Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit kërkesë Kuvendit të Shqipërisë – Të ndryshohet “statusi i dëshmorit”! Të ndryshojë 5 Maji!

by

“Gjatë punës së tyre studimore, kërkuesit shkencorë të ISKK-së kanë gjetur dokumente që dëshmojnë se regjimi komunist e përdori konceptin e dëshmorit të atdheut si një instrument propagandistik për interesa politike të tij. Këto dokumente – vendime, ligje, udhëzime, të cilat dëshmojnë si Partia e Punës e Shqipërisë (PPSH) i përdori të rënët në luftë për qëllimet e saj, duke e ideologjizuar konceptin e dëshmorit, prezantohen në këtë raport së bashku me një analizë dhe kontekst historik”.- Ky ka qenë thelbi i një rezolute që kreu ekzekutiv i ISKK-së, Çelo Hoxha, i ka nisur drejtues së Kuvendit të Shqipërisë, Elisa Spiropalit dhe kreut të Komisionit të Çështjeve Ligjore, Administratës Publike dhe të Drejtave të Njeriut, Ina Zhupa.

Në rezolutë janë cituar edhe përcaktimet që i janë bërë me ligje të ndryshme të asaj kohe si fjalës “dëshmor” ashtu edhe fjalës “tradhëtar”, çka ka qenë vendimtare në ndërtimin e historigrafisë së kohës.

Ku bazohet ISKK?

Qeveria shqiptare ka pranuar që prej vitit 2006 se numri i Dëshmorëve të Atdheut nuk është ai i pretenduar nga regjimi komunist. Madje, edhe kryeministri Rama, në një debat gjatë ditëve të festave të Nëntorit, në një takim me historianë, ku u prezantua një botim shkencor ku dëshmohet shifra prej 7200 dëshmorësh, ka pohuar se janë të gjitha mundësitë e një rishikimi historik mbi këtë çështje. “Dëshmorët e shpallur me vendime të institucioneve të regjimit komunist janë dëshmorë ideologjikë, që u përdorën nga regjimi komunist për interesat e tij politike. Ata përfaqësonin njërën anë të konfliktit civil që u zhvillua në Shqipëri në periudhën 1943-1944”, thuhet në një nga rekomandimet në raportin e ISKK dërguar Kuvendit.

Në rekomandim e ISKK-së, kërkohet edhe rishikimi i datës së përkujtimit të dëshmorëve, pasi në këtë datë nuk mund të ketë një nderim edhe për ata që u vranë si pasojë e asaj që tashmë historianët e kanë konsideruar si “luftë civile”. Lidhur me numrin e ta vrarëve gjatë asaj që tashmë njihet si “Lufta civile”, ISKK sjellë në vëmendje identifikimin e viktimave të regjimit komunist botimin e Fjalorin Enciklopedik të Viktimave të Terrorit Komunist, ku numërohen 2254 të vrarë si pasojë e këtij konflikti civil mes forcave partizane dhe forcave nacionaliste. “Vazhdimi i kësaj procedure, kur një pjese të popullsisë i duhet të nderojë vrasësit e 2254 familjarëve të tyre është një procedurë reminishente e diktaturës që nuk i bën asnjë nder Kuvendit të Shqipërisë dhe nuk ndihmon në mbylljen e plagëve të së shkuarës dhe pajtimit kombëtar”, thuhet në rekomandimin e ISKK drejtuar Kuvendit.

Lidhur me këtë proces ISKK shprehet se të mbeturit të fuqi të ligjit me statusin e dëshmorit është rrjedhojë e mungesës së një ligji lustracioni në Shqipëri. Për ilustrime, kreu i ISKK-së ka ilustruar në rezolutë vendimet që kanë përcaktuar nga ana ideologjike çështjen e titullit “Dëshmor i Atdheut”, duke vulosur kështu karakterin e vijimit të asaj që tashmë njihet edhe si “Luftë civile”.

Rekomandimet e ISKK drejtuar Kuvendit

Të abrogojë Ligjin nr. 109/2018, “Për statusin e dëshmorit të atdheut”.

Të hartojë një ligj të ri të pastruar nga fryma ideologjike komuniste në konsultim me ekspertët shkencorë të ISKK dhe institucione të tjera studimore.

Në ligjin e ri sanksionet që statusi i dëshmorit jepet vetëm për persona që bëjnë sakrificën sublime duke qenë ligjërisht të vendosur në shërbim të atdheut.

Të ndryshojë datën e përkujtimit të dëshmorëve me një datë të përcaktuar jo mbi kritere ideologjike (kjo dhe si detyrim që buron nga rekomandimi në pikën 8 të rezolutën “Për dënimin e krimeve të kryera nga regjimi komunist në Shqipëri,” 30.10.2006).

