s p – Page 269 – Dielli

ROBERT ELSIE – I SAKTI, I URTI, PUNETORI I MADH DHE MIKU I DASHUR I SHQIPTARËVE

June 30, 2025 by s p

Prof.as.dr. Thanas L. Gjika/

(Kujtime)

Të hënë më 2 tetor 2017 vdiq Profesor Robert Elsi / Elsie, albanologu më i shquar i ditëve tona, në një spital të qytetit Bonn të Gjermanisë, pasi ishte shtruar për t’u kuruar prej motor neuro disease. Kisha nja tre muaj që heshtja e tij dhe mospërmendja e emrit të tij në shtypin shqiptar, më ngjallte shqetësim. Më shkoi mendja të shkruaja disa kujtime për të dhe t’ia dërgoja si mirënjohje për gjithë atë punë që kishte bërë në disa fusha të albanologjisë. Mirëpo ditët shkonin njëra pas tjetrës duke u marrë sot me një gjë e nesër me diçka tjetër dhe, ja erdhi dita që më duhet t’i shkruaj, pa u konsultuar me të për disa saktësime datash dhe emrash.

Gjatë vizitës së tij të parë

Njohja ime me Robert Elsi-n ndodhi gjatë vitit 1978. Ai kishte ardhur pranë Akademisë së Shkencave për të bërë kërkime e studime lidhur me letërsinë tonë. Donte të mblidhte material për të hartuar një histori të letërsisë shqiptare anglisht, vepër e munguar. Nga ana e Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë më ngarkuan mua ta shoqëroja për ta ndihmuar gjatë punës në Bibliotekën Kombëtare, Bibliotekën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe në Bibliotekën e Institutit tonë…

Më ra në sy kujtesa e tij e fortë, karakteri i tij i qetë, e folura pa nerv. Nuk qeshte me zë, por buzëqeshte heshturazi. Fliste shqip me një fjalor jo shumë të pasur, por i shqiptonte shumë saktë të gjitha zanoret dhe bashkëtingëlloret e gjuhës sonë dhe nuk mund ta dalloje se cila ishte gjuha e tij amëtare. Kisha vënë re se gjermanët, francezët, italianët edhe më shumë rusët e grekët e flisnin shqipen me thekse të ndryshme, që mund t’i dalloje shpejt se cila ishte gjuha e tyre amëtare. Roberti e fliste shqipen pa asnjë theks gjuhësh të huaja. Kur e pyeta se si e shpjegonte këtë dukuri, më tha se ai ishte rritur në Vankuver të Kanadasë, ku flitej anglishtja, por kishte mësuar që herët gjermanishten dhe gjatë shkollimit frëngjishten, keltishten, italishten, sërbishten, etj. Më sqaroi se shqipen e kishte mësuar kryesisht në rrugë autodidakte dhe se ishte përqendruar në zotërimin e gjuhës letrare të njësuar dhe nuk i njihte ende dialektet.

Më shprehu dëshirën se po t’i jepej një bursë mund të bëhej nja dy vjet student në Fakultetin Histori Filologji. Mirëpo kjo mundësi nuk iu dha. Më tej ai erdhi shpesh në Shqipëri dhe Kosovë. Në Prishtinë mori pjesë në Seminaret e gjuhës shqipe që organizonte çdo vit Fakulteti Filozofik gjatë muajve të verës.

Nga pamja e jashtme, nga sjellja shumë e kujdesshme, njohuritë e gjera kulturore, gjuhësore dhe letrare, mosshprehja e opinionit për të tjerët, buzëqeshja e tij disi e ngrirë, më krijuan idenë se ai mund të kishte origjinë hebraike. Mirëpo as gjatë takimeve të atyre ditëve dhe as gjatë takimeve dhe shoqërimeve të mëvonëshme, nuk e pyeta për origjinën e tij familjare. Ai nuk fliste kurrë për familjen e familjarët e tij.

Mbante veshur pantallona dhe këmishë që nuk kishin nevojë t’i hekuroste, kurse sandalet i kishte prej një materiali plastik, që nuk kishte nevojë t’i bojatiste.

Një ditë, për të mësuar diçka rreth rinisë së tij, e pyeta:

– A e ke vizituar kryeqytetin e Kanadasë?

Ai m’u përgjigj: “Në brigjet kanadeze të Paqësorit, ka shumë njerëz që lindin, jetojnë, plaken e vdesin pa e parë Otavën, kryeqytetin e shtetit. Unë me katër shokë, pasi mbaruam maturën blemë një makinë të re dhe një çadër. Udhëtuam për gjashtë ditë duke fjetur natën në çadrën tonë. Gjashtë ditë kur shkuam dhe gjashtë ditë kur u kthyem. Kanadaja është fushë e pamasë. Iknim me orë të tëra dhe në horizont nuk shihnim tjetër vetëm fusha me grurë. Kishim përpara fusha pa fund, horizont i njëjtë, platacione me grurë, herë pak të tatëpjeta e herë pak të përpjeta. Ishte një monotoni. Tani rrugët janë sistemuar më mirë dhe automjetet janë shumë më të shpejtë…

Ne kishim mbledhur jo shumë pare nga punët që kishim bërë gjatë kohës së shkollës, prandaj nuk mund të flinim nëpër hotele. Në hotel fjetëm vetëm në Otava. Shumicën e ushqimeve i blinim gjysëm të gatshme dhe i hanim pa i gatuar”.

Mua nuk m’u durua dhe e pyeta: – Po prindërit, nga ana e tyre nuk ju dhanë para?

– Mbas viteve 1950-1955, më sqaroi ai, mirëqenia e popullit kanadez ishte rritur dhe midis të rinjve u krijua një psikologji sipas së cilës, marrja e ndihmave prej prindërve ishte turp. Sejcili kishte mundësi, që me punën e vet të krijonte të ardhura të mjaftueshme për të jetuar e studiuar si të donte vetë, pra ishim të pavarur nga prindërit.

Jeta disi e ndarë nga bota atje në Vankuverin e largët më nxiti të synoj për të ardhur e jetuar në Europë. Që në fëmijëri më ishte ngulur ideja se Europa ishte pjesa më e mirë e botës.

Kur shkuam tek Biblioteka e Lidhjes së Shkrimtarëve, Flutura Greva shefja e bibliotekës, e sqaroi mikun se shkrimtarët, anëtarë të Lidhjes, sipas rregullit kishin depozituar sejcili nga një biografi të shkurtër mbi jetën dhe listën e botimeve të tyre. Roberti ia kërkoi dhe pasi pa disa, iu lut që t’i merrte me vete për të mbajtur shënime. Meqenëse Lidhja nuk kishte makinë kopjimi (kseroks), Flutura ia dha dhe ai i kopjoi mbrëmjeve në hotel dhe paraditeve kur punonte në Bibliotekën Kombëtare.

Kishte një shkrim të vogël, si shkaravitje. Shkruante me dorën e majtë, gjë që më bëri përshtypje, sepse tek ne nuk lejohej të shkruaje me dorën e majtë. Mu kujtua fëmijëria ime, kur isha në klasën e parë. Zonjushja ime, kur më pa se shkruaja me dorën e majtë, më detyroi që të mësoja të shkruaj me dorën e djathtë. Më dha detyrë të mbushja me shkrimin e dorës së djathtë faqe të tëra me gërmat a, A, b, B dhe c, C që kishim bërë deri atëhere…

Në vitet 1970-1980 tek ne nuk kishin hyrë kompjuterat, kurse Roberti punonte në shtëpinë e vet në Gjermani në një kompjuter të vogël. Kjo ia shtonte atij shpejtësinë dhe saktësinë e punës. Gjatë vizitave të para, ai nuk e përmendi faktin se punonte në kompjuter, ndoshta nuk donte të na lëndonte për varfërinë tonë.

Duke pirë kafe një ditë e pyeta:

– Si të lindi ideja të merresh me letërsinë shqipe, letërsi e një populli të vogël dhe që është zhvilluar në një gjuhë të vështirë? Me gjuhët që dije, ti mund të studjoje letërsi më të mëdha dhe mund të arrije suksese pa u lodhur të mësoje shqipen e vështirë.

Roberti, më sqaroi:

– “Në Europën Perëndimore është vështirë të gjesh tema studimi në fusha si historitë e letërsive dhe historitë kombëtare të popujve. Janë kryer aq shumë studime, sa që studjuesit e kanë vështirë të gjejnë tema studimi. Një histori e plotë e letërsisë shqipe është një vepër e munguar në anglisht, prandaj mendova se ia vlente mundimi për të mësuar këtë gjuhë me anën e së cilës do të kapja një temë studimi që intereson shkencën dhe kulturën europiane.

Letërsia shqipe, është letërsi e pasur, shtoi ai. Ka shumë popuj në Europë, që janë më të mëdhenj se populli shqiptar, si psh populli hollandez, por ky nuk ka letërsi të pasur si ka populli shqiptar. Populli shqiptar është popull që ka probleme dhe një popull që ka probleme e lëvron letërsinë shumë më tepër se popujt që nuk kanë probleme. Hollandezët janë marrë e merren me pikturë.

Kosova zjen, prandaj atje lulëzon poezia”.

