Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

15 Vjet nga Opinioni i GJND-së për Kosovën: Legjitimim Juridik dhe Triumf Diplomatik i një Rasti Sui Generis

by

Prof. Dr. Fejzulla Berisha

(Ekspert i së Drejtës Publike)/

Më 22 korrik 2010, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND) e Kombeve të Bashkuara publikoi një nga opinionet më të rëndësishme të epokës bashkëkohore, duke përfunduar se shpallja e pavarësisë së Kosovës nuk shkelte të drejtën ndërkombëtare. Kjo ngjarje shënoi një pikë kulmore në afirmimin juridik ndërkombëtar të subjektivitetit shtetëror të Kosovës, duke ofruar një mbështetje të fuqishme për përpjekjet e saj diplomatike dhe legjitimitetin e saj politik në arenën globale.

Ky opinion ishte rezultat i një kërkese të paraqitur nga Serbia përmes Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së në vitin 2008, me synimin për të delegjitimuar shpalljen e pavarësisë së Kosovës. Mirëpo, vendimi i GJND-së, në vend që të ndihmonte pozicionin serb, konsolidoi themelin juridik të shtetësisë së Kosovës dhe i dha asaj një instrument të fuqishëm diplomatik në raportet ndërkombëtare.

I. Dimensioni Juridik i Opinionit: Verifikim i Ligjshmërisë Ndërkombëtare

Në thelb të opinionit qëndron konstatimi se nuk ka asnjë dispozitë të së drejtës ndërkombëtare që ndalon shpalljen e njëanshme të pavarësisë. Ky është një pohim thelbësor, që i dha fund interpretimeve spekulative se akti i pavarësisë së Kosovës ishte në kundërshtim me normat juridike ndërkombëtare.

Gjykata nuk shqyrtoi vetë ligjshmërinë e krijimit të shtetit të Kosovës, por verifikoi ligjshmërinë e aktit të shpalljes së pavarësisë në kontekstin e të drejtës ndërkombëtare – një diferencë e rëndësishme konceptuale, që i hap rrugën leximeve të ndryshme, por që në thelb nënkupton lejueshmërinë dhe pranimshmërinë juridike të ndarjes së Kosovës nga Serbia në rrethana të veçanta historike e politike.

II. Kosova si Rast Sui Generis në të Drejtën Ndërkombëtare

Rasti i Kosovës është trajtuar gjerësisht në doktrinën e së drejtës ndërkombëtare si një çështje sui generis, pra me karakter të veçantë dhe të pakrahasueshëm me raste të tjera të ndarjeve shtetërore apo të shpalljeve të njëanshme të pavarësisë.

Ky karakter sui generis buron nga një seri faktorësh të ndërthurur:

-Reprezioni sistematik, spastrimet etnike dhe gjenocidi i kryer ndaj shqiptarëve të Kosovës nga regjimi serb gjatë dekadës së fundit të shekullit XX;

-Ndërhyrja humanitare ndërkombëtare e udhëhequr nga NATO më 1999, që e ndaloi katastrofën humanitare dhe instaloi një administratë ndërkombëtare (UNMIK);

-Procesi i gjatë i negociatave ndërkombëtare për statusin, që u finalizua me propozimin gjithëpërfshirës të presidentit Ahtisaari, i cili rekomandoi pavarësinë e mbikëqyrur si zgjidhjen më të drejtë dhe më realiste.

Këto elemente e bëjnë Kosovën një rast që nuk mund të shërbejë si model për rastet e tjera të separatizmit klasik, por që megjithatë shënon një evolucion të dukshëm në të drejtën ndërkombëtare, ku vullneti demokratik, siguria njerëzore dhe drejtësia ndërkombëtare i japin përparësi vetëvendosjes përballë represionit.

III. Diplomacia Pas Opinonit: Konsolidimi Global i Shtetësisë së Kosovës

Pas shpalljes së opinionit, Kosova u përball me një ndryshim të ndjeshëm në raportin me shtetet e botës. Shumë vende që më parë kishin hezituar të merrnin një vendim, filluan ta njohin pavarësinë e Kosovës duke u mbështetur pikërisht në vlerësimin juridik të GJND-së. Kjo ndihmoi në rritjen e njohjeve ndërkombëtare dhe në anëtarësimin e Kosovës në organizata financiare dhe sportive ndërkombëtare (si FMN, BERZH, FIFA, UEFA, IOC, etj.).

Gjithashtu, opinioni ka shërbyer si armë diplomatike në dialogun me vendet mosnjohëse, duke i zhveshur ato nga argumentet juridike dhe duke i ekspozuar në planin politik dhe moral.

