Nga kabinetet unitariste të fillimit të pluralizmit deri te teknikat bashkëkohore të kontrollit institucional, çështja shqiptare nuk trajtohet si partneritet konstituiv, por si problem për t’u administruar. Ky proces, që po zhvillohet sot, është rikthim i sofistikuar i logjikës së vjetër etnokratike, por me mjete moderne dhe të heshtura.
Nga Prof. dr. Skënder Asani
Historia e shqiptarëve në Ballkan nuk është thjesht një kronikë e ngjarjeve të së kaluarës, por një testament i palëkundur mbi fuqinë e mbijetesës, qëndresës dhe vizionit strategjik. Në një hapësirë ku shumë popuj u zhdukën, u tretën ose u nënshtruan, shqiptarët ruajtën identitetin, gjuhën, hapësirën kulturore dhe subjektivitetin e tyre politik. Ata funksionuan si një arkitekturë e vetëdijshme mbrojtjeje kolektive, që i ka përballuar sistematikisht të gjitha format e mohimit, shpërbërjes dhe imponimit. Por ky kapital historik i qëndresës nuk është ftesë për qetësi; përkundrazi, ai është një paralajmërim i matur se epoka moderne kërkon vigjilencë shumë më të mprehtë, sepse mekanizmat e sotëm të rrezikut janë më të sofistikuar, më të padukshëm dhe më të përshkueshëm se çdo kërcënim që kemi njohur më parë.
Pas pluralizmit të vitit 1991 dhe deri tek qasjet e Kryeministrit Mickovski, shihet një linjë e vazhdueshme politike që synon të minimizojë rolin shqiptar, të relativizojë subjektivitetin e tyre kushtetues dhe të kthejë shtetin drejt një paradigme mononacionale të maskuar me gjuhë reformash. Nga kabinetet unitariste të fillimit të pluralizmit deri te teknikat bashkëkohore të kontrollit institucional, çështja shqiptare nuk trajtohet si partneritet konstituiv, por si problem për t’u administruar. Ky proces, që po zhvillohet sot, është rikthim i sofistikuar i logjikës së vjetër etnokratike, por me mjete moderne dhe të heshtura.
Gjatë shekujve të sundimit osman, shqiptarët u mbajtën në hije, të privuar nga gjuha dhe njohja e tyre etnokulturore, ndërsa fqinjët ndërtonin shtetet e tyre kombëtare. Ky boshllëk historik i ekspozoi ndaj shtrëngesave të administratës së lartë osmane, presioneve të jashtme dhe zbehjes së vetëdijes kombëtare. Në këtë klimë të brishtë, Rilindja Kombëtare u shfaq si akt i qartë politik dhe vizionar, duke shfrytëzuar dobësimin të Perandorisë dhe lëvizjen xhonturke për të imponuar kërkesat shqiptare. Kuvendi i Ferizajt (1908) me ultimatumet ndaj Stambollit shënoi ndërhyrjen e parë të fuqishme të shqiptarëve në ndryshimet e brendshme të Perandorisë, duke krijuar terrenin për veprim të organizuar kombëtar. Klubi “Bashkimi” dhe Kongresi i Manastirit dëshmuan se alfabeti i përbashkët ishte instrument shtetformues që parapriu pavarësinë e vitit 1912. Ky moment shënoi kthesën ku dobësia osmane u shndërrua në mundësi historike, duke provuar se uniteti dhe identiteti nuk dhurohen, por fitohen me vizion dhe vendosmëri.
Përmes dekadave të trazuara, qenia shqiptare ka mbijetuar nën një presion të pandërprerë, ku synimet për ta zbehur identitetin e saj janë shfaqur në forma të ndryshme shtetërore e administrative. Politikat e periudhës së Mbretërisë SKS, nga kolonizimet e detyrueshme te reforma agrare arbitrare, synuan të ndryshonin fizionominë demografike të trevave shqiptare dhe të zhvendosnin popullsinë vendase, por organizimi politik dhe vetëdija kolektive penguan realizimin e skenarëve më radikalë, duke dëshmuar se vullneti i një populli nuk nënshtrohet lehtë. Edhe pas Luftës së Dytë Botërore, përpjekjet për t’i kufizuar gjuhën, arsimin dhe shenjuesit kombëtar u shndërruan në një cikël tensioni që kulmoi me vitin 1968 dhe gjeti një frymëmarrje të pjesshme në Kushtetutën e 1974-s, e cila, megjithë kufizimet, lejoi rihapjen e një hapësire të domosdoshme për rikthimin e vetëdijes dhe dinjitetit kolektiv.
Historia e shqiptarëve nuk është thjesht rrëfim i vuajtjes, por dëshmi e një betejë të vazhdueshme për mbijetesë politike, territoriale dhe kulturore; një betejë që paralajmëron fuqishëm se çdo heshtje, indiferencë apo shmangie e përgjegjësisë institucionale nuk është vetëm mohimi i së kaluarës, por rrezik i drejtpërdrejt për të ardhmen e një komuniteti që ka treguar se qëndresa dhe dinjiteti i tij nuk mund të shkelet.