Gjatë vizitave të mëvonshme

Pas vizitës së parë, Roberti erdhi shumë herë të tjera në Shqipëri. Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë më vuri sërisht ta shoqëroja e ndihmoja deri në vitin 1996, kur unë fitova lotarinë amerikane dhe u largova nga Shqipëria.

Ndoshta ishte mars -prill i vitit 1979, mbaj mend se ishte si shoqërues edhe Fatos Beja, punonjës tjetër i Institutit. Pasi vizituam Pazarin dhe Kalanë e Krujës, Roberti hapi bisedën për Bektashizmin. Pyeti nëse kishim parë ndonjë baba teqeje i cili gjatë kërcimit ritual fuste një thikë ose një shtizë nëpër bullçijtë e tij. Unë i thashë se kisha dëgjuar, por nuk kisha parë gjë të tillë. Fatosi i tha se kishte parë një ritual të tillë në një teqe në Gjinokastër kur ishte 14 ose 15-vjeçar.

Kur zbritëm në Fushë Krujë, para se të vijonim rrugën për Tiranë, Roberti kërkoi të ndalonim tek ish Teqeja e bektashinjve. Pyetëm dhe na treguan ku ndodhej. Prej kohësh ajo ishte kthyer në ambjent të një ndërmarrjeje prodhimi. Nuk mbaj mend se si quhej dhe çfarë prodhonte ajo ndërmarrje. Tek hyrja, në të majtë të portës së madhe ishte një pllakë e gurtë e thyer. Gjysma e saj qëndronte në mur brenda një kornize të krijuar nga gurë të skalitur pjesë përbërëse e murit, kurse pjesa tjetër ishte e rrëzuar në tokë, e thyer në disa copa. Në këtë pllakë jepeshin të dhëna në arabisht për atë teqe.

Roberti u afrua dhe u gëzua kur pa se shkronjat ishin të lexueshme. E fotografoi. Pastaj mblodhi copat që ishin për tokë, i afroi, i sistemoi sipas shkrimit dhe e fotografoi dhe atë pjesë.

Pastaj tha se kishte ndjekur një kurs për të mësuar alfabetin e arabishtes dhe se dinte shumë fjalë të asaj gjuhe, gjë që nuk e kishte thënë më parë. Modestia nuk e linte të mburrej e të përmendëte gjuhët që dinte, studimet që kishte kryer, artikujt që kishte botuar, dhe as planet për të ardhmen.

Të nesërmen kërkoi të vizitonte Varrin e Naim Frashërit që ndodhej tek ish Teqeja e Kryegjyshatës Botërore. Në vitin 1937, me rastin e 25-vjetorit të Pavarësisë, Mbreti Ahmet Zog i Parë u interesua dhe i solli nga Stambolli eshtrat e Naim Frashërit, autorit të poemës Qerbelaja, një nga poemat më të shquara të Bektashizmit. Në kopshtin e këtij institucioni u varrosën eshtrat e poetit kombëtar. Mirëpo ky institucion, pas vitit 1967 u kthye në azil për pleq, kurse Kryegjyshin Botëror, nuk dihej ku e kishin degdisur. Kjo qendër dikur aq e rëndësishme për besimin Bektashi ndodhej në anën lindore të Tiranës mbi vargun e kodrave. Jo larg saj në vitet 1970-të u ndërtuan Uzina Traktori dhe Kombinati Poligrafik.

Shkuam atje, takuam drejtoreshën e azilit e cila na shpuri tek vendi ku ishte Varri i Naimit. Ajo dhe pleqtë azilantë na thanë se aty preheshin eshtrat e poetit, por në shtypin e vitit 1950 ishte shkruar se eshtrat e Naim Frashërit, me rastin e 50-vjetorit të vjekjes së tij, u shpërngulën dhe ishin rivarrosur anës bulevardit kryesor, pranë godinës së Komitetit Qendror të PPSH. Kurse më 1978 me rastin e 100-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit u krijua vorreza treshe e vëllezërve Abdyl, Naim e Sami Frashëri te kodra e liqenit artificial.

Më 1940, me rastin e 40-vjetorit të vdekjes së poetit kombëtar, Varri i Naimit te Kryeqendra e Bektashizmit Botëror ishte rindërtuar si dhuratë e Fancesko Jakomonit, mesa duket për të marrë me të mirë Kryegjyshin Dedej, i cili nuk e kishte pranuar pushtimin italian. Duke u gdhirë 28 nëntori i vitit 1941 ky kryegjysh u vra nga njerëz të panjohur, pas takimit me Jakomonin, ku kishte kundërshtuar firmosjen e një deklarate pro pushtimit fashist.

Varri ishte vërtet madhështor, por më vonë qeveria komuniste ia kishte dëmtuar madhështinë. Kur shkuam ne ende dukej që kishte qenë një objekt monumental i rëndësishëm. Roberti nxori aparatin dhe bëri disa fotografi. Duke u kthyer në Tiranë më tha:

– Ky varr nuk e ka vendin këtu. Duhej të ishte te oborri i Lidhjes së Shkrimtarëve.

Mirëpo të dy kryetarët e Lidhjes së Shkrimtarëve, as ish kryetari i parë, Dhimitër Shuteriqi njeri me kulturë; dhe as Dritëro Agolli, kryetari aktual i kësaj lidhjeje, ndoshta e dinin ku e kishte vendin Varri i Naimit, por nuk besoj se kishin bërë një vizitë atje për të bërë homazhe me një tufë lulesh. Madje, as në tetor të vitit 1990, kur Instituti ynë organizoi një konferencë shkencore kushtuar 90-vjetorit të vdekjes së Naimit me pjesëmarrje edhe të disa studiuesve nga bota, nuk u mendua dhe as u dërgua kush tek Varri i Naimit me një tufë lulesh. Ndaj të tillë veprimeve për shprehje respekti, njerëzit që krijonin kulturën e re socialiste, ishin indiferentë.

Sot, indiferenca e tyre e asaj kohe, më kujton faktin se si po këta njerëz të letrave dhe studiuesit e letërsisë shqiptare, nuk shpunë në Librazhd një tufë me lule gjatë viteve të tranzicionit te memoriali i Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit, dy poetëve martirë të diktaturës komuniste…

Ciganët, janë analfabetë dhe në Shqipëri, si në gjithë Europën.

Gjatë një vizite tjetër Roberti kërkoi të vizitonte Shkodrën, Bibliotekën e Shtetit dhe Institutin e Lartë, sot Universiteti “Luigj Gurakuqi”. Takoi dhe bisedoi me disa pedagogë, midis të cilëve pati interes për prof. Jup Kastratin, bibliograf i mirënjohur. Mbasdite, para se të niseshim për t’u kthyer, më kërkoi ta shpija tek ish Kisha e Madhe, e cila që nga viti 1967 ishte kthyer në pallat sporti. Brenda saj dëgjohej zhurmë e madhe, bërtitje tifozësh. Po luanin basketboll dy skuadra. Roberti, nxori aparatin fotografik, hyri dhe bëri disa foto.

Gjatë kthimit për Tiranë, aty afër Mamurrasit, pranë një përroi pamë një grup ciganesh pranë çadrave të tyre.

– Ata njerëz janë analfabetë edhe në Shqipëri si në gjithë Europën, tha Roberti.

– Shkollën e kam mbaruar, po nuk kam bërë kurrë detyra me shkrim, nuk kam zënë libër me dorë. Kam mësuar vetëm ato që kam dëgjuar nga shpjegimi dhe më kanë kaluar nga një klasë në tjetrën. As motrat, as shoqet dhe as vëllezërit e mij, as mamaja e as babi nuk dijnë të lexojnë e të shkruajnë.

Unë punoj vetëm disa ditë në muaj

Kisha vënë re se Roberti nuk ishte i pasur, se bënte një jetë modeste, por kuptohet, dallonte shumë nga jeta tepër e varfër e ne studiuesve shqiptarë. Një ditë guxova dhe e pyeta se ku jetonte dhe ku punonte për të siguruar të ardhurat e nevojshme për jetën.

– Unë jetoj në një fshat të vogël pranë Bonn-it. Atje nuk kam shokë intelektualë, bëj jetë të shkëputur nga banorët. Jam studjues i lirë. Lexoj e shkruaj ç’ të dua. Eshtë një komshie plakë e cila më afrohet e më bën nga njëherë muhabet.

Për të më shuar kuriozitetin se ku punonte dhe si i siguronte të ardhurat, shtoi:

– Unë nuk jam i punësuar në asnjë institucion shkencor, por për të sigurar të ardhurat e nevojshme për jetesën, punoj si përkthyes për qeverinë gjermane, ose ndonjë gjykatë, sa herë ato kanë nevojë. Një ditë pune në këto raste paguhet 1.000 (njëmijë) marka gjermane. Me katër ditë pune të tilla unë plotësoj nevojat e mia për gjithë muajin, madje kursej dhe qindra marka për udhëtimet.

Pra ky studiues ishte krejt i pavarrur, i pavarrur në zgjedhjen e temave të studimit, i pavarrur dhe nga disiplina e një rrogëtari. Ndoshta kjo pavarësi i krijonte ndonjëherë vështirësi ekonomike, sepse po të mos e kërkonin si përkthyes, ai nuk kishte si jetonte. Një jetë e tillë ishte krejt e pakuptueshme për ne punonjësit e instututeve shkencorë shtetërorë, të cilëve temat e studimit dhe të ardhurat ekonomike na i caktonte drejtoria e institutit.

Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen të mbekullueshme

Gjatë vitit 1992 Roberti erdhi dy hetë. Herën e parë në verë e pastaj në nëntor. E pyeta për emigrantët tanë në Gjermani. Më tha se kishin ambicie, se përpiqeshin të mësonin gjermanishten dhe shumë prej tyre kishin filluar punë. Pastaj shtoi: – Ty nuk të shau e nuk të kritikoi asnjë prej tyre.

Kuptova se emigrantët tanë i kishin marrë në pyetje për të dhënë opionin e tyre për njerëzit që njihnin, ose për njerëz që interesohej shteti gjerman.

I thashë se jeta jonë në Shqipëri ishte vështirësuar shumë ekonomikisht dhe po të hapeshin edhe një herë ambasadat, do ikja edhe unë me familjen.

– Mos u ngut, më tha, rri, sepse në Gjermani mendohet që Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen, pas 20 vjetësh, të mbrekullueshme.

Mirëpo një e ardhme e tillë pas 20 vjetësh, ishte menduar sepse në Gjermani kujtonin se shqiptarët do të ecnin sipas rrugës gjermane, pra do ta dënonin krimin komunist dhe do t’i futeshin punës me ndershmëri e seriozitet si gjernmanët.

Pas dy vjetësh, pra më 1994, duke parë korrupsionin dhe mungesën e dëshirës te pushtetarët shqiptarë për krijimin e shtetit ligjor, po në Gjermani, më tha Roberti, u krijua opinioni i kundërt, sipas të cilit Shqipëria ishte kthyer në një kazan plehrash.

Në nëntor të vitit 1992 u zhvillua një takim shkencor me rastin e 20-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit. U diskutua problemi nëse gjuha letrare me bazë toskërishten e kishte kryer deri atëhere detyrën e saj, apo duhej ndërruar baza e saj me gegërishten.

Gruaja ime, Julia, më tha që t’i ftonim për drekë disa studiues nga Kosova dhe Robert Elsi-n. Kështu gjatë drekës Roberti dhe profesorët Sadri Fetiu, Agim Vinca, Abdullah Zymberi u njohën me Julian, vajzën dhe djalin tonë dhe me nënën time. Studiuesit kosovarë flisnin lirshëm, kurse Roberti dëgjonte.

Kur ikën, Julia tha: “Roberti nusëroi si nuse e bukur, si nuk foli fare!”

Robert Elsi ishte ateist

Në vitin 1992 në Shqipëri u lejua rihapja e institucioneve fetare. Erdhën dhe fetarë protestantë ku bënin pjesë dhe misionarët e kishës Advendiste të ditës së shtunë, besim që nëna jonë e kishte përqafuar që në vitet 1935-1936. Ajo filloi të shkonte rregullisht në takimet e së shtunave, që oranizoheshin në salla të ndryshme që merreshin me qira. Vëllai im i madh dhe unë që jetonim në Tiranë filluam ta shoqëronim nënën në këto takime. Predikimet mbaheshin anglisht prej misionarëve të huaj dhe përktheheshin shqip prej disa djemve e vajzave të reja. Ne na interesonte ushtrimi i veshit në anglisht, gjuha që mori përhapje të shpejtë tek ne pas shkërmoqjes së diktaturës komuniste. E shtuna ishte shpallur ditë pushimi bashkë me të djelën, kështu që kishim mundësi të kalonin disa orë në ato salla predikimi.

Një të shtunë gjatë vitit 1994, kur po kthehesha nga një ceremoni e tillë predikimi, takova Robertin pranë Hotel Tiranës. Pasi mori vesh se unë vija të shtunave dhe dëgjoja predikimet fetare, më tha:

– Mos i merr seriozisht predikimet fetare, se mund të të shpëlajnë trutë dhe nuk do çash më kokën për shkencë. Unë nga ana ime jam ateist, por po të më duhej të përqafoja një besim fetar, do të pëlqeja Budizmin, e mbylli ai bisedën.

History of Albanian Literature / Histori e letërsisë shqiptare

Në vitin 1995 Robert Elsie e kurorëzoi punën e tij për hartimin e historisë së letërsisë shqiptare. Atë vit ai e solli veprën e tij anglisht në dy vëllime, botim i COLUMBIA UNIVERSITY PRESS, USA.

Mu bë shumë qejfi, kur autori më dhuroi një kopje të saj. Unë sa kisha mbaruar së studiuari një metodë të anglishtes me 52 mësime, sepse po përgatitesha për t’u larguar nga Shqipëria, sepse kisha fituar lotarinë amerikane për Green Card.

Vepra më mahniti me informacionin e madh mbi shkrimtarët shqiptarë të të gjitha kohëve dhe të të gjitha teritorreve, me fotografitë e shumta, shumë prej të cilave ishin të panjohura për ne studjuesit e institutit. E ndjeva për detyrë që kësaj dhurate t’i përgjigjesha me një recension. Duke qenë se e njihja lëndën, m’u krijua ideja se kisha ecur mirë në anglisht. Recensioni u botua së pari te gazeta “Rilindja” e Prishtinës, e cila për shkak të përndjekjes në Kosovë, botohej në Tiranë. Një variant më të plotë e dorëzova në revistën shkencore të Institutit “Studime Filologjike” e cila delte tashmë vetëm dy herë në vit dhe me shumë vonesë. Numëri 2 i vitit 1995, ku u caktua të botohej recensioni, nuk ariti të delte nga shtypi as në fillim të korrikut 1996, kur unë me familjen u largova për SHBA.

Lidhjet me Robertin i vijova edhe pas vendosjes sime në Amerikë. Më 1998 më dërgoi veprën “Histori e Letërsisë Shqiptare” përkthyer shqip prej Abdurrahim Myftiut, botim i shtëpisë DUKAGJINI Tiranë – Pejë 1997.

Pasi e falenderova, i shkrova se fabrika ku punoja në turnin e tretë u mbyll dhe kisha filluar të punoja si pjatalarës në një restorant. Moszotërimi i anglishtes në nivel të lartë po më pengonte për t’u punësuar në ndonjë punë intelektuale. Roberti m’u përgjigj me të qeshur:

– Mos u mërzit, shumë emigrantë në Amerikë, që punojnë pjatalarës, bëhen shpejt a vonë pasanikë.

Herë pas here këmbenim e-mail (i-mel), por fatkeqësisht ato që u shkruan në kompjuterin e vjetër, nuk i ruajta. Për herë të fundit e takova Robertin në Tiranë gjatë vizitës që bëra më 2008. Unë dhe historiani Iliaz Gogaj po ecnim në rrugë pranë shkollës Sami Frashëri. Roberti na doli para papritur. Pasi u përshëndetëm, Iliazi nxori nga çanta një kopje të librit që kishte botuar atë vit dhe filloi të shkruante dedikimin për t’ia dhuruar mikut tonë.

Të gjithë studiuesit shqiptarë të fushave humane e deshin dhe e respektonin shumë këtë albanolog dhe i dhuronin me qejf librat e tyre. Madje unë, më 1994 i pata dhuruar dhe një punim në bakër në formë disku, basorelev me temë Gjergj Elez Alia e Bajlozi, vepër e artistit Genc Tirana.

Duke dashur të bëja shaka, i thashë Iliazit:

– Iliaz, ne e duam dhe i dhurojmë libra Robertit, por atij i japin aq shumë libra sa nuk ka mundësi t’i lexojë.

Roberti nuk ma mori për keq dhe nuk reagoi me ndonjë thumb. Ndoshta e kuptoi që më kishte mbetur qejfi për dërgimin e librit tim “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” MEDAUR Tiranë 20107, të cilin ia kisha dërguar një vit më parë duke iu lutur që ta dorëzonte në Tybingen University, ku kishte specialistë që mund të më ndihmonin për ta bërë problem të shkencës europiane çështjen e vizitave të Shën Palit në territoret ilire, që unë e kisha trajtuar me shumë argumente në atë studim.

– Me të vërtet kohën e kam shumë të pakët, e mori fjalën Roberti. Nga librat që më dhurohen lexoj vetëm ndonjë që lidhet drejtpërdrejt me synimet e mia. Po më shtohen shumë punët. Më duket se nuk do t’i botoj dot gjithë ato studime që synoj të hartoj.

Letrën e fundit ia dërgova me i-mel më 29 shkurt 2016, ora 10:17 AM . Iu luta që të shkruante kujtimet e tij për Profesor Eqrem Çabejn. E sqaroja se unë bashkë me vajzën e profesorit, mendonim të mblidhnim kujtime prej atyre që e kishin njohur nga afër, sidomos prej kolegëve shqiptarë të Shqipërisë dhe Kosovës. Ia vlente të përgatitej një libër me kujtime për këtë personalitet të shquar të shkencës shqiptare.

