s p – Page 284 – Dielli

KUR RRËFIMI ARTISTIK TË NGËRTHEN NË SHTJELLËN E VET

June 19, 2025 by s p

Nga Llesh NDOJ/

Analizë Rreth romanit “Velloja e Kryqëzuar” e autorit Prend Ndoja.

Shtysa drejt leximit të një vepre letrare artistike mund të vije nga rrethana dhe faktorë të ndryshëm, mund t’i qasesh asaj nga emri i autorit, nga ato çfarë të tjerët kanë shkruar rreth saj, apo si një detyrim, qoftë ky shoqërorë, apo për të realizuar një referim të caktuar ndaj saj. Rasti më fatlum është kur të lexuarit e një romani, novele, drame apo poezie, realizohet për të shuar etjen e brendshme tënden, kur leximi të bëhet një nevojë apo pjesë integrale e jetës, si dhe një lloj ushqimi i përditshëm i shpirtit. Ndërsa qasja ndaj leximit të një vepre letrare, apo hyrja në aktin sublim të leximit, mund të vije si shtysë e një apo disa nga faktorët e sipërcituar, dhe jo vetëm ata, akti i leximit në vetvete, rrjedha e tij dhe ajo që të mbetet në kujtesë postlexim, deri tek qasja për t’iu rikthyer asaj në një kohë tjetër, nuk mund të jenë rastësi. Kjo varet tërësisht nga gjuha e autorit, nga shtjella e ngjarjeve në vepër dhe nga mesazhi që përcjell ajo. Ndërsa ka vepra që “leximi nuk ecën”, që bëhen “ilaçi” më i sigurtë për pagjumësinë, që shpesh nuk i shkohet dot deri në fund asaj, e nëse i shkon, asgjë s’të mbetet në kujtesë. Por ka edhe vepra që të përfshinë në shtjellën e ngjarjeve që pasqyrojnë, e lexuesi noton nëpër faqet e librit si në rrjedhën e një lumi, herë mes dallgësh e herë në vanaje më të qeta, por duke mbetur gjithnjë pjesë e tij. Qasja ndaj një vepre letrare të shkruar, apo hyrja në lexim, mund të jetë edhe rastësi.

Autorin Prend Ndoja, shkrimtarin kosovar që jeton në SHBA prej dekadash, e njoha në rrethana të rastësishme, nga ana ime. Them nga ana ime, sepse nga ana e tij ky takim ishte i planifikuar. Ai kishte dëgjuar për takimin letrar që u organizua për të promovuar pjesë nga krijimtaria ime në Klinë, nën organizimin e Forumit të Intelektualëve “Luigj Gurakuqi” atje e nën kujdesin e autoriteteve komunale, me 17 maj 2025, dhe kishte mbërritur aty si një dashamirës i letërsisë. U prezantuam fizikisht, pasi virtualisht ishim miq në facebook prej kohësh dhe kishim shkëmbyer edhe ndonje koment reciprokisht ndaj postimeve të njëri – tjetrit, sidomos atyre letrare, por kurrë nuk ishim takuar më parë. Shkëmbyem në takimin e Klinës përshëndetje dhe konsiderata reciproke, por dhuruam edhe libra. Veç librave të tjerë, ai më dhuroi edhe romanin e tij të parë, botuar në vitin 2024 nga “Lena Grafik” Prishtinë, të titulliar “Velloja e Kryqëzuar”. Romani “Velloja e Kryqëzuar”, ishte një botim simpatik për nga paraqitja, lidhja e pamja, që nuk iu desh gjatë “të presë radhën” e leximit në bibliotekën time. Por “detyrimi” apo vetëdetyrimi im do të përfundonte këtu, nëse rrjedha e ngjarjeve të shtjelluara bukur nga autori nuk do të më “rrëmbente” si pa e kuptuar, nuk di kur do t’a përfundoja leximin, e nuk di a do më kishte mbetur gjë në mendje për t’i shkruar këto radhë. Me një renditje gati lineare të ngjarjeve të trajtuara, me personazhe që vetiu të bëhen të dashur, romani “Velloja e Kryqëzuar” e autorit Prend Ndoja, të jep përshtypjen se kemi të bëjmë me një romancier të sprovuar, ndonëse ky është romani i tij i parë. Lexuesi e ndjen veten “në lëkurën” e personazheve të librit, rritet bashkë me ta, qesh e gëzon me ta, por edhe loton me ta, gjë që e mban atë të lidhur me rrëfimin, e ai rrëshqet pa asnjë vështirësi nga faqja në faqe, nga ngjarja në ngjarje. Ngjarjet zhvillohen në dy vende ekstremisht të largëta fizikisht, sa në Kosovën e martirizuar, aq edhe në Amerikën e bekuar, vende që i lidh jo vetem emigracioni i hershëm dhe i vonë, por edhe ndihma e pakufizuar e shpëtimtare e SHBA ndaj Kosovës, duke e nxjerr atë përfundimisht nga kthetrat sllavo – komunisto – shoviniste të Milosheviçit. Gjithë vepra, sjellë situatën në Kosovë, kryesisht në vitet e nëntëdhjeta, kohë kur shtypja serbe e genocidi ndaj shqiptarëve atje arriti kulmin e vet, gjë që solli edhe rritjen e revoltës së tyre e vetëdijen e lartë se rruga e vetme e shpëtimit ishte heqja qafe e regjimit millosheviçjan me të gjitha mënyrat e pavarësisht sakrificave që kjo do të kërkonte. Autori, për t’a bërë rrëfimin të bukur dhe të ndjeshëm, por edhe për të nxjerr në pah më mirë dhunën serbe, ka vënë në qendër të subjektit të romanit dy të rinj, Lisin dhe Erën, që rriten e shkollohen dhe natyrshëm dashurohen bashkë, por që dashurinë e tyre nuk mund t’a shijojnë dhe konsumojnë lirisht, pasi regjimi vë në shenjestër Lisin – student për t’a arrestuar, thjesht dhe për shkak se ai kishte shfaqur përkrahje të hapur ndaj Naimit, mësuesit të letërsisë, që rregjimi e kishte diferencuar si person me rrezikshmëri të lartë.

Personazhet e librit vijnë nga një fshat malor e tradicional kosovar, ku “Çdo njeri e kishte frikë turpin,…” (faqe 12), ku dy të rinjtë bien në dashuri pa faj, ndonëse për vite të tëra udhëtonin bashkë nga shtëpia në shkollë, si dy shokë thuajse të pa ndarë dhe ku Lisi ishte edhe mbrojtësi më i madh i Erës. Momenti i ndjesisë ndryshe mes tyre, vjen përpara mbrëmbjes së maturës, kur dy të rinjtë ishin ulur në një lëndinë buzë lumit për të pushuar dhe, si padashur, syri i djalit rrok gjinjtë e harlisur të vajzës, dhe si të zënë në faj, që të dy skuqen… Tëk të dy sundonte dëshira për t’i propozuar njëri – tjetrit, por këtë e shtyjnë për në mbrëmbjen e maturës, duke lundruar në mëdyshjen, nëse u duhet t’i besojnë zemrës apo traditës, e cila mund t’a merrte këtë ngjsrje edhe si besëprerje, megjithatë kjo nuk ndodhi as aty. Familjet e tyre njiheshin me kohë e ndanin konsiderata të ndërsjellta mes tyre, ndaj të rinjtë i mundonte fakti, në se dashuria e tyre mund të konsiderohej prej tyre edhe si një besëprerje. Por ndjenjat bëjnë të tyren e dashuria tejkalon pengesat psikologjike e familjare pasi prindërit e tyre, Mali – babai i Lisit, i shtyrë në moshë dhe i sëmurë, e ëma Eliza dhe prindërit e Erës, Shkëmbi e Liria, e pranojnë lidhjen e të rinjve si një process i natyrshëm. Zoti e kishte bekuar lindjen e saj, prindërit gjithashtu, të rinjtë duheshin mes veti, por regjimi shovinist nuk e lejon atë të rrjedhë normalisht në udhën e bekuar prej perëndisë… Të rinjtë vazhdojnë universitetin, ndihmojnë njëri – tjetrin, diplomohen, duhen pa masë, duke porositur edhe fustanin e bukur të nusërisë.