IV. Kontributi i Opinionit në Reformulimin e Doktrinës Ndërkombëtare të Vetëvendosjes

Tradicionalisht, e drejta ndërkombëtare ka njohur vetëvendosjen kryesisht në kontekstin e dekolonizimit. Rasti i Kosovës ka shtrirë këtë parim në kontekste moderne të represionit sistematik dhe të pasojave humanitare, duke i hapur rrugë një interpretimi më të gjerë dhe më njerëzor të vetëvendosjes si parim dinamik në të drejtën ndërkombëtare.

Ky është një zhvillim i rëndësishëm, që e zhvendos rëndesën e rendit ndërkombëtar nga dogmat e sovranitetit absolut në drejtim të parimeve të drejtësisë, sigurisë njerëzore dhe demokracisë ndërkombëtare.

V. Një 15-vjetor me domethënie strategjike

Përvjetori i 15-të i Opinionit të GJND-së duhet të shërbejë jo vetëm si moment reflektimi, por edhe si platformë për një riaktivizim të diplomacisë strategjike të Kosovës, duke vendosur theksin te:

-Ripërsëritja e natyrës “sui generis” të shtetësisë së saj, si element që nuk cenon integritetin e asnjë shteti tjetër;

-Angazhimi i partnerëve ndërkombëtarë, në veçanti i SHBA-së dhe shteteve të BE-së, për të avancuar integrimin e Kosovës në strukturat euroatlantike;

-Rivitalizimi i përpjekjeve për anëtarësim në OKB, me mbështetje rajonale dhe globale të mbështetur mbi bazën e ligjshmërisë së konfirmuar nga GJND.

Nga E Drejta në Fakt dhe nga Ligjshmëria në Realizim Diplomatik

Opinioni Këshillues i GJND-së i vitit 2010 nuk e krijoi shtetin e Kosovës, por e legjitimoi atë përballë komunitetit ndërkombëtar. Ai i dha Kosovës një status juridik të qartë, mbi të cilin duhet të ndërtohet një arkitekturë e qëndrueshme njohjeje, bashkëpunimi dhe integrimi ndërkombëtar.

Në kontekstin global të sfidave ndaj rendit ndërkombëtar – nga agresionet territoriale e deri te kthimi i logjikës së fuqisë – Kosova duhet të mbetet një model i rrallë i zgjidhjes së drejtë të konflikteve, përmes të drejtës, ndërhyrjes humanitare dhe vullnetit të lirë të qytetarëve. Dhe ky model është e drejtë ta mbajë emrin që i përket: sui generis – një rast i veçantë dhe legjitim për të drejtën dhe për botën.

15 Years Since the ICJ’s Advisory Opinion on Kosovo: Legal Legitimacy and Diplomatic Triumph of a Sui Generis Case

Prof. Dr. Fejzulla Berisha

Expert in Public Law

On 22 July 2010, the International Court of Justice (ICJ) delivered one of the most significant opinions in modern international legal history. The Court concluded that Kosovo’s declaration of independence on 17 February 2008 did not violate international law. This advisory opinion marked a decisive moment in the legal affirmation of Kosovo’s statehood and provided a powerful tool in its pursuit of international diplomatic recognition.

Requested by the UN General Assembly in 2008 at Serbia’s initiative, the advisory opinion aimed to challenge the legitimacy of Kosovo’s independence. However, the outcome backfired on Serbia and instead strengthened Kosovo’s international legal and political standing, serving as a turning point in its trajectory as a sovereign state.

I. The Legal Dimension: Clarifying the Legality under International Law

The core of the ICJ’s opinion is its unambiguous finding that there is no provision in international law that prohibits unilateral declarations of independence. This affirmation dismantled claims that Kosovo’s statehood was unlawful and reinforced the view that Kosovo’s declaration was legally permissible and legitimate within international law.

While the Court did not rule on the legality of Kosovo’s statehood per se, it assessed the legality of the act of declaration within the framework of international law – a crucial conceptual distinction that allowed the Court to validate the declaration without directly addressing recognition or state formation.

II. Kosovo as a Sui Generis Case in International Law

The case of Kosovo has been widely recognized by international legal scholars and diplomatic practitioners as sui generis – a unique, non-precedent-setting situation due to its exceptional historical, political, and humanitarian context.

This sui generis character derives from several interrelated elements:

-Systematic repression and ethnic cleansing carried out by the Serbian regime, culminating in mass atrocities against the Albanian population of Kosovo;

-The humanitarian intervention by NATO in 1999, followed by the establishment of an international civil administration (UNMIK);

-Extensive internationally-mediated negotiations, culminating in the Comprehensive Proposal of UN Special Envoy Martti Ahtisaari, which recommended supervised independence as the only viable and just solution.