Shpërbërja e Jugosllavisë i gjeti shqiptarët e Maqedonisë të gatshëm për të qenë faktor shtetformues. Ata garantuan orientimin euroatlantik të shtetit të ri dhe i dhanë legjitimitet ndërkombëtar. Por ky kontribut u nënvlerësua, sepse arkitektura institucionale vazhdoi t’i trajtonte shqiptarët si rrezik, jo si partner. Diskriminimi sistemik, refuzimi i gjuhës shqipe dhe të drejtave elementare kulmuan në konfliktin e vitit 2001, prej nga lindi Marrëveshja e Ohrit. Ajo riktheu ekuilibrin kushtetues, institucionalizoi gjuhën shqipe, vendosi përfaqësimin proporcional dhe garancitë e vetos strategjike, duke e bërë shtetin të funksionojë mbi baza barazie.
Por sot, kërcënimi nuk vjen nga jashtë. Ai ngrihet nga brenda, nga strukturat që Marrëveshja e Ohrit duhej të demokratizonte. Projekti politik i Kryeministrit Mickovski përbën një strategji të heshtur dhe të sofistikuar: zhbërjen graduale të subjektivitetit politik shqiptar përmes ndryshimeve administrative, demografike dhe juridike, duke nisur nga premtimi parazgjedhor i fushates se zgjedhjeve parlamentare të vitit të kaluar të regjistrimit elektronik të popullsisë, i cili synon (paraljmëron) kategorizimin e shqiptarëve në baza fetare dhe uljen artificiale nën pragun kushtetues 20%. Debati për çështjen e bullgarëve në Kushtetutë është vetëm perde tymi për të fshehur objektivin e vërtetë: reduktimin e shqiptarëve në komunitet dekorativ, jo në partner shtetformues. Kjo strategji ka për synim orientimin e shtetit drejt një modeli mononacional, një rikthim të rrezikshëm në logjikën etnokratike që destabilizoi rajonin për një shekull.
Rreziku është i prekshëm dhe i afërt.
Dobësimi i subjektivitetit kushtetues dhe fragmentimi i përfaqësimit politik do të krijojnë hapësirë për retorikë ekstremiste, projekte destabilizuese dhe tensione të reja ndëretnike. Proceset administrative dhe demografike mund të fshehin një asimilim të sofistikuar, duke kthyer çështjen shqiptare në labirintet e errëta të mohimit historik. Dështimi për të vepruar tani do të hapë rrugën për një transformim të maskuar që mund të ketë pasoja të pakthyeshme.
Në këtë moment historik kritik, shqiptarët duhet të mobilizohen për të mbrojtur subjektivitetin kushtetues dhe orientimin euroatlantik përmes një platforme politike të unifikuar dhe strategjike. Uniteti politik dhe kohezioni institucional duhet të jenë parësor. Një koalicion gjithëshqiptar, bashkëpunimi i palëkundur midis institucioneve qendrore dhe strukturave lokale, dhe parandalimi i përçarjeve politike janë çelësi i mbijetesës dhe fuqisë kolektive. Veprimi ligjor dhe kushtetues është i domosdoshëm: monitorimi i të gjitha projekt-ligjeve dhe ndryshimeve që cenojnë subjektivitetin, angazhimi në gjykata dhe institucione ndërkombëtare, dhe sigurimi i përfaqësimit të barabartë në institucionet shtetërore.
Diplomacia dhe strategjia ndërkombëtare duhet të forcojnë lidhjet me faktorët euroatlantikë dhe të nxisin njohjen e rolit shqiptar si partner stabilizues, duke parandaluar çdo influencë destabilizuese. Strategjitë kulturore dhe arsimore duhet të konsolidojnë identitetin kombëtar, të promovojnë gjuhën dhe kulturën shqiptare si pjesë integrale të shtetit dhe të krijojnë një narrative pozitive për rolin shqiptar në shoqëri dhe shtet. Vigilanca dhe transparenca elektronike janë të domosdoshme për të monitoruar regjistrimet dhe ndryshimet demografike, për të zhvilluar mekanizma të pavarur raportimi, dhe për të mbrojtur të drejtat dhe përfaqësimin shqiptar.
Ky është momenti më kritik i historisë së shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut. Çdo përçarje e brendshme ka qenë dhe mbetet kërcënim për ekzistencën tonë kombëtare, dhe çdo unitet ka shërbyer si çelës për mbijetesë dhe afirmim. Ky tekst nuk është thjesht një apel politik: është një alarm historik, një urdhër strategjik dhe një thirrje e papërmbajtshme për veprim të menjëhershëm.
Ruajtja e subjektivitetit kushtetues, forcimi i kohezionit institucional dhe politik, garantimi i orientimit euroatlantik dhe mbrojtja e barazisë si standard i paprekshëm janë jo vetëm detyra, por kushtet e domosdoshme për të siguruar stabilitet, drejtësi dhe perspektivë të një shteti modern, demokratik dhe euroatlantik, për shqiptarët dhe për të gjithë qytetarët e Maqedonisë. Çdo vonesë, çdo indiferencë, do të ishte hap i rrezikshëm në drejtim të zhdukjes së mundësive për një të ardhme të barabartë dhe të sigurt.