Roberti m’u përgjigj që atë mbrëmje, ora 11:16 (këtu ora 5:16 AM e datës 1 mars). Më falenderonte për letrën, më uronte për idenë, por më sqaronte se ishte shumë i zënë me projete të ndryshme dhe konkretisht profesor Çabejn e kishte takuar vetëm një herë. Disa muaj para se profesori të largohej nga jeta, në një takim me shkencëtarë gjermanë në Universitetin e Bonn-it, por që nuk i kujtoheshin hollësira. Më uronte që kjo vepër të kryhej me sukses dhe sugjeronte që të përkthehej dhe në anglisht…

* * *

Po i mbyll këto kujtime duke shprehur pakënaqësinë time ndaj Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe instituteve shkencore të saj, sepse kam vënë re se këtë albanolog të shquar, që botoi 60 libra ku na solli aq shumë materiale të panjohur dhe studime të shumtë e të shumanshëm, e ka vlerësuar më shumë Akademia dhe institucionet shkencore të Kosovës se sa ato të Shqipërisë. Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar Tiranë 2008, vol. I, nuk është trajtuar si zë më vcete jeta dhe ndihmesa e këtij albanologu të shquar. Kam frikë se kjo akademi nuk do të interesohet për të sjellë në Shqipëri krahas eshtrave të tij dhe gjithë bibliotekën e tij, fondin e letrave, fotografive dhe të materialeve e shkrimeve të tij të pabotuara…

Mezi pres të shkoj në Shqipëri e të vendos një tufë lulesh te varri i këtij studiuesi të huaj, i cili me jetën dhe veprën tij u shqua për saktësi, urtësi, punë të madhe dhe dashuri ndaj popullit tonë.

I përjetshëm qoftë kujtimi i studiuesit Robert Elsie!

Disa vleresime prej kolegeve te mij pasi e lexuan:

Ruben Avxhiu

Shume interesante profesor.
Te fala, Rubeni

Ruben Avxhiu
Editor-in-chief
Illyria Newspaper

Kolec Topalli

Te faleminderit. Edhe une e kam takuar disa here, por vetem vitet e fundit dhe vetem ne Kosove. Kolec Topalli

Ilir Ikonomi

Thanas, e lexova me shume kenaqesi. Mesova gjera qe nuk i dija edhe pse e kam njohur Robertin. Te lumte.

Ilir Ikonomi
Washington, DC

Ilia Karanxha

I shtrenjtë Thanas !

Mbi të gjitha të uroj shëndet e gjithë të mirat si për ty po ashtu edhe Julias! Faleminderit për shkrimin dedikuar Robert Elsit të cilin e lexova me një endje e interes të veçantë. Ishte shkrojtur shumë bukur e ndërkohë mësova shumë aspekte nga jeta dhe vepra e tij. Në shtjellimin e kujdesshëm që i ke bërë figurës së tij bie në sy thjeshtësia, mënçuria dhe aftësia për të kuptuar botën shqiptare në epokën komuniste dhe paskomuniste. Sidoqoftë një shkrim me vlerë për njohjen e këtij albanologu të shquar e në të njëjtën kohë një omazh serioz për figurën e Tij. Mbarë populli shqiptar dhe bota intelkektuale, që e kanë vlerësuar gjithmonë për prodhimtarinë e pasur në fushën e albanollogjisë, e ndjevi humbjen e tij ndërsa institucionet tona kulturore -shkencore ose nuk lëvizin fare ose lëvizin si kermilli e shpesh shkel e shko dhe sa për sy e faqe.

Unë në përgjithësi kam qënë mirë. Vazhdoj punën për Beçikemin por me ca vështirësi se nuk është kollaj të gjenden përkthyes të latinishtes. Sidoqoftë jam në proçedurat e fundit të pregatitjese së veprës.
Edhe një herë shëndet e gjithë të mirat,

Ilia

Prof. Sadri Fetiu:

Pershendetje, Thanas i dashur,

te falenderoj per keto kujtime shume njerezore per nje njeri qe punoi me plot perkushtim per kulturen shqiptare. Roberti u prehte ne paqen e perjeteshme! Ai do te jetoje gjithmone ne kujtesen e shqiptareve. Nje shkrimtar i madh malazias ka thene: “I lumi ai qe jeton gjithmone, ai ka pase se per cka me le!”…

Te fala te perzemerta ty dhe Julies

Sadriu dhe Fetija

Prof. Rexhep Qosja (dt. 14 tetor 2017, përmes i-melit të nipit të tij Valjet)

I dashuri Thanas,

uroj te jeni mire me gjithe familjen tuaj dhe uroj te jeni mire me shendet e me suskese ne krijimtarine shkencore. Ju falemnderit per kujtimet kushtuar Robert Elsit qe m’i derguat. Prej ketyre kujtimeve te pasura me te dhena, me gjykime e vleresime te rendesishme mesova shume per albanologun e madh dhe mikun e madh te popullit shqiptar Robert Elsin.

Me keto kujtime ju me mire se askush tjeter i dolet borxhit atij.

Me perzemersi te perkushtuar,

Rexhep Qosja

Disa konsiderata historike rreth betejës së Torviollit

June 30, 2025 by s p

Dr. Dorian Koçi/

Më 29 qershor 1444, në fushën e Dibrës së Poshtme, u zhvillua një prej betejave më të rëndësishme në historinë e hershme të rezistencës arbëre kundër Perandorisë Osmane – Beteja e Torviollit. E udhëhequr nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu, kjo përballje ushtarake nuk ishte thjesht një fitore taktike ndaj trupave osmane të komanduar nga Ali Pasha, por një sinjal i qartë i ripërtëritjes së një identiteti të bashkuar arbëror dhe fillimi i një epoke të re të qëndresës së organizuar në Ballkan.

Pas dekadash të përparimit të pandalshëm osman në Ballkan, me rënien e Serbisë dhe Bosnjës, Arbëria mbeti ndër të paktat territore që u shfaqën të afta për rezistencë të koordinuar. Rilindja politike e Gjergj Kastriotit në nëntor të vitit 1443, kur ai mori kontrollin e Krujës dhe shpalli rebelimin e tij kundër Sulltanit, përkoi me zhvillimet në skenën ndërkombëtare, ku Papati dhe mbretëritë katolike po kërkonin aleatë për të ndalur vërshimin osman.

Formimi i Besëlidhjes së Lezhës më 2 mars 1444 ishte një moment kyç që parapriu Betejën e Torviollit. Ajo e transformoi çështjen arbërore nga një rebelim lokal në një projekt panarbëror me rezonancë ndërkombëtare. Princat shqiptarë, nga Dukagjinët te Muzakajt dhe Arianitasit, u bënë bashkë për të luftuar nën një flamur të përbashkët.

Përgatitja e betejës ishte një përpjekje e shkëlqyer. . Në një terren që njihej mirë nga vendasit dhe i favorizonte mbrojtësit, Skënderbeu vendosi të përdorë taktikën e pritës. Ai ndau forcat në tri krahë dhe vendosi 3000 ushtarë në fshehtësi në pyjet përreth, me urdhrin që të dilnin në momentin kur forcat kryesore të armikut të ishin angazhuar. Kjo është një strategji klasike e ndarjes dhe përqendrimit të forcave, që rezultoi vendimtare për fitoren.

Ai ruajti rezervat dhe përgatiti një vijë të tretë, me një formacion harkor që i siguronte fleksibilitet dhe mbështetje taktike. Për më tepër, Skënderbeu tregoi disiplinë të lartë komandimi, duke pritur që forcat osmane të futeshin thellë në fushë përpara se të jepte urdhrin për sulm. Kjo metodologji e betejës, për kohën, ishte e avancuar dhe e krahasueshme me taktikat perëndimore të komandantëve europianë, por e mbështetur dhe në taktikat e luftëra e arbërore të përshtatura për terrene malore.

Një nga pyetjet që shoqëron historinë e kësaj beteje është se ku u zhvillua?

Vendndodhja e saktë e Betejës së Torviollit mbetet ende objekt debati mes historianëve. Sipas përshkrimeve të Barletit dhe analizave të mëvonshme të studiuesve si Kristo Frashëri, vendi më i mundshëm është fusha mes Peshkopisë dhe zonës së Ujmishtit, pranë rrjedhës së Drinit të Zi. Toponimi “Torvioll” nuk përmendet më në hartat e sotme, çka lë të kuptohet se ka qenë një emër lokal i zhdukur me kohën, por ndoshta i lidhur me luginën mes dy kodrinave që ofronte kushte ideale për pritë dhe për manovrim ushtarak.

Pas një nate të gjatë provokimesh dhe talljesh nga osmanët, të cilët e panë heshtjen shqiptare si dobësi, në agim, Skënderbeu dha urdhrin për sulm. Forcat shqiptare shpërthyen me furinë e akumuluar dhe sulmi nga pas i pritës i çoi osmanët në panik dhe shpartallim. Ali Pasha u rrethua dhe për pak sa nuk u vra në betejë, ndërsa një pjesë e mirë e trupave osmane u dorëzuan ose u masakruan. Raportet e kohës flasin për rreth 22,000 të vrarë nga pala osmane, ndërsa humbjet shqiptare ishin simbolike – vetëm 120 të vrarë, sigurusht numra të egzagjeruar nëvkontekstin e panegjerikëve që shkruheshin gjatë Rilindjes Europiane.