Në këtë moment ngjarjet rrokullisen trishtueshëm. Lisi kishte propozuar që në lëndën e letërsisë në shkollë, të futej humori si pjesë e studimit të saj, duke e ilustruar këtë edhe me një gojëdhënë, apo batutë: Takohen në një urë të ngushtë një gjarman, i cili mbante në dorë “Kapitalin” e Karl Marksit dhe një Italian, që mban në dorë Biblën. Gjermani i thotë italjanit, se “Proletariati është varrmihësi i borgjezisë”, duke iu referuar Kapitalit, ndërsa italiani i tregon Biblën dhe i thotë: – Kush i hap varrin tjetrit bie vetë brenda! Mësues Naimi e qoi propozimin e Lisit, që e mbështetën edhe të tjerët, në drejtori, por ai propozim u refuzua nga drejtori, pasi “përbënte rrezik” për rendin dhe vetë mësuesi u bë pjesë e regjistrit të gjatë të strukturave të UDB – së dhe kanaleve të errëta të sigurimit. Kaq mjaftoi që mësues Naimi të largohej nga puna e t’i nënshtrohej procedurave survejuese e kriminale policore. Në prezantimin e mësueses së re, Liljanës, drejtori e mbyll fjalën e vet me sentencën: “Kujdes nga humori”, duke parë drejt në sy Lisin. Ky ishte sinjali, që edhe Lisi njëlloj si mësues Naimi do të bëhej kontigjent syrvejimi i organeve të sigurimit, si irredentist e nxitës i revoltave antisistem. Por Lisi i shton akoma më shumë “të keqes”. Ai shkon t’a takojë mësues Naimin në qeli, ku nuk e lejojnë, e prej aty shkon të kërkojë leje takimi në gjykatë, në emër edhe të një grupi nxënësisht të tjerë. Në gjykatë i kërkojnë listën e emrave të nxënësve që donin t’a takonin mësuesin e tyre, por intuita e tij e shpëton nga një veprim i tillë. Edhe në mbrëmbjen e maturës ai thotë se “ishin me fat që në mbrëmbjen e maturës kishin edhe policë të ftuar”, duke bërë me shenjë nga një grumbull sish në fund të sallës. Ngjarjet rrjedhin një pas një e koha shkon, duke e rrit dhunën shumëplanëshe serbe ndaj popullsisë shqiptare të Kosovës. Fati e deshi që Bilbili, një ndër shokët më besnikë të Lisit, përmes një njeriut të vet, të bjerë në gjurmët e dokumentit policorë e të hetuesisë, ku urdhërohej arrestimi i të dyve, duke përcaktuar edhe datën e mënyrën e veprimit për secilin. Ja thotë këtë Lisit dhe i propozon largimin e përkohëshem drejt SHBA – ve, duke marrë përsipër edhe shpenzimet, dokumentet fallso për kalimet kufitare, pritjen atje, etj.

Këtu bota e Lisit përmbyset. Ndërsa priste fillimin e punës që t’u gjendej pranë prindërve të vjetër e të sëmurë, ëndërronte Erën me vello nusërie në ditën e caktuar të dasmës, tash i duhej ose t’i linte të gjitha, ose të pranonte burgun. Më së shumti e mundonte Besa. E kishte ndjerë se mund të merrej si besëprerje dashuria me Erën, e tash duhej t’a “priste në besë” edhe atë, duke e lënë, pikërisht atëherë kur të dy pritsnin kurorëzimin e dashurisë së tyre. Momentet më kulmore vijnë, kur mes këtyre dilemave Lisi vendos të pranojë propozimin e Bilbilit dhe kur këtë i duhet t’ia thoshte Erës. Tronditja e tyre kalon në ndërgjegjësim e të dy bashkë, me këmbënguljen e Erës, “konsumojnë” edhe natën e parë të martesës, aty në lëndinën buzë lumit, ku kishin përjetuar shkëndijën e parë të dashurisë. Vjen kjo si një monent e premtim i Erës, që prej atëherë jo vetëm shpirti, por edhe trupi i përkisnin përjetësisht atij. Jo vetëm lotë e dashuri dallohen këtë mbrëmbje, por edhe besim se “regjimi shovinist i Beogradit do të bjerë së shpejti”, e ata do t’a vishnin vellon e nusërisë e kostumin e dhëndërrisë. Prindërit e përcollën djalin natën e të enjtes, një natë përpara se aty të mbërrinin forcat policore për ta arrestuar sipas planit të paraparë “…si dy shtatore druri, që as lëviznin e as flisnin”, por që i urojnë fat të birit.

Kjo është në vija të përgjithshme shtjella e ngjarjeve e pasqyruar në pjesën e parë të romanit që titullohet “Aromë dashurie”, ndërsa në pjesën e tij të dytë, titulluar “Ëndërr amerikane”, bie në dy solideariteti i Danielit, dajës shqiptaro – amerikan të Bilbilit nga njëra anë, hapat e sigurtë të Lisit, që nga punëtorë që ditën e parë të punës merr shpërblim pagën e një jave, deri tek momenti i afërt, kur ai hedh hapa të shpejtë karriere e ngrihet në përgjegjës reparti e pastaj drejt biznesit të tij privat që e zhvillon me sukses, por e gjitha kjo kalon përmes peripecive të panumërta të ndarjes me pronarin Calabrese, një mafioz e thyrës i ligjit, i cili e përndjek atë përmes njerëzve të vet ose të paguarëve prej tij, duke e detyruar edhe të bëj aksident me makinë, po aq tek lidhja me Kosovën e ngjarjet atje, që rrokullisen me shpejtësi drejt dhunës shumëplanëshe e genocidit, por edhe me familjen e tij e të Erës, që nis t’i ndihmojë financiarisht. Përgjithësisht, ai, ndoshta si shumica e emigrantëve, fizikisht ishte në Amerikë, ku lodhej e shijonte suksesin e rritjen e shpejtë, ndërsa shpirtërisht vuante në Kosovë.

