Behar Gjoka/

Krijimtaria e gjerë letrare e Sterjo Spasses, siç ka vënë re historiografia letrare, zë fill me romanin Pse? Ky tekst origjinal si frymë dhe kompozim, rrëfim dhe shprehësi, pamëdyshje shënon një gur kilometrik të shkrimit letrar autorial, por njëherësh edhe një shteg fillimtar të lavrimit modern të prozës, me gjasë të romanit të shkruar në gjuhën shqipe. Romani, ashtu si shumica e vlerave të shkrimit letrar, sidomos të pjesës së parë të shekullit të njëzetë, pra të periudhës më të ndritshme të letërsisë shqipe, të harkut kohor 1912-1939, që për hir të së vërtetës, bën kthesën e letrave shqipe, nga problematika e mprehtë sociale dhe nga realizmi, si koncept dhe model përjetues dhe pasqyrues i realitetit letrar, ka përjetuar kalvarin e plotë të mbijetesës së letrares, në kontekste dhe rrethana të pazakonta:

A- Shfaqja e bujshme e tekstit romanor dhe shkëlqimi i plotë i tij, në kohën e botimit, përkatësisht në vitet 1934-1935, si një ngjarje e përveçme e letërsisë së viteve ’30, kur rrëzëllitën shkollëza dhe rrymëza në skenën kulturore dhe letrare.

B- Letnimi dhe ndalimi i leximit të librit më të mirë të shkrimtarit, ashtu si jo pak vepra me vlerë të disa shkrimtarëve të së kaluarës, të cilët binin ndesh me parimësinë e realizmit socialist. Romani Pse? i S. Spasses u mbyll në sepetet e mykut ideologjik, kryesisht për shkak të pranisë së pesimizmit të thellë dhe formalizmit të rrokshëm në hapësirat e tekstit.

C- Rigjetja dhe rivlerësimi i romanit Pse?, menjëherë pas viteve ’90, ku fillimisht u botua, në mënyrë që të merrte fund marrëzia e lënies në hije të një kryevepre letrare. Urojmë që ardhja e mbrame e romanit Pse?, të jetë vërtet një rikthim përfundimtar në panteonin e letrave shqipe, madje të analizohet dhe shqyrtohet në të gjithë treguesit e vet, që të zbulohet si përvojë shkrimi, si akt i hedhjes së themeleve të ligjërimit modern të romanit shqiptar.

Fati i romanit Pse?, një vepër unike e letërsisë shqipe, pa më të vogëln mëdyshje, një model literariteti, madje tepër kurajoz për kohën dhe më përtej saj, në njëfarë mënyrë lidhet me idenë e Harold Bloom-in, kur shprehet: Aty na duket se hasim, në mos veten a miqtë, medeomos një realitet ekzistues, qoftë bashkëkohor, qoftë historik, pohuar në librin Si dhe përse të lexojmë, çka bart materia e romanit. Pandarazi me të vjen edhe vetë fati i ligjërimit letrar në gjuhën shqipe, me gjithë dritëhijet kohore, që vetvetiu nxjerr në evidencë dy problematika, mbase dy çështje thelbësore të mbijetesës së librit dhe të vetë letrave shqipe:

Nga njëra anë: Teksti romanor, kaq i ngjeshur në shenjëzime artistike, në figurimin e personazheve, ku papërjashtim të gjithë vijnë të skicuar, qoftë personazhet femra, si dhe ato meshkuj, por krejt i gdhendur shpaloset Gjoni, protagonisti dhe epiqendra e librit. Pse? , është po ai variant i botuar në krye të herës, me ato shenja fillimtare, po me atë formë shprehje të patjetërsueshme, të cilën autori, pavarësisht furtunave të ashpra të kohës së monizmit dhe të modelit të realizmit socialist, nuk bëri asnjë ndërhyrje ose rregullim, që në fakt do të cenonte variantin parak dhe kohën shkrimore, por me siguri që do të kishte mjegulluar dëshminë letrare.

Në anën tjetër: Në rastin e romanit Pse?, të Sterjo Spasses, por edhe të veprës së gjerë letrare të At Fishtës, Faik Konicës, Zef Skiroit, Ernest Koliqit, Ernest Haxhiademit, Dhimitër Paskos, e të një sërë mjeshtrash të letrave shqipe, konteksti i leximit, pra rrafshet e ndryshme kohore, të lexim-mos-leximit, duket sikur i ngjisin në majë apo i hedhin në greminë, një tekst dhe një segment letrar. Në këtë rast, lënia në hije e një libri, modern në esencën e vetë shkrimore, në qasje dhe shprehësi, që i përkon një çasti të ndritshëm të literaritetit, largimi nga shansi i leximit, është vonesë absurd për të shijuar një vlerë, por edhe një akt që ndikon për të zbehur nivelin e vlerave letrare të gjuhës shqipe.