These elements make Kosovo’s case inapplicable to classical secessionist scenarios, while affirming it as a just, necessary, and internationally accepted act in light of human rights, peace, and democratic self-determination.

III. Post-Opinion Diplomacy: The Rise of Kosovo’s International Subjectivity

Following the ICJ opinion, Kosovo experienced a significant boost in diplomatic momentum. Countries that had previously hesitated moved toward recognizing Kosovo as a sovereign and independent state, citing the legal clarity offered by the ICJ. This opinion accelerated Kosovo’s membership in international organizations such as the IMF, World Bank, EBRD, FIFA, UEFA, and others.

It also disarmed the legal arguments of non-recognizing states, exposing their positions as purely political rather than based on international legal norms. Kosovo’s diplomacy was thus strengthened with a clear legal narrative grounded in the ICJ’s conclusion.

IV. Redefining Self-Determination in Modern International Law

Traditionally, the right to self-determination was understood mainly in the context of decolonization. However, the Kosovo case, especially through the lens of the ICJ opinion, has expanded the applicability of self-determination to contemporary settings marked by repression, mass human rights violations, and failed governance.

The Kosovo situation illustrates a shift in international legal reasoning, where human dignity, democratic will, and international peace take precedence over rigid interpretations of territorial integrity. It emphasizes a modern human-centric approach to state formation, consistent with the evolution of international law in the 21st century.

V. Fifteen Years Later: A Strategic Milestone, Not Just a Legal Memory

The 15th anniversary of the ICJ advisory opinion is more than a legal commemoration—it is a call to revitalize Kosovo’s diplomatic engagement, using the sui generis character of its case as a cornerstone for broader recognition and integration.

Kosovo’s strategy must include:

-Reasserting its sui generis status as a unique solution to a unique conflict, not replicable elsewhere;

-Strengthening alliances with international partners, especially the United States and key EU states, to support membership in the United Nations and other global institutions;

-Leveraging the ICJ opinion as an unchallenged foundation for international legal legitimacy, while actively working toward universal recognition.

From Legal Validity to Diplomatic Realization

The ICJ opinion did not create the state of Kosovo—it validated and strengthened its existence in the international legal and diplomatic order. It equipped Kosovo with a unique legal shield, essential for defending its right to statehood in an often fragmented and interest-driven global system.

In a time when international law is under attack from authoritarian powers and revisionist agendas, Kosovo stands as a sui generis model of peaceful and just resolution, supported by law, diplomacy, and democratic will.

Fifteen years later, Kosovo’s journey continues—but with the law on its side and the legitimacy of its people’s aspirations fully recognized by the highest legal authority in the world.

NGA ERRËSIRA TE NGJYRAT…

by

Zija Vukaj/

Qenia njerëzore ka pasur gjithmonë frikë nga errësira. Njeriu nuk është kafshë nate; nuk ka qenë kurrë, edhe pse përgjatë shekujve e ka zbutur pak a shumë natën dhe errësirën, ka mbetur një qenie dite, i siguruar nga drita, ndriçimi dhe ngjyrat e gjalla. Qysh në lashtësi poetët, duke ndjekur shembullin e Orfeut, i kanë kënduar natës “nënë e zotave dhe e njerëzve, zanafillë e të gjitha gjërave të krijuara”, por vdekatarët e zakonshëm kanë pasur prej saj shumë kohë frikë: frikë nga errësira e nga rreziqet që fshihen në të, frikë nga qeniet që jetojnë e veprojnë në errësirë, frikë nga kafshët dhe shpendët që e kanë trupin të mbuluar me lëkurë ose pupla me ngjyrën e errësisrës, frikë nga nata, burim ankthesh e humbjesh. Nuk është nevoja të kërkojmë arketipe për të kuptuar se këto frikëra vijnë nga larg, nga shumë larg, nga epokat kur njeriu nuk dinte akoma si ta adminstronte zjarrin dhe me të, dritën.

Përgjithësisht nuk i kam dhënë kurrë rëndësi idesë së një simbolizmi universal të ngjyrave, pavarësisht nga koha dhe hapësira e të gjitha qytetërimeve. Përkundrazi, kam nënvizuar gjithmonë aspektin ngushtësisht kulturor të problemeve që lidhen me ngjyrën e, për pasojë, pamundësinë e historianëve për të luajtur me epokat dhe hapësirat gjeografike. Megjithatë ekzistojnë- jam i detyruar t’i njoh- disa pika referimi kromatike që takohen pothuajse në të gjitha shoqëritë. Janë shembuj të paktë në numër: zjarri dhe gjaku për të kuqen, vegjetacioni për të gjelbrën, drita për të bardhën, nata për të zezën. Një natë e dyvlershme, madje e dykuptimtë, por gjithmonë dhe gjithkund shqetësuese e shkatërruese mbarsëse dhe inkurajuese.