Bie në sy fakti, që autori përmes ngjarjeve e historive individuale të tij e familjes, apo personazheve rreth tij, ka arritur të sjell për lexuesin atmosferën e tmerrshme e hijen e frikës e të terrorit, që sundonte në Kosovë. Tamam të premten, një ditë pasi mbërrinë Lisi në New York, forcat policore rrethojnë e kontrollojnë shtëpinë e prindërve të tij. Përgjigjes se babës Malë, se nuk e dinte ku ishte i biri, se ai “ishte zog i lirë” që fluturonte s’di se ku, i kundërballancohen kërcënimet policore, se “do t’a gjejmë atë” edhe në vrimë të miut, derisa në një nga kontrollet e radhës, e hedhin atë nga krevati ku dergjej i sëmurë në katin e dytë drejt oborrit, ku plaku i moshuar bie i vdekur, vetëm sepse u përmendi atyre shqiponjën, simbolin shqiptar të qëndresës, që i tmerronte serbët. Për ironi të fatit, as varrimin nuk e lejuan familjen t’ia bëjnë si njeri e nën përcjelljen e bashkëfshatarëve, por vetëm nga e shoqja e ndihmuar nga Era, natën e në një qoshe të maskuar të kopshtit. Përshkallëzimi i dhunës jepet bukur në gjykimin e mësues Naimit, ku ai qëndroi stoik, sepse i vetmi faj që kishte bërë, ishte se ai kishte kombësi shqiptare, se aktakuza s’kishte asnjë bazë, se aty nuk po gjykoheshin faktet, por gjyqtari do të lexonte “vendimin e shkruar diku gjetkë”, jashtë sallës së gjyqit, nga sigurimi etj. Kulmor paraqitet momenti kur studentët e pranishëm në sallën e gjyqit, shpërthejnë në duartrokitje në mbështetje të mësuesit të tyre duke valvitur parulla për liri e demokraci, por rrethohen dhe arrestohen dhunshëm nga policia serbe, e cila kërkon edhe forca shtesë sepse studëntët u pasuan në revoltën e tyre nga mbështetja e pjesmarrësve të tjerë dhe e popullit mbarë, duke marrë përmasa të pa parashikueshme. Vijnë bukur në fokusin e shkrimtarit fillesat e UÇK – s, ndihma financiare që diaspora u dërgon atyre për blerje armësh, arratisja e mësues Naimit nga burgu e dalja në mal, kthimi i shtëpisë së Lisit të mbetur vetëm me Elizën në bazë të UÇK – s, vrasja e saj mbi varrin e të shoqit e djegja e shtëpisë për këtë shkak nga ushtria serbe, e plot ngjarje të tjera dhune nga njëra anë, por edhe qëndrese e heroizmi nga ana tjetër. Në ditën e Pashkëve në fshatin Bec, polici i armatosur hyn në meshë, e kur nuk mundi t’a ndalë priftin të predikonte në gjuhën shqipe, as të ndante fshatarët nga njëri – tjetri, urdhëroi bastisjen e fshatit, ose vrasjen e kujtdo që do të gjendej në shtëpi, duke u dhënë atyre vetëm 4 – 5 orë kohë. Nis kështu shpërngulja masive e kosovarëve “…si në kohën e eksodit biblik,”, eksod që alarmoi botën e gjeti reagim të fuqishëm ndërkombëtarë.

Në planin e brendshëm, atë shpirtërorë e psikologjik, personazhet kryesore, Lisi dhe Era, mbeten fizikisht larg, njëri në Amerikë e tjetri në Kosovë, shpirtërisht duke vuajtur mungesën e njëri – tjetrit, vuajtje e shtuar edhe nga mungesa e komunikimeve për shkak të përshkallëzimit të luftës e represionit serb, por në mes tyre shpresa mbetet e plotë, e ajo qëndron e varur tek velloja e porositur e të parapaguar në një dyqan në Prishtinë. Në këtë plan vjen edhe ngjarja makabre kur forcat serbe afrohen tek shtëpia e Erës dhe dialogu i saj me nënë Lirien është mjaft prekës: “E zeza unë. Ne jemi të moshuar e nuk kanë çfarë të na bëjnë. Po kam hallin tënd. Ata janë katilë e me vajzat e reja sillen si kafshë”, i kishte thënë ajo, kur Era i kishte treguar se forcat militare serbe kishin mbërritur deri në lagjen fqinje. “Unë e kam vendosur, nënë. Nuk bie e gjallë në duart e tyre. Qënia ime i përket Lisit dhe vetëm Lisit.” Ashtu siç dinë kafshët, forcat serbe hynë të kontrollojnë shtëpinë e Shkëmbit. Era ishte veshur si plakë, e Shkëmbi e prezantoi si nënën e tij. Oficeri urdhëroi bastisjen e pastaj djegien e shtëpisë, por në oborr dyshoi tek ajo “plaka” e veshur me rroba të zeza e fytyrën gjysëm të mbuluar dhe e ndaloi për kontroll. E njohu Erën dhe e ktheu atë mbrapsht duke e kaluar në katin e sipërm me qëllim përdhunimin e saj e shfryrjen e epsheve kafshërore, siç ishin mësuar të vepronin ata në ekspeditat e tyre të dhunshme. Oficeri urdhëroi ushtarët të ndalojnë vënien e zjarrit shtëpisë dhe aty të mos futej askush. Një dramë e vërtetë e brendshme zhvillohet tek Era në ato çaste, e cila kurrë nuk e harronte premtimin hyjnor, se i përkiste vetëm Lisit. Ashtu e lakuriqëzuar forcërisht prej serbëve, e gjakosur në gjoks me thikën e katilit që ia preu rrobat e shtatit, mes dorëzimit e poshtëruar apo vdekjes si burrneshë, zgjedh të dytën: gjuan rastin e i fut një shqelm oficerit serb mes shalëve dhe hidhet nga dritarja e katit të dytë e bie e vdekur, lakuriq në oborrin e saj. Gjatë rënies Erës i zënë sytë këmbanoren e kishës së fshatit e një si re të bardhë që ngjante me vellon e saj të nusërisë së munguar, kryqëzuar mbi kryqin e kishës, dëshmitarë.

Velloja e kryqëzuar e Erës shënon edhe grisjen e “vellos” së regjimit millosheviçian. Ngjarjet në vijim janë sa të gëzueshme, aq edhe të trishtueshme. Gëzim sepse Amerika dhe NATO filluan bombardimet mbi Beograd dhe UÇK shënon fitore betejë pas beteje, beteja që finalizohet me Kosovën e Lirë, trishtim sepse u vranë shumë bijë e bija nënash të pafajshëm dhe vendi u shkatërrua pothuajse tërësisht. Mes këtij dyzimi të përgjithshëm, Lisi kthehet në atdhe, puth tokën mëmë në aeroport, lan me lotë portën e shtëpisë e cila kishte mbetur e vetmja shenjë se aty kishte qenë dikur banesa e tij dhe e prindërve, pastaj vihet në kërkim të fatit të trishtë të tyre dhe të Erës, që nuk e dinte nëse jetonin apo jo. Takimi me taksistin që e shoqëron e ia lehtëson dramën Lisit, me Ramën fshatarin që i bëhet krah, pritja në familjen e taksistit Lekë, shkuarja në Shtabin e UÇK – s, shpalosja graduale e tragjedisë që kishte ndodhur me të dashurit e tij e deri tek kontakti me letrën e pa nisur të Erës, që forcat e UÇK – s ia kishin gjetur të futur në çorape, rivarrimi i prindërve dhe i Erës – nuse e vdekur pranë tyre, marrja e vellos së parapaguar nga dyqani në Prishtinë dhe palosja e saj në kuti, për t’a bërë pjesë të udhëtimit jetësor të Lisit pas asaj dite, udhëtimi i kthimit drejt Amerikës dhe ëndërra me Erën nuse në avion, paraqesin momente dramatike, që nuk t’a kursejnë as lotin. Por, edhe në këto shtjella të ngjarjeve kaq të vështira, autori gjen shtegun për t’a nxjerrë lexuesin nga situata herë pashere, për ta nxjerr atë, si të thuash, në breg, duke shpalosur momente ku dalin në pah tiparet më të bukura të shqiptarëve, bujaria, besa e solideariteti i tyre, besimi se sakrifica ia ka vlejt, e se Kosova do të jetonte e lirë e sovrane dhe djemtë e vajzat e saj do t’a bënin atë, etj… Vijnë këto momente përmes pjesmarrësve në rivarrim dhe përshëndetjeve të disa prej tyre, përmes pritjes së Lekës, takimit me shokët tek qebaptorja e pagesës nga ish – bashkëstudenti Tomë, e në plot episode të tjera, të shpalosura bukur e me mjeshtri nga autori.