Beteja në mes tekstit dhe kontekstit të leximit dhe rileximit, gjithnjë mbetet e hapur dhe, kur është fjala për vepra cilësore, siç përfytyrohet nga lexuesit dhe studiuesit përgjithësisht romani Pse?, që ndërkaq shënon një kreyvepër të autorit, por edhe një roman të zanafillës moderne të tipologjisë së prozës së gjatë. Kuptohet se në këtë rast triumfi i plotë është i tekstit letrar, me kaq shumë shtresëzime estetike. Madje, në një këndshikim më të ngushtë, dritëhijet e kontekstit të leximit, të distancës dhe afërmit, janë thjesht segmente të përthyerjes kohore, pra të një leximi të prekshëm me hijedrita, me shumë gjasa, pra më tepër janë hapësira për të shijuar rrafshet e shumëfishta të një teksti letrar të mirëfilltë.

Thelbi modern i shkrimit letrar të romanit Pse? , në brendi dhe formë, në sendërtimin e botës romanore, të rrëfimit dhe përshkrimit, të dialogut dhe të depërtimit në brendësi të shpirtit të personazheve, megjithatë përbën një tipar të pohuar, që në krye të herës, pra sapo libri pa dritën e botimit, ndonëse më vonë më tepër paraqitet si e nënkuptuar edhe kur ndalohet si tekst, përbën në fakt pistën shqyrtimore, nga do të duhet orientuar studimtaria e shqipes, po kaq, nga rreket të hedh dritë, sadopak edhe kjo qasje, verifikuese e vlerave të projektuara dhe bartura në këtë roman.

Moderniteti i librit Pse?, është terësor dhe në të gjithë elementët thadrues të romanit, si frymë dhe atmosferë, si strukturë dhe teksturë shkrimore, tejet i rrokshëm në shpalimin e vet, me shumë gjasa i hapësirës tekstologjike, lidhet me shumëçka që bart në tipologjinë e vet, por materializmi i këtillë, i rrëfimit dhe shprehësisë së shqiptuar, mundet që të kërkohet, veçmas në disa rrafshe:

Së pari: Në rrafshet e përhtekimit tërësor të këtij romani, të brendisë dhe formës, të mesazhit dhe shprehësisë, të skicimit të personazheve, si portretizim fizik dhe shpirtëror, të cilat në fakt e bëjnë një vepër unike të fillesave moderne të romanit shqiptar, e po kaq edhe njërin nga librat me të mirë të Spasses, mbase kryeveprën e tij në gjithë krijimtarinë letrare.

Së dyti: Në rrafshet e rrokshme përmbajtësore, ku gjejmë të ngërthyera kalvarin e kohës, si fat i qenies shqiptare, i dashurisë së shumëngjyrtë, i përfshirjes në shtjellat e filozofisë së kohës, kontrasti qytet-fshat, po kaq shënon një marrëdhënie të vetë qenies shqiptare me paranë, me pamjet e mjerimit të skajshëm, një problematikë e gjerë, që vetvetiu përçon dimensionin e pakohësisë, të dhëniemarrjes së qenies me realitetin e gjerë dhe faktik, megjithatë të një përthyerje imagjinare, në teksturën e pentagramin e larmisë rrëfimore, që këtu na zbulohet përmes ditarit, që dukshëm e tejkalon kronikën, pothuajse në të gjithë parametrat.

Së treti: Shenja, mbase kryeshenja unike dhe përdalluese, me romanin shqiptar në përgjithësi është klima e plotë filozofike, që përcjell teksti i romanit Pse? Filozofikja, jo si materie ideologjike dhe dogmatike, por si frymë dhe përjetim, e bashkëshoqëruar me anësim të rrokshëm nga pesimizmi dhe mbyllja në vetmi, duket se buron nga leximi i autorëve me të shquar të frymës së filozofisë moderne, Niçe, Shopenhauer, si dhe i shkrimtarëve të shquar të kohës, si Tolstoi e Dostojevski. Pra, shtysa autoriale për të konceptuar dhe shkruar këtë tekst është librore, por ndjesia që përcillet, është e plotë si një dëshmi letrare, pavarësisht sfondit filozifik, që e mbështjellë materien tekstologjike. Në fakt, rrafshet filozofike në tekstin e romanit, janë po kaq të pranishme edhe në poetikën e Migjenit, nga njëra anë, e vendosin shkrimin letrar të dy autorëve, në një koherencë të përfillshme me lavrimin letrar të përbotshëm, nga ana tjetër, filozofikja e tyre, gjithnjë si atmosferë, ose është ende e pashqyrtuar, ose është parë si një kufizim ideor i shkrimtarëve. Përballja me këtë aspekt dhe shenjë autoriale, madje tepër të rrokshme në substancën tekstologjike, do të ndihmonte për të vënë tekstin e romanit në vendin ku i takon, në hierarkinë e letrave shqipe.