Nuk do të nënvizohet kurrë mjaftueshëm deri në ç’pikë pasja dhe administrimi i zjarrit, duke filluar rreth 500 000 vjet para Krishtit, ka krijuar një kthesë themelore për historinë e njerëzimit. Është kontrolli i zjarrit nga ana e “Homo erectus-it”, që ka bërë dallimin e qenies njerëzore nga kafsha. I vënë nën zgjedhë, i zbutur, i prodhuar sipas vullnetit, zjarri jo vetëm ka shërbyer për të ngrohur njeriun, për të gatuar ushqimet e për të ndërtuar altarët e parë të tij, por ka përftuar mbi të gjitha, burimin e dritës. Frika e madhe nga errësirat ka filluar të fashitet e bashkë me të tmerri i natës dhe nga ajo çfarë lidhet me vendet e errëta apo nëntokësore. E zeza nuk ishte më krejtësisht e zezë.

Më vonë, duke filluar nga paleoliti i epërm, kur përdorimi i zjarrit ndryshon, bëhet edhe mundësi, për të bërë pigmente artificiale duke shkrumbuar bimë apo minerale. Më i lashti i këtyre pigmenteve me sa duket është e zeza e karbonit, e arritur përmes djegies së llojeve të ndryshme të drurit, lëvore, rrënjë, lëvozhga apo boçe. Sipas lëndës dhe të shkallës së shkrumbimit, ngyresa e të zezës së arritur është pak a shumë e ndritshme, pak a shumë e fortë. Veprime të ngjashme u lejuan artistëve të paleolitit të pasuronin paletën, të kufizuar deri në atë moment vetëm me ngjyrat e marra nga natyra. Në gamën e të zezave, këta artistë dinë tashmë të prodhojnë vetë pigmente e tyre dhe të ndryshojnë ngjyresat. Më vonë mësojnë të djegin kockën, fildishin e bririn e kaprojve për të arritur të zeza më të bukura. Pastaj përqendrohen mbi mineralet: të kruara, të thërrmuara, të oksiduara, të përziera me lëndë lidhëse, ata përdorin lëndë të reja ngjyrosëse, më të qëndrueshme dhe jo më të ndritshme. Për të zezat oksidi i manganezit ka prirje të zëvendësojë apo të përfshihet në karbonet bimorë. Është përdorur me shumicë në Lasco (Lascaux) rreth 15.000 vjet para Krishtit për të pikturuar pjesën më të madhe të kafshëve të bestiareve pjellore të shpellave, ku spikat demi i famshëm i zi. Por të zezat e karbonit jo për këtë u zhdukën. Kështu ndonja një mijë vjet më pas, në shpellën Niaux (Ariège), i famshmi “sallon i zi”, i shtrirë më shumë se 700 m nga hyrja, tregon piktura murale në një gjendje të shkëlqyer ruajtjeje që paraqesin tipa të ndryshëm kafshësh të zeza (bizonë, kuaj, stambekë, kaproj, madje edhe peshq) dhe pigmenti i përdorur është vetëm karboni i drurit, megjithëse këto piktura, më të vona se ato të Laskosë, janë të 12.000 apo të 13.000 vjet para Krishtit.

Përgjatë mijëvjeçarëve, skaleta e ngjyrave dhe numri i pigmenteve vazhdon të pasurohet.

Qytetërimi egjiptian prodhon një numër të madh dhe shumë janë të reja. Për sa i përket të zezave, gjithsesi oksidi i manganezit e sidomos e zeza e karbonit zënë gjithnjë vendin e parë. Edhe boja, e shpikur më parë, përdor të zezën e karbonit apo ajo e llambës (e zezë e tymtë) përzier me ujë që i shtohet ngjitësi shtazor ose goma arabike. Përsa u përket ngjyrave gri, deri atëherë praktikisht të panjohura, shfaqen në Egjipt, ku zënë një vend të rëndësishëm në pikturën e përmortshme. U ralizuan përmes një përzierjeje karboni bimor dhe të bardhës së plumbit.

