushtetin. Klitemnestra e kishte drejtuar Mikenën për dhjetё vjet rresht, ndërsa i shoqi ishte në luftë dhe ndoshta kjo ishte arsyeja tjetër pse ajo e shihte Agamemnonin si pengesë tё superpushtetit të saj. Miti na rrëfen se i biri, Oresti, e vret të ёmën së bashku me Egistin. Përse Oresti zgjodhi të vras të ëmën dhe nuk ndali në dilemën hamletiane, ky nuk është objekt i këtij punimi, por një gjë mund të shpjegohet se edhe ai duke vrarë të ëmën, trashëgon mbretërinë e Mikenës dhe patriarkati tashmë është vulosur.  

Miti i Klitemnestrës dhe ai i Medeas është i pasur me shumë analiza sa psikologjike aq edhe sociale; por ndërkohë nuk mund të rrimë pa vendosur edhe një devizë morale që i përshkon të dy mitet. Si tek njëri, edhe tek tjetri, një krim i lë vendin krimit tjetër, krimi i dytë  bëhet edhe më i rëndë se i pari e kështu me radhë, krimi krijon krim dhe asnjë lumturi që mban ngjyra krimi nuk mund të zgjasë shumë. Ky mesazh është i lashtë sa vetë njerёzimi. Shakespeare-i do e përmbidhte këtë devizë nё tragjedinё e tij Makbeth (1605-1608): “ Çdo gjë e nisur për keq, përfundon për keq dhe për dreq”. 

Ja pra, jemi në fund të analizёs sё figurave femërore më komplekse në historinë e mitologjisё antike. Janë figura të “vjedhura” ndër shekuj kaq shumë nga letërsia dhe arti botëror. Ndërkohë këto figura i gjejmë nё jetёn reale po në forma të ndryshme edhe sot. Gjejmë gruan e fandaksur që vret nga pasioni, gruan e mjerё që dashuron pa kushte e gruan me shtatё koka që hakmerret apo dashuron deri në skaj. Kujtesa e mitit vetëm na rrëfen se në thelb asgjё s’ka ndryshuar në shpirtin dhe ndërgjegjen njerёzore. Të gjitha heroinat e miteve me dashuritë dhe urrejtjet e tyre, me tradhëtitë dhe besnikëritë, me sakrificat dhe bujaritë,  me nënshtrimet dhe rebelimet, me dinjtetin dhe ndershërinë, shfaqin para nesh kompleksin e papërsëritshëm të shpirtit femëror qё ende nuk njihet deri në fund. Lambroso në librin e tij të famshëm Gruaja kliminele (1895), thotё se shpirti i femrës ёshtё njё enigmë e pazgjidhshme. 

Po e mbyllim me Freud-in. Gjeniu qё ndryshoi botёn me intuitёn e tij, deri nё fund tё jetёs, shprehej se mister pёr tё kishte mbetur gruaja. “Kurrë nuk e mësova dot se çfarë duan gratё”, kishte dёshirё tё pёrsёriste. Dhe ne pёrfytyrojmё se, teksa thoshte kёshtu, fёrkonte mjekrrёn e thithte pёrmallshёm puron. Nё fund tё fundit, patriarku Freud e kishte bёrё tё vetёn: e kishte hedhur njё rreze tё fuqishme drite pёr tё shpёrndarё mjegullёn qё, ende sot e kёsaj dite, mbulon mendjet tona patriarkale.