Këto e të tjera ngjarje që të mbajnë “të kryqëzuar” e të lënë pa frymë, shtjellohen në pjesën e tretë të titulluar Requiem, të librit të shkrimtarit Prend Ndoja. Natyrshëm në fund të leximit të këtij romani të bukur, ku të rrëmben gjithnjë emocioni i veçantë në çdo faqe të tij, lexuesi shtron pyetjet:

– A e veshi Kosova e Re “vellon e grisur” që nuk e veshi dot Era e shumë vajza shqiptare si ajo?

– A përfaqëson emri shqiptar tiparet e virtutet më të larta të rracës njerëzore?

– A duhet të ndjehemi krenar me këtë emër? Dhe më tej: A duhet të ndjehemi të detyruar kudo e kurdoherë që të japim nga vetja edhe për t’a nderuar këtë emër?

– A ka romani “Velloja e Kryqëzuar” e shkrimtarit Prend Ndoja edhe elemente autobiografikë në rrëfimin e tij të bukur artistik?

Lexuesi sigurisht që do t’i shpalosë edhe përgjigjet e këtyre pyetjeve gjysëmëretorike gjatë leximit të romanit, por unë i shtrova ato thjesht si një nxitje, apo ftesë për lexim.

***

Sido që të konsiderohet kjo vepër, roman historik, roman dashurie, roman me ngjarje reale apo fiksion i autorit, fatet e Lisit dhe të Erës janë dhe mbeten përfaqësuese tipike të fatit të mijëra të rinjve kosovarë të kohës, madje dhe fatet e të gjitha personazheve të këtij libri, flasin me gjuhën e lotit, të dhimbjes, të sakrificës sublime e të heroizmit të gjithë shqiptarëve atje, ashtu siç përfaqësojnë bukur traditën, vitalitetin, qëndrueshmërinë e papërkulshmërinë e shqiptarit ndaj së keqes dhe mbijetesën e triumfin e tyre në çdo situatë, sado e vështirë të paraqitet ajo.

Situata që kanë kaluar kosovarët nën regjimin barbar të Millosheviçit, heroizmi e mbijetesa e tyre, përbën lirisht subjektin e një romani, të një drame a të një filmi, për shumicën e familjeve kosovare atje, por që t’a shkruash një vepër të tillë duhet të zotërosh aftësi të spikatura, siç i zotëron dukshëm shkrimtari i njohur Prend Ndoja, për të mos e lënë lexuesin “të notojë” vetëm mes dhimbjesh e lotësh, por duke i dhënë atij sy të shohë nga e nesërmja, përmes një stili të veçantë rrëfimi, që “të gozhdon” me librin nga faqja e parë deri tek e fundit.

Libri shoqërohet me një parathënie e shkruar nga shkrimtari Ndue Lazri, pasuar edhe nga disa recensa, opinione e reagime të pasqyruara në pjesën e fundit të tij, si nga Dr. Migena Arllati, Dr. Besim Muhadëri, Dr. Pashko R. Camaj, Msc. Enver Sulaj, Msc. Marjan Ndoja, Msc. Kosovar Alija, nga Mimoza Meço – Lazri, Sokol Paja dhe Fadil Hadërgjoni, të cilat personalisht do të doja të mos ishin pjesë e librit (unë as që i lexova derisa i përfundova edhe këto shënime!), jo se ato nuk kanë vlera, pasi secila prej tyre është një analizë e bukur e autorëve me vlera të spikatura, por për t’a lejuar lexuesin të konkludoje natyrshëm vetë dhe i pa ndikuar prej tyre, rreth vlerave artistike të romanit, thjesht duke lexuar tri pjesët e rrugëtimit të suksesshëm të rrëfimit artistik të shkrimtarit.

Prend Ndoja vjen me këtë roman pas dy vëllimeve me poezi: “Lot mbi oqean” dhe “Përtej valës” si dhe të një libri me ese e shënime udhëtimi, titulluar “Udhës së mërgimtarit”, por ai prezantohet si një prozator i regjur e profesionist i vërtetë dhe meriton vlerësimet maksimale për këtë roman të bukur dhe me subjekt interesant. Ai është një libër që duhet lexuar nga të gjithë, në Kosovë e Shqipëri, por që meriton edhe “udhëtim” në gjuhë të huaja, me qëllim që bota t’a njohë edhe artistikisht vitalitetin e popullit shqiptar të Kosovës dhe “vellon e grisur” të regjimit serb, që edhe sot ëndërron “martesën” me hirushen e bukur Kosovë.

Lezhë, më 17 qershor 2025

Albania Fashion Week: Java zyrtare e modës shqiptare

June 19, 2025 by s p

Alessio Marrari

Zyra e Shtypit – Albania Fashion Week

Përkthimi në shqip: Arjentina Kola/

Epokë e re: ku tradita dhe inovacioni global bashkohen për të ridizenjuar të ardhmen e modës shqiptare.

Në zemër të Ballkanit, Shqipëria po përgatitet të përjetojë një moment historik që do ta vendosë në hartën botërore të modës: Albania Fashion Week. Ky event synon të bëhet një traditë vjetore me ndikim të madh ndërkombëtar. Eventi feston jo vetëm modën, por edhe kulturën, artin dhe trashëgiminë shqiptare, duke e pozicionuar Tiranën si një kryeqytet të ri të modës në nivel global. Në qendër të kësaj nisme është Gentiana Dervishi, një profesioniste me një karrierë të gjatë në botën e modës, Presidente e Shoqatës APS Showteam, e cila ka sjellë përvojën e saj të gjerë ndërkombëtare, të fituar me GX Fashion Week Milan|Paris, për të krijuar një projekt revolucionar. Me origjinë nga Maminasi, në rrethin e Durrësit, ajo ka kthyer lidhjen e saj me vendlindjen në një mundësi për të ngritur skenën e modës shqiptare, duke kombinuar traditën me inovacionin. Nën udhëheqjen e saj, eventi nuk kufizohet vetëm në festimin e bukurisë dhe stilit, por synon të transformojë Shqipërinë në një pikë referimi për industrinë krijuese botërore. Java e Modës nuk do të jetë vetëm një pasarelë sfilatash, por një event i plotë që bashkon modën, artin dhe kulturën shqiptare.