Në disa rajone të Lindjes së Afërme këtyre materialeve të ndryshme u shtohet e zeza e bitumit, pigment shumë i fortë që shfaqet në tokat e pasura me naftë. Më në perëndim, në Greqi e në Romë, piktorët përdorin me bollëk të zezën e tymtë, sidomos për sipërfaqet e vogla dhe mxorën nga disa karbone ca të zeza të mahnitshme. Më e kërkuara ishte e zeza e hardhive, realizuar duke karbonizuar shermendet e hardhive shumë të thata që i japin ngjyrës një aspekt të thellë dhe reflekse të kaltëreme, sidomos të dashura për romanët. Natyrisht e zeza e fildishit ka famën e të qenit akoma më e bukur, por çmimi i saj i lartë e kufizon përdorimin e saj. Për sa u përket pastaj tokave natyralisht të zeza apo të errëta, të pasura me oksid manganezi, vazhdojnë t’u japin piktorëve pjesën më të madhe të pigmenteve në përdorim në gamën e të zezave dhe të ngjyrave errëta. Kushtojnë relativisht shtrenjtë, sepse shpesh vijnë nga larg (nga Spanja apo Galia, për shembull) dhe efektet kromatike që prodhojnë janë më të errëta se ato të të zezave bimore dhe të zezave të llambës.

Teknikat janë më pak të zhvilluara kur është fjala për ngjyrosjet. Megjithëse shfaqen shumë shpejt, bëhen një veprimtari shoqërore vetëm në neolit, kur njeriu bëhet sedentar dhe zhvillon në shkallë të madhe prodhimin e tekstilit. Ngjyrosja kërkon një njohje të specializuar: lëndët ngjyruese të nxjerra nga bimët apo nga kafshët nuk mund të përdoren më njëlloj, duhen veçuar, çliruar nga papastërtitë, duhen bërë kimikisht vepruese, pastaj duhen depërtuar në fibrat e endjeve e të tentohet të nguliten fort. Të gjitha këto veprime janë të gjata e të ndërlikuara. Është gama e të kuqeve (garancë, e kermeztë, mureks), në të cilat ngjyrosjet kanë arritur më parë se në të tjerat rezultatet më të mira. Dhe kështu ka qenë për disa mijëra vjeçarë. Përkundrazi, ngjyrosaj me të zezë ka qenë për shumë kohë një ushtrim i vështirë, së paku në Perëndim.

Frikëshmërisht i vërtetë dhe frikëshmërisht i bukur

by

“Arratisje” , një roman nga Mirela Kanini me 9 shtete dhe 99 mijë kilometra udhëtim

Nga Bejdo Malo

Tiranë më 19 korrik 2025

Një risi, një roman atipik, që thyen shumë tabu, shkrin shumë kufinj shtetërorë njerëzorë dhe shpirtërorë. Një roman i guximshëm, frikëmërisht interesant dhe me fabul tej të paimagjinushmes. Një udhëtim në vendet me dhimbje shumë të mëdha dhe në vendet që janë tokë e bekuar. Një arratisje e madhe, një apokalips që po ndodh me globalizmin. Arratisjen më të madhe, të shqiptarëve vetëm Mirela Kanini ka arritur ta lexojë realisht, saktësisht ta vendosë në kohën e vendin e caktuar. Një autore e palodhur që grumbullon në magazinën e trurit të saj tërë fatet e shqiptare pas arratisjes së madhe të viteve 90-të dhe që s’po ndalet. Kjo arratisje dhe plagët e saj të mëdha i dhëmbin Mirela Kaninit dhe i ka gdhendur karakteret dhe fatin e tyre realisht, pa lajle e lule. Fati i heroit të saj të romanit Mario dhe i tërë shokëve të fëmijërisë është fati i mbi 70 përqind të shqiptarëve të arratisjes së madhe.

Askush si priti me lule, përkundrazi ata deshën të shpëtonin nga ferri por ranë në një ferr tjetër. Integrimi është një kafshitë e madhe djegëse dhe toksike që duhet një jetë e tërë ta arrish. Shumë pakë e arrijnë të tjerët janë produkt i fatit. Jo më kot Çurçill, kur të uronte me gotën e xhinit, nuk thoshte as gëzuar e as shëndet dhe as pasuri por, të uroj fat. Kur e pyetën ai u përgjegj. Para shëndet pasuri kishin më shumë se cilido nga ne 3500 pasagjerët e anijes Titanik por fat patën vetëm ata që arritën të hipnin në ato pak gomone shpëtimi. Kështu dhe heroi i Mirela Kaninit është si ai lisi i madh në anë të lumit që sa herë rrrbeshi stuhia e jetës e hedhin mbi dallgët e lumit dhe fati i tij është vetë rrjedha në dallgët e turbullta të jetës. Personazhin e Mirelës e ka marrë lumi i madh dhe i turbullt i jetës, e ka degdisur në Itali, aty ç’nuk gjen, ç’nuk përjeton dhe trasformohet nga një njeri normal në një kukull memece e hajdutëve të bankave e trafikantëve të ardhur nga stepat e largëta të përgjakur nga luftrat.