Kjo fitore në pak orë jo vetëm ngriti moralin shqiptar, por i dha Skënderbeut emrin e një komandanti të pamposhtur, që e ndoqi në të gjithë karrierën e tij ushtarake. Lajmi i Betejës së Torviollit u përhap shpejt në kancelaritë perëndimore. Ajo interpretohej si një fitore e krishterimit kundër “rrezikut turk”, në një kohë kur Europa ishte ende e lënduar nga përsparimi i shpejtë osman dhe kërkonte shembuj frymëzues të qëndresës. Papa Eugjeni IV dhe më pas Nikolla V e përshëndetën Skënderbeun, ndërsa vendet si Napoli, Venediku dhe Ragusa filluan të kërkonin aleanca të drejtpërdrejta me të.

Figura e Skënderbeut, pas kësaj fitoreje, filloi të krahasohej me heronjtë legjendarë të Perëndimit nga Papati. Kjo jehonë kontribuoi në ndërtimin e një identiteti europian për Arbërinë, e cila ndonëse territorialisht jashtë Perëndimit latin, tashmë pozicionohej moralisht dhe politikisht brenda kampit të rezistencës europiane.

Fitorja e Torviollit nuk ishte vetëm një ngjarje ushtarake, por edhe një model politik bashkimi dhe vetëdije identitare. Ajo formësoi për herë të parë në historinë mesjetare shqiptare idenë se, përballë një rreziku të përbashkët, feudalët dhe krahinat mund të bashkëpunojnë për një qëllim më të madh – mbrojtjen e atdheut dhe të identitetit të tyre. Ky model do të frymëzojë më vonë jo vetëm kronikanët e Rilindjes, por edhe ndërgjegjen kombëtare moderne.

Ja si e përshkruan Marin Barleti, betejën që hapi siparin e epopesë Skënderbejane në veprën e tij madhore “Historia e Skënderbeut” (1510)

“Në perëndim të diellit, Skënderbeu ngriti çadrat në Dibër të Poshtme, 80000 hapa larg Krujës, pranë një kodrine të mbuluar me ferra ose, më drejt, pranë një pylli plot me drunj shumë të dendur. Këtu, para së gjithash, gjeti një vend të përshtatshëm për të ngritur prita, për arsye sidomos sepse merrte vesh që armiku po vinte me forca shumë të mëdha, pastaj, pasi i ra anembanë tërë vendit me kalë dhe e hetoi me kujdesin më të madh me qëllim që t’ia arrinte fitores me një gjakderdhje sa më të vogël nga ana e vet, vendosi atje Gjin Muzakën dhe Hamzën bashkë me 3000 veta, duke e porositur që të mos luanin vendit para se të shikonin se ai bashkë me ushtrinë ishte përleshur me armikun dhe se po vlonte gjaku nga të dyja anët. Atëherë, duke shpërthyer në çastin e duhur kundër armikut dhe duke iu lëshuar me vrull e papritmas nga prapa, ta vdiste nga frika e ta bënte copë-copë, duke e vënë në mes dy zjarresh.

Me t’u rregulluar këta, s’vonuan shumë dhe ia mbërritën fluturimthi barbarët, të cilët i ngulën çadrat e zunë vend jo larg forcave të Kastriotit, pa ditur gjë fare nga të gjitha këto. Tanët morën urdhër që t’i shuanin menjëherë zjarret dhe një pjesë të binin të flinin e një pjesë të bënin rojë. Kjo u dha edhe më tepër zemër turqve, prandaj këta, pasi i ndezën vetë zjarret gjithkund, po talleshin me tanët, që rrinin në errësirë, duke ua quajtur këtë një turp dhe frikë të heshtur. Dhe, ndërsa bënin zhurmë pothuajse mu rrëzë pahisores, duke shfryrë mërinë e tyre me fjalë dhe me vepra njëkohësisht, u vërsuleshin gjatë gjithë natës portave, lëshonin të shara dhe me zor u përmbajtën pa sulmuar e pa rrethuar kampin. Por skënderbegasit s’bënin fare zë, s’u kthenin asnjë përgjigje, rnegjithëqë kishin se ç’t’u përgjigjeshin me plot të drejtë; ata kishin një dëshirë të flaktë: të dilnin dhe të shpërthenin me sulm kundër armikut, ngaqë s’mund t’i duronin më gjithë ato fyerje dhe sharje të tij, por, sipas urdhrit të kapedanit, ata qëndronin brenda në kamp pa nxjerrë zë dhe kështu barbarëve, gjersa Epiroti s’u jepte rast për t’u përleshur, u shtohej tërbimi.

Kur tashmë po agonte, Skënderbeu u dha urdhër të vetve që të kujdeseshin para së gjithash për trupin e vet, me qëllim që, në rast se ndonjë fat i keq i luftës, kundër shpresës së tij, e zgjaste, si për qesëndi, më tepër betejën, ushtria, e pangrënë, e dërrmuar nga uria, që natyra njerëzore nuk mund ta mposhtë, të mos e vazhdonte më me pak vrull luftën për fitore. Dhe kështu hëngrën në qetësi. Pas kësaj ai i nxori nga kampi të gëzuar, me shpirt e me trup që u fluturonte, dhe plot shpresë e mëri, duke i ndezur edhe vetë fort për ngadhënjim para se të fillonin nga puna. Pastaj, me qëllim që t’i merrte vesh mirë fuqitë e armikut, para se të ndeshej përfundimisht me të, bëri disa prova me ndeshje të lehta, më shpesh të kalorësisë se të këmbësorisë. Kështu po gatitej për betejën e vërtetë.

Në krahun e majtë ai vuri Tanushin me 1500 kalorës dhe me po aq këmbësorë, por kalorësinë, duke shpërndarë nëpër të disa këmbësorë shigjetarë, ai e vendosi në ballë, me qëllim që t’ia nisnin betejës të parët kalorësit dhe që kjo betejë kalorësiake të mos ishte pengesë për këmbësorinë tjetër, e cila do të hidhej në sulm apo do të tërhiqej për te të vetët, kur ta kërkonte puna. Në krahun e djathtë vepronte, po me këtë rnënyrë, Moisiu i Dibrës, kapedan i tij. Edhe ky vijën e parë e zuri me turmën e kalorësve të legjioneve të veta, me një mënyrë që këmbësorët ta kishin të lirë daljen nga çdo anë dhe zmbrapsjen të sigurt, sado që kjo punë për t’i drejtuar në betejë s’kishte shumë rëndësi të bëhej me ushtarët dibranë. Dhe, me të vërtetë, daç vë kalorës, daç këmbësorë, në vijë të parë apo të dytë, çdo gjë e ke të siguruar me ta; ata s’i lajthit kurrë fati, atyre s’u shpëton kurrë fitorja nga duart, ngaqë dinë se ç’bëjnë. Kështu këta ushtarë kryetrima janë mësuar që edhe rregullin ta mbajnë, edhe fatin, kudo që të jetë, ta tërheqin pas vetes. Vendin në mes dy krahëve (qendrën), duke i dhënë rreshtimit një formë si prej harku të përkulur, e mbante Kastrioti bashkë me fuqitë e tjera. Edhe ky në ballë vuri kalorës, më se 1000, për arsye se, duke qenë që kundërshtari s’kishte asnjë këmbësor, nuk e gjykoi të parrezikshme ta hidhte këmbësorinë kundër furisë së parë të stuhisë kalorësiake. Pranë tyre vuri gati po aq shigjetarë, duke i urdhëruar që të ndiqnin pas kalorësinë me qëllim që kështu të ishin më të siguruar prapa saj dhe të mos ishin të ekspozuar kundrejt armikut, ndërsa barbarin, që nuk do të dyshonte aspak për një gjë të tillë, ta lanin më tepër në gjak. Ndërmjet këtyre dhe atyre ai zuri vend vetë bashkë me të nipin, Gjergj Stresin, një djalosh trim. Atë e rrethonin nga të dyja anët ushtria dhe rinia krutane, sepse me qëllim kishte dashur që njëkohësisht të ishte edhe spektator, edhe nxitës për t’u dhënë zemër qytetarëve të vet. Pas shigjetave vinin menjëherë fuqia tjetër e kalorësisë dhe radhët e mburojtarëve e të heshtarëve bashkë me Aidinin (Aidin Muzaka), vëllanë e Gjinit. Vijën e fundit dhe detyrat e rezervës i mbante Vrana Konti, luftëtar i urtë dhe trim njëkohësisht, bashkë me kalorësit e tjerë. Megjithëkëtë, këmbësorët që ishin para tij kishin urdhër që, sapo t’i shikonin të vetët të dilnin nga pusia dhe armikun të ndrydhur nga prapa dhe të vënë në mes të dy krahëve, menjëherë, duke hapur rreshtat, t’u lëshonin rrugë kalorësve, të cilët, duke qenë të freskët e duke i kallur një frikë tjetër kundërshtarit, ashtu i lodhur siç ishte, ta shpartallonin e të bënin kërdi në të; përkundrazi, këmbësorët vetë, pasi të grumbulloheshin përsëri në vend, t’i siguronin mirë radhët, si rezervë dhe ushtarë të vijës së tretë që ishin, dhe të mos lejonin që të çahej ushtria, gjersa ta shikonin të sigurt shenjën e fitores e të pandreqshme gjendjen e armikut.