Ndër momentet kulmore të eventit do të jenë sfilatat e modës, ku stilistë shqiptarë dhe ndërkombëtarë do të prezantojnë krijimet e tyre, duke ndërthurur ndikimet lokale me tendencat globale, për një përvojë që feston modën si shprehje të identitetit kulturor. Gjithashtu, eventi do t’u japë hapësirë traditave artizanale, si qëndisjet dhe punimet me dorë, që dëshmojnë trashëgiminë kulturore të vendit. Konferencat dhe seminarët do të eksplorojnë marrëdhënien midis kulturës dhe industrisë globale të modës, duke ofruar një mundësi unike dialogu dhe mësimi. Media globale, VIP dhe profesionistë të modës do t’i bashkohen eventit, duke krijuar mundësi për rritjen dhe prezantimin e talenteve shqiptare dhe për një lidhje ndërkombëtare në këtë sektor. Ky nuk do të jetë vetëm një rast për të promovuar modën, por edhe një motor ndryshimi social.

Eventi do të dallojë për angazhimin e tij ndaj inkluzivitetit dhe diversitetit, duke krijuar mundësi për talente që vijnë nga kontekste të pafavorizuara dhe duke nisur programe mentorimi e fuqizimi për gratë. Parashikohet gjithashtu që t’u jepet një dukshmëri e konsiderueshme stilistëve të rinj, të cilët do të kenë mundësinë të shfaqin punën dhe artin e tyre në një kontekst ndërkombëtar. Angazhimi për qëndrueshmëri do të jetë një tjetër pikë fokale e eventit, me konferenca të dedikuara për modën e qëndrueshme dhe punëtori mbi teknikat tradicionale artizanale, që promovojnë një qasje të ndërgjegjshme ndaj modës dhe dizajnit. Java e Modës në Shqipëri do të ketë gjithashtu një ndikim të rëndësishëm ekonomik. Eventi do të përfaqësojë një mundësi për të nxitur industrinë tekstile lokale, për të tërhequr investime ndërkombëtare dhe për të krijuar vende të reja pune. Fluksi i vizitorëve dhe pjesëmarrësve do të kontribuojë në zhvillimin e ekonomisë lokale, me një rëndësi të veçantë për turizmin, gastronominë dhe sektorë të tjerë ekonomikë që do të përfitojnë nga prania e publikut ndërkombëtar.

Ndër objektivat kryesore do të jetë amplifikimi i promovimit të talenteve vendës, duke krijuar një hapësirë ku stilistët dhe dizajnerët shqiptarë të mund të dalin në shfaqje dhe të lidhen me emra të njohur të industrisë globale. Eventi synon të bëhet një takim i përhershëm në kalendarin ndërkombëtar të modës, duke ngritur profilin e Shqipërisë në botë dhe duke pozicionuar Tiranën si një destinacion të ri për modën, artin dhe kulturën. Objektiva të tjera thelbësore përfshijnë vlerësimin e trashëgimisë kulturore të vendit, e cila do të jetë në qendër të shumë prej aktiviteteve të propozuara, si dhe forcimin e sektorit të modës shqiptare, duke krijuar ura bashkëpunimi midis vendit dhe platformave ndërkombëtare të këtij sektori. Një hap epokal për të ardhmen e një vendi që shikon me pasion dhe vendosmëri potencialin e tij në panoramën botërore të modës, duke u konfirmuar i pari në shpejtësinë e zgjerimit ekonomik dhe teknologjik.

Strukturat paralele në veri: Realitet i injoruar me pasoja për sovranitetin e Kosovës

June 19, 2025 by s p

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

Veriu i Kosovës, një rajon që mbetet i ndjeshëm dhe i mbikëqyrur me kujdes, është sot shembulli më i qartë se si strukturat paralele të mbështetura nga Serbia e sfidojnë rendin kushtetues të Republikës së Kosovës. Për më shumë se dy dekada, ky realitet është anashkaluar – herë në emër të paqes, herë në emër të “stabilitetit të përkohshëm” – por pasojat sot janë të thella dhe alarmuese.

Çfarë janë strukturat paralele?

Që nga përfundimi i luftës në vitin 1999, në katër komunat në veri të Kosovës – Mitrovicë e Veriut, Zveçan, Zubin Potok dhe Leposaviq – Serbia ka mbajtur dhe zhvilluar një rrjet të tërë institucionesh që funksionojnë në kundërshtim me Kushtetutën dhe ligjet e Kosovës. Këto përfshijnë shkolla, spitale, gjykata, polici dhe administratë, të gjitha të kontrolluara nga Beogradi.

Këto struktura nuk janë thjesht një shprehje e lidhjeve kulturore apo ekonomike të komunitetit serb me shtetin serb, por një instrument politik për të ushtruar ndikim të drejtpërdrejtë dhe për të penguar funksionimin e shtetit të Kosovës në këtë pjesë të territorit të vet.

Kur toleranca bëhet barrikadë

Më 2022 dhe 2023, bota pa disa nga episodet më të rrezikshme që lidhen me këto struktura. Në dhjetor 2022, pas arrestimit të një ish-polici serb të Kosovës, rrugët në veri u bllokuan me barrikada, të organizuara nga grupe lokale të lidhura me strukturat paralele dhe të mbështetura nga elementë të sigurisë serbe.

Ndërkohë, në maj 2023, përpjekja e kryetarëve të rinj të zgjedhur shqiptarë për të hyrë në objektet komunale u përball me dhunë të organizuar dhe me plagosjen e dhjetëra ushtarëve të KFOR-it. Serbia mohoi përfshirjen, por prania e figurave të lidhura me Listën Serbe dhe grupe të armatosura në protestat e dhunshme dëshmoi të kundërtën.

Drejtësia e dyfishtë

Për vite me radhë, në Mitrovicën e Veriut funksionoi një gjykatë serbe e jashtëligjshme, paralelisht me institucionet e Kosovës. Edhe pas marrëveshjeve të Brukselit, implementimi i sistemit unik të drejtësisë është bërë me vështirësi. Gjykatat e Kosovës shpesh nuk gëzojnë autoritet në praktikë, pasi qytetarët serbë vazhdojnë të drejtohen te gjykatat serbe në Rashkë apo në veri të Mitrovicës.

Kjo situatë ka krijuar zona të pasigurta ligjore, ku kontrabanda, krimi i organizuar dhe ndikimi politik operojnë pa ndëshkim.

Sovranitet i sfiduar

Pasojat janë të qarta:-

Autoritet i kufizuar shtetëror, ku një pjesë e territorit të Kosovës nuk kontrollohet nga institucionet legjitime.

-Instrumentalizimi politik nga Serbia, e cila përdor strukturat paralele për të kushtëzuar zhvillimet politike në Kosovë dhe për të ushtruar presion në dialog.

-Kriza ciklike, që shpërthejnë sa herë Kosova përpiqet të zbatojë ligjin në veri – qoftë për targat, zgjedhjet apo sigurinë.

A ka zgjidhje?