Vorbulla e mbështjell Marjon dhe fati i jetës me anë të Andreas një pesonazh nga Kirkev i Ukrainës, e degdis në cepin perndimor të stepave “ruse” që quhet Ukranië e lakmuar nga një tiran modern me mentalitet stalianan. Ç’ fat i lodhur, fat “qeni”, fal mysybet, fat i poshtër në emigracion në Itali, fat vuajtjesh në Ukrainë, dhe në këtë vend të varfër të quajtur Ukrani me trazicion të njejtë me Shqipëri, detyrohet të jetojë me mish të egër dreri dhe kafshë të pyjeve të Dombasit. Svjetllana një grua e përvuajtur nga fati i keq i bashkëshortësisë së saj me një burrë nga ata pijanecët zevzekë të vodkës, e trajton këtë djalë të arratisur nga fati dhe i strehuar me porosi të djalit të saj si mos më keq. Arratisjet e tij janë shumë prekse të dhimbshme të brengosura deri në kufijtë maksimalë të mbijetesës. Por në këtë arratisje vrastare fati i tij si me magji bashkohet me fatin e krijesës Ollga ukrainase e shkolluar në Angli por me atë mentalitetin patriakal të tërë ne lindorëve harron atë postulatin e famshëm të etërve amerikanë : “Atdheu im është atje ku jeton e lumtur familja ime”. Megjithatë ky fat e gjen falë një përbindëshi si Putini Rusisë. Ajo dashurohet me Marion dhe udhëtojnë nëpër ferr për të mbrritur në tokën e shenjtë në SHBA. Një udhëtim biblik nga ferri në Ukrainë, në Poloni, dhe pas shumë e shumë peripecish mbrrin në destinacion e duhur, atje ku arratisja s’quhet më arratisje po fillon nkë jetë nga e para, pa asnjë peng nga kalvari i vujatjeve.

Të gjitha vuajtijet i mblodhën në një vaëiçe e i hodhën në oqean. Fatin e tyre Mirela e kalkulon aqë bukur me fatin e doktorit ukrainas dhe Tatjanës së dashurës së tij ruse. Arratisje rastësi dhe fat. Këto ka bashkuar Mirela në këtë arratisje të madhe. Ska kursyer askënd, as dhimbjen as vujatjen as dashurinë as urretjen as persekiconin, as përndjekjen as martesën, as lindjen e fëmijës, i ka bashkuar të tëra me shumicë, me vërtetësi i ka sjellur në funksion të njera tjetrës ashtu siç bashkëjetojnë e besueshja me të pabesueshmen. Mirela në këtë roman është plotësisht e pjekur si shkrimtare, është e formuar si nkë autore me përmasa ndërkombëtare, duke realizuar një libër që lexohet dhe në Shqipëri me një frymë, në Itali me kënaqësi e endje, në Ukrainë me vërtetësi se duket sikur libri i saj ka pasaportizimin në SHBA, se ajo është shteti i tërë shteteve të botës. Cekën vetëm makën e aizbergut, sepse romani Arratisje i Mireka Kaninit është një aizberg shumë i madh i sapo shkëputur nga Poli Veriut. Romani sapo është botuar. Ai pret gjykimin jo vetëm të lexuesit të Mirela Kaninit, por këtë herë të gjithë përmasave dhe ngjarjeve botërore.

Monumenti i një krimineli në vendin e krimit

by

Luan Rama/

(Memorialit të viktimave në Distomo u mungon memoriali i viktimave çame në Çamëri)

Ka një “non-sens” të madh sot në Greqinë republikane dhe demokratike: si mund të qëndrojë ende në këmbë permendorja e një krimineli të madh si e Napoleon Zervës në Igumenicë dhe për më tepër pikërisht në vendin e krimit? Si mund të qëndrojnë vrasësit në sheshet dhe parqet e jetës publike sikur të duan të thonë se ne jemi mbrojtësit e lirisë dhe lumturisë tuaj? Është e habitshme që shteti grek e ka nderuar kaq shumë ketë kriminel te popullsisë çame, këtë bashkëpuntor të ngushtë të nazizmit që në periudhën qershor 1944-mars 1945 kreu një nga krimet më barbare që mund t’i bëhet një populli? Si mund ta durojnë sot pushtetarët e Greqisë së Demokracisë këtë spektër të krimit të qëndroj si paralajmërues i ndonjë krimi të ri? Shteti grek e di mirë kush ishte Napoleon Zerva, i di mirë krimet e tij gjatë Luftës Civile ndaj ushtrisë së ELAS; di mirë që në kohën e pushtimit nazist ai e braktisi Rezistencën greke kundër pushtuesit nazist dhe me formacionin e tij ushtarak u bashkua me ushtrinë naziste, e megjithatë qeveritarët grekë e kanë lënë atë përmendore të qëndrojë me dekada e ndoshta për shekuj. Mjerisht krimineli i madh qëndron kështu i patundur e stoik edhe sot për historiografinë zyrtare greke.