Skënderbeu, pasi e radhiti kështu ushtrinë, qëndronte pa lëvizur, as kishte mundësi që të tijtë ta shtynin dikur të jepte shenjën e sulmit kundër armikut, para se të shikonte se edhe barbari, i rreshtuar sipas zakonit të vet, po lëshohej në betejë, sepse kishte frikë se mos, po të shpërthenin ushtarët në sulm kundër armikut të parreshtuar, shkelnin rregullin nga dëshira për të sulmuar dhe sillnin në rrezik gjendjen e mbarë ushtrisë.

Ali pasha, duke vënë re formimin e ushtrisë sonë dhe duke përsëritur: «Më të paktë, gjithmonë më të paktë dhe më në rrezik», tallej me atë rreshtim si ai e me atë madhëri të një ushtrie të parrahur (të papërvojë, – Ali pasha tallej kështu me të gjithë ushtritë me të cilat ndeshej), që po marshonte me aq rregull drejt varrimit të vet.

Një legjion otoman kishte bërë më me guxim përpara legjioneve të tjera; kundër tij u turrën me guxim ushtarët e pararojës. Barbarët, pasi e prishën rregullin që në sulmin e parë, nuk e mbajtën dot veten, po u tërhoqën gjer te çadrat duke marrë me të vërtetë arratinë dhe me një frikë, që s’e fshihnin dot, nuk pritën që të provohej fati i gjithë ushtrisë. Por Skënderbeu, duke pasur frikë për ndonjë dredhi të armikut dhe duke menduar për ndonjë pusi, lëshoi menjëherë një pjesë të kalorësisë, që të frenonin vrullin e shokëve dhe ta kthenin secilin në radhët e ushtrisë dhe në vend të vet. Po kjo u bë edhe në krahun e majtë. Kështu, pasi të dyja palët u kthyen te të vetët, po bëheshin gati përsëri për përleshje, për një ndeshje më të rregullt të të gjithë ushtrisë. Por barbarëve u ishte shtuar guximi, sepse një pakicë e tyre kishte vënë gjoja në lojë një pjesë të madhe të ushtrisë sonë.

Beteja, pra, filloi rishtazi. Tanushi dhe Moisiu, pasi i ndanë në mes tyre krahët e armikut, ia nisën ndeshjes me rreptësi. Ashtu edhe Kastrioti, si u dha zemër aty për aty kalorësve, sulmoi atë pjesë të ushtrisë armike, që kishte marrë përsipër. Kalorësit në pritë, pa u hedhur ende armiku me të gjitha forcat kundër tanëve, dolën pa vonesë nga pusia me një potere shumë të madhe dhe, para se të zbrisnin në fushë të gjithë kuajt, radhët më të shumta dhe të gjithë ata më të fundit e ushtrisë turke, të tmerruar nga frika e papritur, morën arratinë, duke lënë betejën dhe kampin. Gjithë ata të vijës së parë, që u mbyllën ndërmjet të dy krahëve nga tanët, iu dorëzuan legjionit të mesit. Mbetej një pykë e ushtrisë armike, që Skënderbeu nuk mund ta lëvizte nga vendi dhe as guxonte t’i binte përmes që ta çante; në atë vend barbari, më i shumtë në numër, kishte formuar disa si ledhe. Atje Ali pasha, i rrethuar, siç u duk menjëherë në fund të betejës, nga lulja e gjithë ushtrisë dhe nga armët e më trimave, po mbante në këmbë fatin e luftës tashmë të lëkundur.

Aidini gjithashtu në qendër të frontit e kishte larë tani tokën kudo me gjak të barbarëve. Lufta ziente këtu më e ashpër se kudo, sepse armiku, gati i rrethuar, duke parë se s’i mbetej asgjë tjetër përveç armëve, po sulmonte sa mundte më rreptë, për të mos rënë pa u shpaguar. Përveç kësaj, atje kishte tërhequr edhe të tjerë fati dhe lajthitja ogurzezë e luftës e shumë veta, kur kishin dëgjuar se në ç’rrezik gjendeshin shokët e vet, u kishin shkuar shpejt në ndihmë. Kështu, sa më shumë barbarë që grumbulloheshin, aq më tepër zgjatej edhe beteja edhe nuk dihet se ç’përfundim do të kishte marrë sikur Vrana Konti, duke shpërthyer menjëherë në sulm me forca dhe me vrull të freskët, të mos ishte përleshur me armiqtë, që tanimë ishin lodhur dhe po u merreshin këmbët, edhe sikur të mos kishte përlarë çdo mbeturinë që qëndronte akoma. Megjithëkëtë kalorësia e këtij e sulmoi barbarin më me vonesë dhe u shkoi në ndihmë të vetve, kur ishin pothuaj në rrezik, sepse, nga frika se mos ushtria mbetej krejt e zhveshur prej çdo ndihme rezervë, gjeti, si më të sigurt, kohën për të shpërthyer në sulm, kur pa se ishin përleshur me të gjitha forcat të dy krahët dhe Garda Mbretërore. Me këtë mënyrë u grinë të gjithë e s’mbeti këmbë, përveç treqind vetave, kundër të cilëve, në bazë të së drejtës së luftës, Kastrioti s’e pa të udhës të shfrynin, gjersa po i ngrinin duart të paarmë dhe gati të mbaruar nga plagët.

Si mbaroi, pra, kjo punë dhe mori fund tërë ai mund i luftës, legjionet fitimtare po drejtoheshin me gëzim të madh e me brohori për te Skënderbeu, ku gjithçka e gjetën në gaz, sepse ushtria krutane e kishte bërë copë gjithë pykën dhe, pas një kërdie të tmerrshme, i dha kapedanit të turqve arratinë duke e ndjekur larg e më larg. Kudo gjak e vrasje, kudo s’dëgjohej tjetër veçse ulërima e atyre që po jepnin shpirt. Një palë po u hidhnin prangat robërve, një palë të tjerë, duke e lënë të shëmtuar trupin e armiqve, i merrnin kokën dhe e ruanin si dhuratë të veçantë për komandantin. Më të shumtët po plaçkitnin kampin, sepse njerëzit lakmonin më tepër plaçkën. Kështu ushtria, gjithkund fitimtare po sillte nëpër mend atë fitore aq të shkëlqyer, të cilën mezi e besonte edhe vetë i munduri, dhe po admironte atë punë aq të madhe, të kryer në një kohë aq të shkurtër, (se lufta u bë që nga agimi i diellit gjer në orën e tretë të ditës). Në këtë luftë u vranë nga barbarët afro 22000, 2000 u kapën të gjallë. U zunë 24 flamuj ushtarakë. Nga fitimtarët ranë pak, mezi bëheshin 120, por numri i të plagosurve ishte shumë më i madh.

Kështu Epiroti atë ditë, siç e shpresonin dhe e prisnin të gjithë, korri një fitore me të vërtetë të madhe, sepse në atë betejë nuk mungonte asgjë nga ato që kanë mundësi jo vetëm ta ndjellin fatin për të dalë faqebardhë, por edhe ta detyrojnë për një gjë të tillë; nuk mungoi as koha, as vendi, as rregulli i përsosur në të gjitha veprimet, as arsyeja e drejtë dhe njëkohësisht e domosdoshme për t’u përleshur. Më në fund për komandantët dhe ushtarët do të mund të thosha këtë: «Atë ditë luanët kanë komanduar luanë». Pjesa jo më e vogël e këtyre ishin veteranë, që kishin shërbyer dikur si ushtarë bashkë me të atin e Skënderbeut, kështu që ata mund t’i merrje jo për ushtarë, por për mjeshtër të zgjedhur të ushtrisë. Prandaj dukej se, po të fitonin në një betejë të tillë e po t’ia thyenin një herë hundën armikut, lufta kishte marrë fund.

Pasi u arrit fitorja, Skënderbeu e kaloi tërë atë ditë dhe atë natë në kamp me qetësinë më të madhe. Në mëngjes, plot krenari për fitoren, iu përvesh punëve të tjera, duke e tërhequr ushtrinë ende të përgjakur në një punë jo më pak të pëlqyeshme, në plaçkitjen e viseve armike. Grupe-grupe u lëshuan të gjithë pa dallim pa asnjë rregull, pa njeri në krye, me një përbuzje dhe mospërfillje, të cilat lindën, siç ndodh, prej suksesit që patën. Por kapedani i matur dhe që s’dehej kurrë nga sukseset, i frenoi mirë dëshirat e ushtarëve, gjersa zbuluesit e dërguar njoftuan se s’kishte gjëkundi rrezik nga pritat. Atëherë, me t’u lënë e lirë plaçkitja, kalorësia u derdh kudo mbi tokën armike e po shfrynte mbi të mirat e fushës, mbi bagëtinë dhe më në fund mbi vetë pemët. E fryrë nga fitorja që sapo kishte korrur, kalorësia fluturonte nga gëzimi e asgjë nga ato që mund të prishë shpata dhe zjarri nuk kursente, veçse gra dhe fëmijë. Plaçka po sillej nga çdo anë me një shamatë të atillë, saqë dukej sikur po ngjante një pështjellim tjetër lufte dhe sikur ziente i gjithë vendi plot me luftëtarë.. As për plagët s’donte t’ia dinte kush. Dhe me të vërtetë, lakmia në këtë rast kishte tërhequr edhe shumë nga ata që dolën të plagosur prej betejës. Asnjëri nuk rëndohej, nuk e ndiente lodhjen; burrave u ishin zhdukur djersët që sapo i patën. Të paktën plaçka e begatshme, siç ndodh, askujt nuk i jepte mërzi. Kështu ushtria iku më tepër e mërzitur për disa gjëra që s’mundi t’i merrte, sesa e gëzuar për ato që mori.