Po. Por kërkon vullnet politik të fuqishëm, angazhim të përhershëm ndërkombëtar, dhe një strategji të qartë shtetërore për integrimin e veriut. Kjo nuk bëhet përmes konfrontimit të drejtpërdrejtë, por përmes ndërtimit të besimit, forcimit të sundimit të ligjit dhe ofrimit të kushteve të barabarta për të gjithë qytetarët – përfshirë serbët e Kosovës.

Gjithashtu, bashkësia ndërkombëtare, veçanërisht BE dhe SHBA, duhet të njohin se stabiliteti nuk mund të ndërtohet mbi tolerimin e ilegalitetit, por mbi shtetin e së drejtës dhe funksionalitetin kushtetues të Kosovës në të gjithë territorin e saj.

Nuk ka kompromis me sovranitetin

Strukturat paralele në veri nuk janë një “çështje lokale”. Ato janë thelbi i një sfide shumë më të madhe: sfidës ndaj pavarësisë dhe funksionalitetit të Republikës së Kosovës. Për sa kohë që ato ekzistojnë dhe tolerohen, çdo përpjekje për integrim të brendshëm, për zhvillim ekonomik apo për njohje të reja ndërkombëtare, do të mbetet e brishtë.

Përballja me këtë realitet nuk është vetëm detyrë e qeverisë, por obligim kombëtar dhe përgjegjësi e përbashkët e gjithë faktorit shqiptar, brenda dhe jashtë vendit. Ashtu siç luftuam për pavarësi, sot duhet të veprojmë për mbrojtjen dhe konsolidimin e saj.

Robert Lulgjuraj, një kandidat potencial shqiptar për në Kongres në Michigan

June 19, 2025 by s p

Nga Rafael Floqi/

Prokurori shqiptaro- amerikan Robert Lulgjuraj, miku im dhe i ALTVUSA, gjatë njё darke private ku ishte edhe aktivisti shqiptar te GOP lokal në Miçigan z. Gjevalin Gega, më bëri me dije se gazeta më e madhe në Miçigan “Detroit News” i kishte kushtuar atij dukshëm vend nё njё komenti të tij, duke marrë parasysh se Roberti ende nuk ka paraqitur kandidaturën e për në Kongres . Robertin e kemi pasur disa herë në intervista si profesionist i dalluar në qarkun e Warren dhe Makomb i dalluar jo vetëm për angazhimin për angazhimin dhe përkushtimin e tij komunitar dhe profesional si prokuror. Roberti që tani është i kudondodhur në çdo event të komunitetit tonë duke i bërë me dije bashkatdhetarëve, pikësynimin e tij, shpesh herë i shoqëruar me aktivistin Mark Gjokaj aktivist i grupit Shqiptarët Konservator Republikan të Miçiganit i kudo ndodhur në institucionet kulturore dhe fetare shqiptare në Michigan.

Aty, ai më bëri të ditur se në një shkrim analitik gazeta e Detroit The Detroit News , disa ditë më parë analizonte faktin e lëvizjeve politike për në Kongres, në një shtet i luhatshëm si Miçigani me artikullin “Trump vë në pikëpyetje kandidaturën e James për guvernator, i cili do ta pasojë atë në Kongres”, analizonte nevojën e kandidatëve të sigurt republikanë që të ruajnë prioritetin e GOP në qarkun e 10 -të në Miçigan, pjesë të së cilit po i ngërthej në këtë shkrim. “Presidenti Donald Trump të enjten i bëri një shaka të lehtë përfaqësuesit republikan të SHBA-së, John James, në një ceremoni nënshkrimi të projektligjit, duke e qortuar lehtë ligjvënësin e mandatit të dytë për lënien e një vendi të cenueshëm në Kongres për të kandiduar për guvernator të Miçiganit, shkruante artikulli, në përgjigje, republikani i Shelby Township buzëqeshi dhe e siguroi presidentin se zëvendësimi i tij do të ishte i mirë, megjithëse asnjë kandidat republikan nuk ka dalë ende për të bërë fushatë për vendin e James në periferi të Detroitit.

Shkëmbimi i shkurtër u zhvillua gjatë një ceremonie nënshkrimi të projektligjit të enjten në mëngjes në Dhomën Lindore të Shtëpisë së Bardhë, ku Trump nënshkroi tre ligje që anulojnë standardet e rrepta të emetimeve të automjeteve të Kalifornisë dhe mbajti fjalime në një dhomë plot me ligjvënës, lobistë dhe drejtues të naftës dhe gazit. James, një kundërshtar i hapur i përpjekjes së Kalifornisë për të ndaluar shitjen e makinave të reja, plotësisht me benzinë, deri në vitin 2035, ishte ulur në rreshtin e parë përpara Trump.

“John James. Nuk e di. E di, ai po kandidon për guvernator, por nuk jam i sigurt nëse jam i lumtur për këtë, John,” tha Trump me një gjysmë buzëqeshje. “A kemi dikë të mirë për të zënë vendin tënd?”

“Absolutisht,” i tha James presidentit.

“Sepse, përndryshe, nuk do ta lejojmë të kandidojë për guvernator. Nuk mundemi,” tha presidenti duke qeshur.

“Ke dikë të mirë, apo jo? Në rregull. …Për sa kohë që të pëlqen, ata do të fitojnë.”

James, një ish-biznesmen që kandidoi dy herë për Senat, po largohet nga Kongresi në një moment të vështirë për republikanët, të cilët kanë diferencën më të vogël në Dhomën e Përfaqësuesve të SHBA-së.

Dhe Distrikti i 10-të i Miçiganit, të cilin James e ka mbajtur që nga viti 2022, është ndër më konkurruesit në shtet, me të dyja partitë që synojnë vendin në ciklin e vitit 2026. James i tha kohët e fundit The Detroit News se tre kandidatë të mundshëm në të 10-tin “po më bëjnë vërtet përshtypje tani”, megjithëse ai nuk pranoi t’i identifikonte ata pretendentë.

“Nuk jam aq arrogant sa të besoj se jam i vetmi që mund ta fitojë këtë vend. Në fakt, e di që ka njerëz atje që janë jashtëzakonisht të talentuar, që bëjnë një punë të shkëlqyer”, tha James.

“Do të jetë puna ime të sigurohem që duke kandiduar në krye të listës, t’u jap republikanëve shansin më të mirë – jo vetëm për të mbajtur Distriktin e 10-të Kongresit, por për të përmbysur të 8-tin, për të mbajtur të 7-tin dhe pastaj ndoshta për të luajtur edhe në të 3-tin”, shtoi James, duke iu referuar fushave të tjera kyçe të betejës në Miçigan. I pyetur nëse do ta mbështeste në zgjedhjet paraprake të republikanëve, James tha se “do të bëjë gjithçka që duhet për të mbajtur atë vend”. “Nuk mendoj se do të jetë shumë e vështirë”, shtoi ai. “Sinqerisht, kur shikon se çfarë po shesin republikanët… dhe shikon se çfarë po shesin demokratët, ata janë shumë të vjetër dhe shumë ekstremë për t’u bërë thirrje shumicës së njerëzve, madje edhe njerëzve brenda partisë së tyre.”