Memoriali i viktimave greke në Distamo duhet të ngrihet dhe në Çamëri!

—–

Kur Greqia u pushtua nga Gjermania gjatë Luftës së Dytë Botërore, më pas, më 10 qershor të vitit 1944 ushtria e Wermaht-it dogji për hakmarrje fshatin grek Distomo ku vdiqën rreth 270 viktima të pafajshme mes te cilëve foshnja, fëmijë, gra shtatzëna, gra të përdhunuara e pastaj të vrara, burra me koka të prera, pleq. Dhe është e habitshme se pikërisht në qershor të vitit 1944, dy javë më vonë, në Çamëri u bë një nga masakrat më të mëdha historike, por jo nga nazistët por nga ushtria nacionaliste e Zervës, masakra që do të vazhdonin dhe në pranverën e vitit 1944 duke përfunduar me një spastrim etnik të shqiptarëve nga trojet e tyre. Dhe kjo u krye nga kolonel Zerva dhe formacioni ushtarak që drejtonte. Rreth 3000 shqiptarë çamë u vranë dhe u prenë në të njëjën mënyrë ç’njerëzore si në Distomo: gra të përdhunuara e të vrara, fëmijë të vrarë me bajoneta, të varur në degët e pemëve, njerëz me koka të prera apo të djegur me benzinë. E njëjta barbari dhe urrejtje si nazistët në Distomo. Në nëntor të vitit 1944, revista amerikane “Life” botonte një shkrim mbi viktimat në Distomo bashkë me fotografinë e një vajze të re që qëndron në murin e shtëpisë duke parë e habitur dhe e tmerruar njëkohësisht barbarinë e vrasjes së familjes së saj. Quhej Maria Padiska. Në Çamëri askush nuk erdhi nga agjencitë e huaja atë kohë. “Life” nuk do të botonte si-motrat shqiptare të Maria Padiska-s. Dhe ato ishin shumë. Asnjë gazetë angleze apo greke nuk e relatoi këtë barbari të kolonelit Zerva i cili më vonë do na bëhej dhe gjeneral e ministër i Brendshëm, duke vazhduar vrasjet e tij ndaj armiqve te kampit të majtë si në kohën e Luftës Civile. Napoleon Zerva ishte bërë një mjeshtër i vrasjeve masive sepse ai e dinte që nesër, Greqia e madhe do t’i ngrinte një përmendore lavdisë së tij. Dhe ashtu do të ndodhte.

Pas çlirimit të Greqisë, analistët dhe historianët grekë iu referuan gjerësisht tragjedisë në Distomo dhe atëherë u përdor termi në greqisht “olokaftoma”, ekuivalenti i fjalës “holokaust” që do të përdorej thuajse 30 vjet më pas nga intelektuali francez Claude Lanzman kur ai nisi të regjistronte nëpër botë dëshmitë e të mbijetuarve nga kampet naziste të shfarosjes që për më shumë se tri dekada nuk kishin mundur të flisnin për tragjedinë e tyre dhe tmerret që kishin përjetuar. Për ngjarjen në Distomo, poeti i madh Janis Ricos do të botonte poezinë “Epigram për Distomo-n” ku ai shkrunte:

“Ti kalimtar aty ku po ecën bëj kujdes / këtu është heshtja që fryn/ gjithçka fryn në kalldrëmin e çdo rruge / sakrifica dhe durimi i qenies njerëzore /gdhendur me emra të thjesht që nderi i lartëson /nga ngashërimi në ngashërim / shkallë më shkallë/ në këtë shkallare gjignde”.