Së katërti: Forma e gjetur e ditarit, një formësim zbulues ky i universit të brendshëm të personazhit, si botë dhe karakter, si pasqyrë e përthyerjes së shpirtit njerëzor, që është e pranishme edhe në romanin Sikur të isha djalë të Haki Stërmillit, pa asnjë dyshim, është një tregues i mirëfilltë strukturor, për ta vendosur në kohë ndodhinë, por ndërkaq formësimi si ditar disamujor, ndërthurur me poetikën e rrëfimit dinamik, i jep tekstit një frymëmarrje tjetër. Fillesa e romanit si një kronikë e komponuar me ditarin e Gjon Zaverit, që është epiqendër e universit të romanit Pse?, realisht nis më 1 tetor 193… dhe mbyllet pak ditë pas 31 korrikut 193…, ku duket se motet të shpien në vitet ’30, të shekullit të kaluar, ndërsa koha imagjinare, e një segmenti të caktuar, shtrihet në harkun kohor, tetor-korrik të atij harku kohor. Sugjerimi i T. Todorov: “Nuk ka gjë më të zakonshme se përvoja e leximit dhe nuk ka gjë më të shpërfillur. ” (2000: 165), tek libri Poetika e prozës, zbulon përpara lexuesit dy anë të medaljes, se pa lexuar dhe rilexuar tekstin e romanit dhe të gjithë krijimtarisë së Spasses, nuk kemi asnjë mundësi dhe shans të rrokim idenë fillestare dhe ideale të autorit, sidomos në tekstin shumështresor të romanit Pse?

Me daljen në dritë të romanit, qysh në krye të herës, ndër të tjera nga lexues të vëmendshëm të asaj kohe, theksohet: Ky roman meriton të këndohet e të studiohet, mbasi ka një vleftë shoqërore, nga mjeshtria e shkrimit, nga tema e sidomos shoqërore, cilësi këto të përfillshme që librin e bëjnë tërheqës. Romani Pse?, me shumë mundësi, një libër shpirti dhe ëndrrash, një eksperiment letrar i përfunduar, sendërtuar në formën e ditarit, një cak fillimtar i shkrimit të autorit, prêt që të lexohet dhe vlerësohet, më në fund në meritat dhe shenjat që përçon, në shenjat dhe vlerat artistike.

Nga toni dhe ngjyrat është një roman tronditës dhe melankolik, çka e përthekson si tipar edhe fundi pa lumturi, ikja makabër nga kjo botë, pa e gjetur dhe pa u nginjur me dashuri, që duket se bëhet edhe shkaku për ta përcaktuar si pesimist dhe për ta lënë në hije për jo pak kohë. Nga brendia, humane dhe shoqëroree theksuar, e nginjur me fate tragjike të disa prej personazheve të romanit, vijon që të mbetet edhe sot e kësaj dite krejt të veçantë në letrat shqipe dhe, siç ka vënë re me të drejtë, ka si të ngjashëm Verterin e Gëtes, por edhe Ana Kareninën e Tolstoit. Fundi tragjik, një ikje e paralamjëruar, madje ashtu si në fatin tragjik të Anës, e cila shkon drejtë shinave të trenit, ashtu siç e pa ngjarjene në fillim të romanit, as më pak e as më shumë është një ndarje që ka ngjarë, me mikun e ngushtë, si dhe me dy mikeshat e shtrentja të Gjon Zaverit.

Romani i parë i autorit, me titullin kaq domethënës dhe provokues, Pse?, në një rrafsh është edhe roman i dashurisë, me gjasë i kërkimit të saj, që bëhet shkas për të patur një rrjedhë kaq tragjike të disa personazheve. Megjithatë, nga ana e studimeve letrare, Pse? , më tepër është përcaktuar si roman filozofik dhe psikologjik, ndonëse mendimi i kësoshëm, vjen i shoqëruar me kalvarin e të jetuarit, midis qytetit dhe fshatit. Po kaq, romani i parë i shkrimtarit, një sprovë ditari e realizuar mjeshtërisht, ndërkaq është edhe një vepër sociale dhe realiste. Është sociale për nga depërtimi në vatrat, që e dhunojnë dashurinë dhe individin, ku madje përvoja e fashatit dhe e qytetit, që ka ngritur mure të lartë për individin por edhe për shurdhërinë e komunitetit, skicohet si molo e saj. Është realiste, me gjasë si poetikë e kritikës së hapur ndaj realitetit të kohës, që e vriste pa mëshirë dashurinë dhe vlerat e tjera humane, e sidomos individin. Këto rrafshe tërësore dhe përfaqësuese shërbejnë për të plasuar romanin e individit, e fatit të qenies, me shumë gjasa e krizës së plotë e të shumëfishtë, ku ka rënë njeriu, të përshkruar në rrathët e përcaktuar të ditarit, një cilësi e rrokshme e modernitetit, të pjesës së parë të shekullit të njëzet.