Si plaçkitën mjaft e shfrynë sa u ngopën nëpër vendin e armikut, Skënderbeu dha shenjën e nisjes. Pas tij, e ngarkuar me plaçkë dhe tërë gëzim, po vinte ushtria që u nis pa vonesë. Kapedanët po shkuleshin së qeshuri nga shakatë që bënin me ushtarët e vet, duke i quajtur frikamanë, sepse nga luftëtarë kryetrima ishin kthyer në rrëmbyes bagëtish dhe nga mbrojtës të Arbrit në ruajtës dhensh. Kështu ushtria, si në festë, me një gëzim që s’kishte të mbaruar e me shaka e këngë njëra pas tjetrës, po vazhdonin pa e ndier lodhjen e rrugës, gjersa u përshëndetën nga rojat e kampit që kishin dalë përpara pahisores.

Pasi e kaluan atë natë në kamp, Skënderbeu të nesërmen, kur sapo kishte aguar drita, dha urdhër të mblidhnin plaçkat dhe bashkë me ushtrinë fitimtare u nis për në qytetin mbretëror të Krujës. Populli, që ishte derdhur nëpër gjithë rrugët, po i priste me brohori, duke i quajtur fitimtarë një për një. Të gjithë çuditeshin me plaçkën e madhe. Kalorësit e rinja) mezi njiheshin nga njerëzit e vet. Për shumë ditë me radhë u bënë përgëzime dhe gjithë princërve të Epirit iu dërguan letra të kurorëzuara me dafina si edhe disa flamuj ushtarakë; një pjesë tjetër e këtyre u ngulën nëpër faltore.

Një plagë e historisë sonë kombëtare

June 30, 2025 by s p

Arben Iliazi/

81 vjetori i gjenocidit ndaj popullsisë çame

Thuajse 31 vite më parë, në vitin 1994, Parlamenti i Shqipërisë e shpalli 27 qershorin si ditën e genocidit ndaj shqiptarëve të Çamërisë. 27 Qershori i vitit 1944, shënon një nga ditët më të errëta të historisë kombëtare shqiptare. “2770 jetë njerëzore u masakruan barbarisht në shtëptitë e tyre, 68 fshatra u dogjën, 159 fshatra të tjerë u grabitën dhe rreth 30 mijë shqiptarë të Çamërisë u dëbuan nga tmerret e bandave paramilitare të Napoleon Zervës. Rreth 2900 të tjerë vdiqën nga uria, etja dhe sëmundjet në një rrugëtim biblik drejt Shqipërisë dhe ata sot prehen në varrezat e Kllogjerit.

Të vërtetën e masakrave na e zbulon, dashur pa dashur, kronisti i Napoleon Zervës, Miridhaqi. Citojmë nga libri i tij “Agones Tis Filisi Ethiqi Antistasi EDES-EOEA”, 1941-1944, Athinë 1952,f.191: “Për pastrimin e gjithë krahinës (Çamërisë) nga çamët u caktuan Komanda e Përgjithshme nën udhëheqjen e Agoras dhe Gallanit, sidhe 11 Batalione të komandës së përgjithshme”. Historiani Jani Shara në librin (Istoria perihois Igumenicas 1500-1950, Athinë 1985, F.205) shkruan: “Ditën e parë të shpalljes së luftës, Metaksai i arrestoi gjithë myslimanët çamë dhe i internoi në Ishujt e Egjeut. Ky veprim i tij ishte një gabim i madh, sepse në këtë rast elementin mysliman e vendosi në kampin armik. (faqe 607). “Njerëzit e ndershëm grekë, nuk ishin dakord për veprimet e ndërmarra nga qeveria greke ndaj çamëve. Po ky autor vazhdon: “Vendimi se shqiptarët çamë do të bashkëpunonin me okupatorin bazohej vetëm në hipoteza”. (f.618). “Çamët, që ishin ushtarë në ushtrinë kombëtare greke, kërkuan armë për të luftuar okupatorin, por nuk u dhanë, veçse kazma e lopata”. (f.606).

Edhe shkrimtari dhe historiani grek Niko Zhango, në librine tij “Imperializmi anglez dhe lufta e popullit grek për liri”, jep dëshmi rrëqethëse: “Nuk është e mundur të jepet numri i saktë i shqiptaro-çamëve të Paramithisë që u ekzekutuan në grupe ose veças, sepse në këtë qytet kishin gjetur strehë edhe shqiptaro-çamëtë fshatrave përreth, por dua të theksoj atë çka më thanë edhe edhesitët (zervistët) nga ato çka mbajnë mend: “Më 27 qershor mbasdite u përhap nëpër shtëpitë e Paramithisë një hije e zezë. Andartët, me pushkë në dorë, hynin në shtëpitë e shqiptaro-çamëve dhe bënë atë që menduan dhe si deshën”. Zhango vazhdon: “Nga sa munda të mbledh mund të shikojmë fytyrën tonë në pasqyrën e historisë. Do të duhet të na vijë turp për të gjitha ato që nuk ngjajnë me krenarinë e popullit tonë dhe të krenohemi me vepra trimërie. Therjet e grave dhe të fëmijëve nuk përputhen me zemrën e madhe të popullit të Epirit, i cili do që në histori të mbetet i pastër e trim.” (f.87).

Me poshtë, po ky autor, thotë: “U ekzekutuan 18 veta te Përroi i Karjotit, 11 veta në Shën Panaja, 27 veta poshtë vendit të 49-ve dhe shumë të tjerë në shtëpitë e tyre, në rrugë e kudo që gjendeshin. U ekzekutua Hamdi Demi (me tre djemtë), Lih Pronjo (e veja e Azem Pronjos), Isuf Pronjo, Qazim Rexhepi, Salih Hafuzi dhe djemtë (Tati, Nuhu dhe nipi Haki Myftari), Meko Pronjo, motra e Lihut (të cilën e kryqëzuan me gozhdë). Bile vranë lypsarin bari, Dautin, i cili s’ishte në gjendje për asgjë , veçse tregonte mungesën e tij mendore dhe ia bënë rrobat copë e cikë. Ekzekutuan Myftiun (Hasan Avdullanë) me gruan dhe fëmijët”, (faqe 90-91). “Vranë Muharrem Bollatin me të birin, Brahon 12-vjeçar, dhe me të shoqen.Të shoqen e Rahmi Nurit, Sanijen,e dogjën të gjallë. Ekzekutuan Harun Iljazin, 14 vjeç, Agako Bollatin, Beqir Hysenin, Xhelal Bollatin dhe te birin, Fuatin. Qani Bollatin dhe të birin 11 vjeç. Djalin e Tahir Bilit, 8 vjeç. Rexho Berberinme gruan dhe vajzat, 8-10 vjeç. Avdo Himen dhe Abedin Bakon, Fejzo Bakiun, Rexhep Breken, Vesel Breken, gruan e Nuhut të Asim Dinos, me vajzën dhe djemtë (13 vjeç Lutfiu dhe 10 vjeç Asimi) fëmijët e vajzës.Omer Muratin, Omer Merxhushin, Vëllezërit Esat, Emin, dhe Enver Elezi. Met Elezin, Haxhi Shehun. Djalin e Agako Beqo Sadikut (Nedinin, 11 vjeç). Malo Kekeçin e therën si në oborrin e shkollës. Çafa dhe Haki Milen, Malo Salicën, Avdulla Salicën 17 vjeç, Hajri Kupin dhe shokun e tij Mustafa, Kupin e Dem Beqirit, Maksut Beqirin me të shoqen etj. (f.258-259).Në shtëpinë e Sali Hafuzit vdiqën mbi 30 fëmijë nën 3 vjeç.

Kurse pranë shtëpisë së Sali Hafuzit, shtëpia e Sulo Tarës, Zervistët ndanë një grup vajzash dhe nusesh të reja dhe i mbajtën në atë shtëpi për një natë, vetëm për një natë. Ne dëgjonim ulërimat e tyre…Të nesërmen i çuan edhe ato në shtëpinë burg të Sali Hafuzit. Jani Sharra tregon për masakra të tjera në faqet e librit që treguam më sipër (670.270.668, 87 etj.). (Në Filat, Vanër të Filatit, Zervistët vranë 65 çamë dhe të tjerët i hodhën nga ura e Nacit. Në Margëlliç gjetën të paralizuar Qamilin me gruan e tij, të cilët i vranë. Në Karbunarë gjithë çamët që u gjetën u hodhën nëpër kanale të vrarë. Vranë 3 vajza tëMuharrem Agushit, nusen e Hantos dhe Ajishe Agushin. Në Pargë shqiptaro-çamët e pambrojtur tek anglezët. Këta i dorëzuan te zervistët qëi pushkatuan në Kalanë e Pargës).