Por intelektualët dhe historianët grekë nuk do të thonin asgjë për tragjedinë e ndodhur në Çamëri, gazetat nuk do të shkruanin asgjë për “Distoma-t” shqiptare në Çamëri. Gjithçka u mbajt në heshtje, u fsheh dhe nuk do të përmendej më dhe Lanzman nuk mundi të dëgjonte për këtë masakër të jashtzakonshme që të fillonte të regjistronte dëshmitë shqiptare. Edhe pse një tragjedi dhe shfarosje më e madhe se në Distomo, tragjeditë njerëzore në masë të shkaktuara nga urrejtja, pavarësisht nga numri, janë të njëjta. Për viktimat e Distoma-s do të shkruhej gjithnjë edhe nga mediat e huaja. Në vitin 2007 regjisori Stefan Haup realizoi filmin dokumentar per jetën dhe historinë e një fëmije që pa vdekjen e prindërve para syve të tij dhe që më pas përfundoi në një jetimore të Zvicrës. Ishte Argjiri Sfunturis të cilin e shohim në filmin “Ein Lied fûr Argyris” (“Një këngë për Argjirin”) dhe që pas lufte nuk i shpëtoi imazheve të barbarisë naziste. Fëmijë si Argjiri, kohët e fundit i kam takuar disa në Shqipëri. Madje një të tillë e takova dhe në Boston para tre javësh dhe që kujtonte barbarinë ndaj familjes së tij. Vetëm tani, kujtesa shqiptare po zgjohet dhe disa filma po tregojnë dëshmitë e atyre që u mbijetuan masakrave kur ata ishin fëmijë, pasi të tjerë tashmë nuk jetojnë më. Ata janë gjenerata e fundit e kujtesës vizive, dëshmitarë okularë dhe të pakundërshtueshëm edhe pse arkivat i mbajnë ende të fshehura fotografitë dhe dëshmitë e një progromi të tillë.

Në vitin 1970, eshtrat e të vrarëve dhe të masakruarve në Distomo u zhvarrosën dhe u vendosën me ceremoni në memorialin që u ngrit në homazh të kujtimit të tyre, por të vrarët e kolonel Zervës vështirë t’i mbledhësh për t’i vendosur në këmbë të memorialit për të masakruarit e Çamërisë. E megjithatë varret janë aty ku kanë qenë, por si mund të nderoheshin kur qeveria greke e pas luftës, qeveria e të famshmit Ligji i Luftës me Shqipërinë qëndron akoma dhe që është absurditeti më i madh në marrëdhëniet ndërkombëtare. Qeveritë e njëpasnjëshme greke nuk i lanë çamët e ikur nga tmerri që të ktheheshin dhe të nderonin prindërit dhe familjarët e tyre. Nuk i la që të ngrinin një memorial në emër të tyre dhe të mos-harrimit.

Viktimat e Distoma-ve shqiptare nuk e kishin privilegjin të preheshin bashkë, në paqe dhe të ishin në prehrin e një memoriali. Në vitin 1998, presidenca greke nxorri dekretin presidencial duke njohur Distomo-n dhe disa vende të tjera të viktimave në masë, për t’i konsideruar si vende të kujtesës, si homazh i viktimave të luftës, siç ishin dhe emrat e fshatrave Doxato, (në Drama); Kleisura (Kstoria); Nea Anchialos (Manjesia), Anogeia ( Rethimnon), Ipati (Ftiotide), Kandanos (Kane), Kalavrita (Akaia). Presidenca greke “harroi” të vinte dhe emrat e dhjetra fshatrave e qyteteve të Çamërisë në këtë listë. Jo, mesa duket, për presidencën greke, viktimat greke që vriten nga të huaj nuk kanë të njëjtin çmim nga ata të popujve të tjerë të vrarë barbarisht nga grekët. Ja pse qeveritarët grekë e shqiptarë duhet të ulen dhe ta korigjojnë këtë “non-sens” historik. Ata duhet të kenë kurajo dhe të kthejnë kokën e ta shohin drejt e në sy atë çka ndodhur në Çamëri për të vënë në vend nderin e viktimave dhe për t’i bërë homazh familjeve të tyre. Dhe së fundi, ja pse duhet të shkulet permendorja e një krimineli si Napoleon Zerva në Igumenica, një fyerje kjo e tmerrshme për historinë dhe që aty të ngrihet një memorial për tragjedinë çame. Në muzeun e Distomo-s janë fotografitë e kafkave të viktimave të nazistëve. Të pakën në muzeun e memorialit të Çamërisë të vihen fotografitë e të vrarëve në jetën e tyre të dikurshme: fëmijë, vajza, gra e nëna, foto të martesave që nuk u jetuan gjer në fund. Vetëm kështu, përmes pardonit dhe homazhit plagët mund të mbyllen dhe t’i shërbejnë miqësisë sonë të hershme, por të tronditur nga ngjarje të tilla. Po, përmendorja e kriminelit Zerva duhet të shkulet nga ai shesh i Igumenicës, duhet të hiqet zvarrë siç janë hequr statujat e perandorëve vrasës, që të mos qëndrojë më në vendin ku kreu krimet. Nëse ju nuk e hiqni, do të jenë të tjerë pas jush që do ta heqin, por pasardhësit tuaj do të kenë turp për qendrimin tuaj ndaj viktimave të pafajshme. Dhe atëherë ata do të kujtojnë përsëri atë që thuhej për Distomo-n: “Olokaftoma”!