Katër kandidatë demokratë kanë nisur ofertat për distriktin periferik të Detroitit, i cili mbulon Qarkun jugor Macomb, plus Rochester dhe Rochester Hills dhe Qarkun e Oaklandit.

Veterani i ushtrisë Alex Hawkins, 30 vjeç, nga Rochester, ishte i pari që njoftoi, i ndjekur nga ish-prokurorja e viktimave speciale Christina Hines, 35 vjeç, nga Warren; Kryetari i Bashkisë së Pontiakut dhe ish-Përfaqësuesi i Shtetit Tim Greimel, 50 vjeç; dhe Eric Chung, 32 vjeç, nga Sterling Heights, një ish-avokat i Departamentit të Tregtisë. Kushdo që del nga grupi ka të ngjarë të marrë mbështetje të konsiderueshme financiare dhe institucionale, pasi Komiteti i Fushatës së Kongresit Demokrat përfshiu të 10-tin e Michiganit në listën e tij “Distriktet në Lojë” të publikuar që në prill. Grupet e jashtme shpenzuan 17 milionë dollarë në garën e vitit të kaluar, duke përjashtuar komitetet e partisë, sipas OpenSecrets.

James mundi demokratin Carl Marlinga të Sterling Heights vjeshtën e kaluar me rreth 26,000 vota, ose 6.1 pikë përqindjeje.

Mbikëqyrësi i Shelby Township Rick Stathakis; Paul Shamo i Harrison Township, pronar i Taylor Ford; dhe prokurori (shqiptaro-amerikan) Robert Lulgjuraj nga Sterling Heights, i cili punon për Zyrën e Prokurorit të Qarkut Macomb, po anojnë gjithashtu drejt një kandidimi, thanë burime të brendshme të GOP.

Lulgjuraj, 32 vjeç, u rrit në Sterling Heights si bir dhe nip i emigrantëve shqiptarë. Përpara se t’i bashkohej Zyrës së Prokurorit të Qarkut Wayne në vitin 2021, ai shërbeu si kryetar i të rinjve për GOP të Qarkut Macomb, tha ai.

“Po e konsideroj fuqimisht kandidimin për në Kongres dhe jam shumë i apasionuar dhe mbështetës i Presidentit Trump. Besoj se ai është presidenti më i madh i jetës sime. Jam i etur të promovoj axhendën Amerika e Para”, tha Lulgjuraj të enjten.

“Nëse hyj në garë, do të jem plotësisht dakord për të shpëtuar Amerikën dhe për të shpëtuar presidentin dhe për të qenë një zë për këtë distrikt”, shtoi ai. “Po bëj përgatitje mjaft të forta për të ecur përpara, ndoshta diku në korrik do shpall kandidaturën.”

Duke folur me Robertin dhe Gjevalinin mbi mundësitë e fitimit në primare, të dy më ngritën nevojën dhe kërkesën për të punuar më shumë me komunitetin shqiptar në drejtim të mbledhjes së fondeve.

Nga ana tjetër, duke pasur parasysh reputacionin që ka Roberti në komunitetin shqiptar, aftësitë e tij dhe elokuencën dhe faktin se distrikti i 10-të ku futet Qarkun jugor Macomb, plus Rochester dhe Rochester Hills dhe Qarkun e Oaklandit, ku ka qendra shqiptare si në Shellby Township, Sterling Heights, Troy dhe Rochester Hills mundësitë e Robertit për të fituar janë të shumta. Dhe se njё fitore në primare është decizive për të ruajtur prioritetin në zgjedhjet e përgjithshme.

“Ka ardhur koha, tha Roberti, që komuniteti ynë shqiptar të ketë përfaqësuesit e tij në Kongres, se vetëm kështu tashmë shqiptaro amerikanët do të kenë më shumë mundësi për ndikim në kongres për të zgjidhur problemet e pazgjidhura si kombëtare dhe të stabilitetit demokratik në trojet tona në Ballkan”.

Ndërsa Gjevalini njё aktivist i lobimit për Kosovën, më theksonte nevojën jo vetëm nevojën e takimeve festive me drejtues të forcave politike, por dhe takime të përcaktuara tematike ku t’u paraqiten forcave politike kërkesat e Komunitetit tonë, jo pak të konsiderueshëm me më shumë se 100 000 votues në Miçigan.

Ka ardhur koha të ndryshojë dhe lobimi i komunitetit tonë, jo vetëm me mbledhje fondesh , por edhe me vota. Shqiptarët e Miçiganit e dëshmuan këtë në zgjedhjet presidenciale, le ta dëshmojnë edhe në zgjedhjet primare dhe ato të parakohshme për në Kongres. Djem si ty na duhen Robert, i urova mikut tim.

SPAÇI – PISKAMA QË NA THËRRET TË MBROJMË LIRINË!

June 19, 2025 by s p

Mbas një punë 12 mujore së bashku me ekipin tim të mrekullueshëm përfunduam filmin dokumentar “Spaç 1973, Martirët e Lirisë” kam 35 vite që merrem me dokumentimin, ngjarjet dhe gjenocidin komunistë që kaloi Shqipëria nën sundimin e një regjimi që emrin e mbante komunist, por ishte i barbartë me nazizmin, dhe nga përmasat e genocidit ja kaloi stalinizmit bolshevik. Si pinjoll i një familje që përballoi tre diktatura fashiste, naziste, dhe gjenocidin komunistë 50 vjeçar ku u përdorën të gjitha llojet e krimeve, në familjen, dhe fisin tim, si pushkatimet pa gjygj, vrasjet në mal, mbytjet e tmerrshme në hetusi nga torturat e xhelatëve enveristë, burgosjet politike, dhe deri në çmendinë nga hetuesit e sigurimit të shtetit mohimi i të gjitha të drejtave për ne brezin e dytë, falë Zotit sot kam marrë përsipër misionin tim të lartë dokumentimin e krimeve të komunizmit, mision që po e krye pa ndihmën e të ashtuquajturit shtet demokratik, por fal dëshmive rënqethse të bashkëvuatjesve të mi, të cilët nuk ka nguruar dhe pse kan qënë të trishtuar nga sjellja e klasës politike e ashtuquajtur demokratike por që ka demonstruar vetëm pushtet dhe ideologji të diktaturës për tre dekada rrjesht!

Bazuar në dokumentacjoni e arkivës së Ministrisë mbrendshme dhe arkivës së shtetit po ju transmetojmë këtë film dokumentar kujtese se demokracia nuk ndërtohet mbi harresën, dhe se pa mbrojt kujtesën ne nuk mbrojmë lirinë tonë! Po mundohem të paraqes në mënyrë të shkurtuar krimet e Enver Hoxhës që fatkeqësisht ishte Shqiptar si ne, por përdorte pushtetin e tije për të vrarë e prerë bashkombasit e tije të cilët nuk e pranonin ideologjinë e tij shtazarake e kriminale. Nazizmi zhduki 6.000.000 miljon çifut gjatë luftës së dytë botërore një popullsi prej 10.000.000 banorë. Enver Hoxha pushkatoi dhe u zhduki kufomat gjatë regjimit të tije mbi 6000 shqiptarë që Shqipëria nuk i kalonte mbi 1.500.000 banorë.