***

Ende sot, pas 81 vitesh, Çështja Çame përbën një plagë të historisë sonë kombëtare, një dhunim të rëndë të drejtave universale të njeriut. Është e papranueshme që sot e kësaj dite mbi anëtarët e komunitetit çam vazhdojnë pasojat e gjenocidit, duke bërë shkelje flagrante të të drejtave të njeriut, siç është lëvizja e lirë (pengimi i të moshuarve), mosgëzimi i pronës dhe kthimit në vendlindjen e të parëve të tyre. Greqia shkel Konventat Ndërkombëtare, të nënshkruara nga vetë ajo.

Ligjet, Aktet dhe Konventat Ndërkombëtare, në të cilat Republika e Greqisë është pjesë dhe i ka firmosur, nuk mund të parashikojnë diskriminime të padrejta, drejtpërdrejtë ose tërthorazi, për shkaqe të tilla si: gjinia, raca, feja, etnia, gjuha, bindjet politike, fetare, statusi i pronësisë etj.

Greqia, si anëtare e Këshillit të Europës, ka ratifikuar Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut e, megjithatë, ajo vazhdon të shkelë të drejtat e shqiptarëve të Çamërisë, duke i akuzuar pa të drejtë si “bashkëpunëtorë të nazifashizmit”. Në pikën 2 të nenit 6 të kësaj Konvente thuhet: “Çdo person i akuzuar për një shkelje të ligjit, prezumohet i pafajshëm deri sa fajësia e tij të provohet ligjërisht”. Në fakt, pafajësia e çamëve është provuar ligjërisht nga Gjykata e Diktimit të Janinës, në shkresën me numër protokolli 1837, datë 29 shtator 1976, dërguar Ministrisë së Rendit Publik, Drejtorisë së Shërbimeve Kriminale në Athinë.

Qeveritë shqiptare, njëra pas tjetrës, pajtohen me heshtjen zyrtare, ndaj ky problem mbetet i pazgjidhur ende sot, pas 81 vitesh. Heshtja zyrtare 45-vjeçare e komunizmit, krijoi një boshllëk në zgjedhjen e këtij problemi. Por edhe qeveritë shqiptare postkomuniste asnjëherë nuk e kanë ngritur çështjen Çame si një çështje dypalëshe, për një zgjidhje paqësore e të drejtë. Qeveritë e Greqisë dhe Shqipërisë duhet ta trajtojnë atë seriozisht. Gjithashtu duhet të shmangen veprimet që minojnë parimin e reciprocitetit dhe rregullat e fqinjësisë së mirë ose retorikën për çështje jo-ekzistuese.

Kuvendi i Shqipërisë më 8 prill 2004 miratoi edhe një rezolutë për çështjen çame, e cila hyri në fuqi pas botimit në fletoren zyrtare nëntë vite pas miratimit. Në kohën e miratimit, rezoluta vlerësonte se është koha që çështja e të drejtave të shtetasve shqiptarë me origjinë çame të rimerret në shqyrtim nga të dy palët, konkretisht nga Shqipëria dhe Greqia.

Rezoluta ngarkon Qeverinë e Republikës së Shqipërisë që këtë rezolutë t’ua bëjë të njohur qeverive dhe institucioneve ndërkombëtare që mund të kontribuojnë në zgjidhjen e problemit.

Shtetet me të vërtetë demokratike e njohin faljen. Forumet e larta ndërkombëtare, Europa dhe SHBA-të, duhet të kontribuojnë në gjetjen e një zgjidhjeje të çështjes çame.

Kryetari i VATRËS në Boston, z.Mentor Maksutaj, nderohet nga Policia e Gjakovës me Medaljen e Mirënjohjes!

June 30, 2025 by s p

Kosovë, Gjakovë: Kryetari i Federatës Panshqiptare VATRA në Boston, z. Mentor Maksutaj, zhvilloi një takim zyrtar me Drejtorin Rajonal të Policisë në Gjakovë, Kolonel Lumni Graishta. Në këtë takim miqësor e vlerësues, Kolonel Graishta nderoi z. Maksutaj me Medaljen e Mirënjohjes së Policisë së Gjakovës, si shenjë respekti dhe mirënjohjeje për kontributin patriotik e kombëtar që ai jep për komunitetin shqiptar në Diasporë dhe në trojet shqiptare.

Vizita e z. Maksutaj në Gjakovë vjen në kuadër të përkushtimit të tij për kauza humanitare dhe sociale. Në bashkëpunim me organizatën Albanian Fighting Cancer, ai ka ndihmuar me dërgimin e medikamenteve të ndryshme për organizatën e grave në luftë kundër kancerit. Këtë herë, ai do të dorëzojë edhe donacione monetare për të mbështetur më tej këtë mision fisnik.

VATRA në Boston vijon të jetë një urë lidhëse mes shqiptarëve në Amerikë dhe trojeve tona, duke e kthyer dashurinë për atdheun në vepra konkrete.

Koha për shtet, jo për spektakël

June 30, 2025 by s p

Ramiz Tafilaj/

Kosova gjendet në një situatë kritike. Pas zgjedhjeve të fundit parlamentare, Kuvendi i Republikës së Kosovës nuk ka arritur të zgjedhë Kryetarin e tij për 39 herë radhazi. Kjo nuk është më thjesht një krizë procedurale- është një bllokadë serioze që po paralizon shtetin, institucionet dhe jetën demokratike.

A mundet një vend të vazhdojë të funksionojë pa një Kuvend aktiv, pa një qeveri të re dhe pa një vizion të përbashkët politik?

Përgjigjja është e qartë:

Jo.

Në këtë kontekst, është e domosdoshme të ngrihet zëri qytetar dhe institucional kundër një situate që po i bën dëm Kosovës në të gjitha nivelet: politik, kushtetues, ekonomik dhe ndërkombëtar.

Asnjë parti nuk është mbi shtetin.

Partia që ka dalë më e madhe në zgjedhje- në këtë rast Lëvizja Vetëvendosje – gëzon legjitimitetin për të pretenduar drejtimin e institucioneve. Por asnjë parti, pavarësisht rezultatit zgjedhor, nuk ka të drejtë të mbajë peng institucionet kur nuk ka shumicën e nevojshme për të funksionalizuar Kuvendin.

Sistemi parlamentar nuk është sistem i sundimit të fituesit absolut, por i ndërtimit të shumicës, i kompromisit dhe i bashkëqeverisjes. Nëse nuk ka marrëveshje me partitë e tjera, nuk ka qeverisje të qëndrueshme.

Ky ngërç nuk është më çështje e partive – është çështje e shtetit. Pasojat janë të rënda dhe ndihen çdo ditë.

Kuvendi që nuk funksionon do të thotë:

* Nuk miratohen ligje të reja;

* Nuk ndahen buxhete për sektorët jetikë si arsimi, shëndetësia dhe siguria;

* Nuk përfaqësohen qytetarët që e kanë dhënë votën për ndryshim;

* Nuk ka kontroll mbi ekzekutivin aktual, që po mbetet me mandat të tejzgjatur.

Qytetarët po jetojnë me pasoja reale të kësaj bllokade: papunësia rritet, investimet ndalojnë, besimi në shtet bie, dhe e ardhmja bëhet e pasigurt. Ndërkohë, Komuniteti Ndërkombëtar po vëzhgon me shqetësim. Kosova që synon njohje dhe integrim nuk mund të dërgojë mesazhe pasigurie dhe mosfunksionimi.

Kompromisi është thelbi i demokracisë.

Është momenti për të kuptuar se kompromisi nuk është tradhti politike- por akt i përgjegjësisë shtetformuese. Demokracia nuk është art i imponimit, por i negociimit.

Partia më e madhe duhet të hapë rrugë dhe të tregojë gatishmëri për marrëveshje. Partitë e tjera duhet të ofrojnë mbështetje për zgjidhje të qëndrueshme. Presidentja dhe institucionet kushtetuese duhet të luajnë rolin aktiv për të ndihmuar në tejkalimin e krizës.

E gjithë klasa politike duhet të ngrihet në nivelin që kërkon momenti. Sepse shteti është mbi çdo interes partiak. Kosova është mbi çdo strategji elektorale.

Zgjidhja kërkon vullnet.

Çfarë duhet të ndodhë?

1.- Të krijohet një marrëveshje politike e përkohshme, që garanton funksionimin e Kuvendit dhe formimin e institucioneve.

2.- Nëse kjo dështoi- të shqyrtohet aktivizimi i Gjykatës Kushtetuese për të interpretuar hapat kushtetues të zhbllokimit.

3.- Në skenarin më të fundit- të shkohet në zgjedhje të reja, por me kushte që sigurojnë që kriza të mos përsëritet.

Zgjedhjet janë zgjidhje demokratike, por nëse bëhen pa reflektim, do të çojnë në të njëjtin bllokim.

Mbyllje: Shteti nuk është terren për eksperiment politik.

Kjo që po ndodh nuk është thjesht ngërç parlamentar- është eksperiment me stabilitetin e shtetit. Në emër të një fitoreje relative, po rrezikohet legjitimiteti i institucioneve, besimi qytetar dhe rruga euroatlantike e vendit.

Kosova nuk mund të mbetet peng i asnjë partie politike.

Ajo i përket qytetarëve të saj, dhe Kuvendi duhet të punojë për ta, jo kundër tyre.

Është koha për zgjidhje, jo për hakmarrje politike. Koha për shtet, jo për spektakël.