Sot mbas 35 vitesh demokraci familjarët e 6000 shqiptarve, lotojnë se nuk kan një varr, për gjyshin, babën, burrin, nënën motrën, dajën. Vetëm politikanët shqiptarë aktual, nuk shohin, as nuk ndigjojnë, lotët, e bashkombasve të tyre. Çifutët i vrau një gjerman, shqiptarët i vrau një shqiptar. Sot demokracia shqiptare hesht, ban politikë mbi gjakun e pafajshëm të shqiptarve të mirë, të atyre që i dhanë këtij kombi pamvarsinë, shtetin, elitën, që luftuan fashizmi, që mbrojtën hebrejtë gjatë nazizmit, dhe që u masakruan në komunizëm për moral, vlera, fisnikëri, bujari, dhe që mbronin me jetën e tyre çdo dok e zakon që lartsonin shqiptarin. Sot u drejtohem, mediave dhe moderatorët që promovojnë vetëm politikë për pushtet dhe heshtin si në kohë të diktaturës që vrasjet dhe vuatjet i fshinin.

Sot demokracinë e kan monopolizuar trashgimtarët e xhelatëve të djeshëm dhe e kan kthyer sistemin demokratik pa vlerë, pa votë të lirë, pa rrotacion politikë. Politikanët dhe mediat janë kthyer në një sistem pa vlera vetëm helmatiset rinia me propogandë bajate për pushtet dhe aspak për të ndërtuar shtet të së drejtës siç luftuan antikomunistët për 50 vite kundër diktatorit dhe diktaturës hoxhiste. Të burgosurit politikë shqiptarë janë të parë në Europë për rezistencën antidiktoriale që si askush komb tjetër, luftuan e mbrojtën disidencën, mendimin ndryshe, qëndresën stoike, ndaj torturave çnjerzore të paparë në europën e pasluftës së dytë botërore, që mbrojtën në mes plumbave iteditetin kombëtar flamurin kuq e zi.

“Spaçi 1973, Martirët e Lirisë” ka hyë në historinë shqiptare si kampi i Aushvicit një kamp që përdorte të burgosurit politik si skllevër, për të mbajtur pushtetin e tij apsolut. Shqipëria doli në 90 me plagë që akoma rrjedhin gjak, Spaçi është plaga e pambyllur. Ky kamp famëkeq në mes të maleve të Mirditës, një skenë e fshehur në komunizëm një vend torturash, vuajtjesh, një vend që zhbënte njeriun. Por dhe një vend historik ku shqiponjat që i kishin hekurat e xhelatëve në duar, guxuan u ngritën dhe ngjyrosën me gjakun e tyre flamurin kombëtar pa yllin e bolshevizmit enveristë, por siç ishte në kohën e Skënderbeut, ashtu siç është tani që e kemi në zyra, në rrugë në manifestime. Spaçi sot ka mbetur rrenojë.

Dhe kështu si rrënojë flet si Aushvici. Spaçi është një referendum i heshtur me historinë. Një filozof francez shkruan “Kujtesa, historia, harresa na kujton se “Kujtesa e drejtë është ajo që nuk fshe, as krimin, as viktimën ajo kërkon drejtsi përmes të vërtetës.” Spaçi në historinë e tij është vendi ku krimi shtetëror, viktima, disidenti, heroi kan qënë përball çdo ditë por dhe sot janë përballë këto tregon filmi dokumentar “Spaç 1973 Martirët e Lirisë.” Spaçi ka lëshuar piskamën –kur do të më lejoni të them të vertetën siç ka qënë !

Shteti ka detyrë dhe përgjegjësi kombëtare për kujtesën historike dhe informimin mbi qytetarët këtë mesazh jep filmi dokumentar“Spaç 1973 Martirët e Lirisë.” Spaçi na mëson: Mos të lejojmë ndërhyrjet burokratike që ta shëndrrojmë në projekt propogandistike Spaçin, për ta xhveshur nga e vërteta. Dhe më keq Spaçin nuk do ta lejojmë një zbukurim të diktaturës si Bunkerarti ,1, dhe 2, apo shtëpia me gjethe.

Spaçi është e do të jetë Muzeu i qëndresës heroike i kundërshtarve dhe martirve, Ai përballet me mungesë dhe indiferencën e politikës dhe pushtetit. Kjo klasë politike ka 35 vite që manipulon kujtesën. Ky film dokumentar tregon sesi Spaçi është kthyer në simbol të heshtjes zyrtare. Ky film apelon: Shpallni Spaçin muze, dëshmitë e të mbijetuarve, dosjet e deklasifikuara, dokumentat e arkivave digjitale, shteti duhet ti financoi dhe ta shpalli Spaçin siç e kemi shpallur ne të përndjekurit politk : Spaçi –Muri i fjalës së lirë! Spaçi është vendi ku njeriu shqiptar mëson të mos dorzohet. Le të jetë ky film mesazhi- ku ne të mësojmë, të mos harrojmë! Në përurimin e premierës së filmit dokumentar“Spaç 1973 Martirët e Lirisë. Si autor i këtij filmi kisha ftuar të gjithë drejtuesit e shteti shqiptar, të gjith drejtuesit e institucjoneve të drejtsisë, të gjith deputetët e parlamentit shqiptar, të njiheshin me heroizmin dhe me vuatjet e të burgosurve politikë të Spaçit, ata nuk erdhën, ata nuk i nderuan herojt e mbrotjes së flamurit të cilën e mbajnë në zyrat lluksoze, do ti quajna mjeranë, të vegjël, aspak pushtetarë, apo administratorë që i shërbejnë shtetit të së drejtës.Vetëm i mëshirojmë këta dallkaukë të pa cipet të pushtetit.

Por dua të falënderoi me zemër ata qindra të rinj, studjues, të cilët u lotuan kur panë tmerret e Spaçit në kineman Millenium me 17 qershor 2025. Të falënderoi ata ambasadorë të cilët erdhën dhe nderuan Spaçin.

Heronjtë Spaçit, Pal Zefi, Dervish Bejko, Hajri Pashaj, heroi i riu 20 vjeçar Skender Daja, sot nuk kan një varr, siç nuk kan një varr mbi 6000 shqiptarë që i zhduki Enver Hoxha, por historia e kombit këta heronj të fjalës së lirë, i nderon dhe do ti nderoi gjithë jetën, dhe kombi i ka në gjoksin e tije, si Martir Lirie, kurse këta politikan aktual, dhe drejtues të institucjoneve të ashtuquajtur demokratike do ti përçmojë historia, si antikombëtar, siç përçmon diktatorin më të egër të shqiptarve Enver Hoxhën. Lavdi shqiponjave të lirisë që përballuan Spaçin. Por që banë revoltën antikomuniste në mbrotje të flamurit. Spaçi na mëson mos të lejojmë asnjë lloj pushteti që me metoda demokratike don të na burgosi lirinë. Spaçi i përçmon ata politikan që dhunojnë lirinë, votën, demokracinë. Jo ma! Të ruajm lirinë! Mesazhin tim po e mbyll me thirrjen që bëri 52 vite maparë heroi Pal Zefi kur filloi revolta e Spaçit: A ka mbet ndonjë Shqiptar, që të shpëtoi nderin e shqiptarve!

Besim NDREGJONI – Autor i filmit dokumentar: “Spaç 1973 Martirët e Lirisë.