T’u japë të njëjtin status të gjithë të vrarëve në periudhën 8 nëntor 1941-29 nëntor 1944, të cilët nuk kanë qenë juridikisht në shërbim të shtetit shqiptar.

T’u njohë statusin e dëshmorit të gjithë të vrarëve nga komunistët (ose formacione të tjera të armatosura) në periudhën 8 nëntor 1941-29 nëntor 1944, të cilët kanë qenë ligjërisht të ngarkuar në shërbim të institucioneve shtetërore, civile ose ushtarake.

Të caktojë një datë përkujtimore për të rënët në luftën civile.

INTERVISTË ME ULJAN SHARKËN

by

“Evropa po shpejton: mund të bëhet e ardhmja e inteligjencës artificiale”

Nga MASSIMO GAGGI

New York: “Amerika ndryshon, Kina kopjon, Evropa rregullon. Në botën e teknologjisë ndigjohet vazhdimisht e ka diçka të vërtetë. Por është një fotografi statike. Gjërat ndryshojnë me shpejtësi: mbas tre vitesh Kina nuk do të ketë më nevojë të kopjojë dhe shpejtimi I jashtzakonshëm I aftësive kompiuterike i ofruar nga mikroproçesorët e rinj, do t’I japë Evropës, që nga viti i ardhshëm mundësinë për të fituar terren”. Themeluesi i iGenius, i të parit unicorn Italian (start up që kalon vlerën e një milliard dollarësh, sipërmarrësi milanez me ogjinë shqiptare, Uljan Sharka, sapo ka përfunduar një marrëveshje me Nvidian për të sendërtuar në Itali superkompiuterin Koloseum në veprim që nga mesi i vitit 2025. Do të jetë, shpjegon, “fabrika e inteligjencës artificiale” m’e fuqishmja e Evropës në sajë të çipeve të rinj Blackwell.

Çfarë do të bëni? Përse Italia e jugut për një data qëndër aq ambicioze?

“Në Jugë kemi gjetur kushte të favorshme, si energjinë nga burime të ripërtërimëshme, të papërdorëshme nga ndërmarrjet vendore. Me proçesorët e rinj hopi përpara është tronditës: 30 herë më i fuqishëm, me një harxhim energjie 5 herë më të të ulët. Do të kemi rreth njëqid herë fuqinë e kompiuterit evropian më të vlefshëm sot. Konkretisht: me Koloseumin iGenius mund të realizojë aplikime shumë më të përparuar se AI në fusha që kërkojnë besueshmërinë më të madhe dhe saktësi, që nga shëndetësia tek sektori publik. Do të jetë një këmbim i vërtetë i arketipit.”

Amerika duket e paarritëshme në digjitalen: ka epërsi të pandreqëshme sa i përket aftësisë së ripërtëritjes, përmasave të big tech, talenteve, financës. Ndërsa ju mendoni se Evropa mund të kthehet protagoniste megjithë caqet e saj teknologjike dhe energjitike, copëzimin politik, kulturor, gjuhësor. Si mund t’i a arrijë?

“Shtetet e Bashkuar sot mbizotërojnë, por në teknologji gjërat mund të ndryshojnë, veçanërisht në çastet e kthesave. E ne jemi në fillimin e qarkut të tretë të ekonomisë digjitale, mbas atyre të viteve Tetëdhjetë e të atij të nisur në 2000. Open AI mund të jetë edhe si Olivetti i qarkut të parë, me që paguan shpenzimet e kërkimeve për të gjithë. Vipat e tjerë ndjekin e kopiojnë. Atëherë Olivetti bëri një kompiuter revolucionar. Pastaj arriti Hewlett Packard, më i fuqishëm. Sendërtoi shpejt një kopie të Programit 101: një kompiuter që kushtonte më pak, por ishte më me rendiment. Është pak a shumë ajo që bëjnë sot Google, Microsoft e Amazon me Open AI. Por është ende e nivelit të dytë. 40 vite më parë i treti që erdhi mbas Hp dhe përforcoi tregun me cilësinë dhe stilin e tij. Evropa mund të tundohet të bëhet Apple e brezit të ri. “

Synim ambicioz për një kontinent në vonesë e të copëzuar.

“Shpejtimi teknologjik dhe fuqizimi që do të jetë në industrinë e ShBA do të krijojnë hapësira për Evropën që mund të ndërtojë një alternativë mbi karakteristikat e saj edhe politike e kulturore, përfshirë edhe aftësinë për të normalizuar. Kështu si Apple, Evropa mund të zhvillojë një model alternativ. Ndoshta jo më të mirë, por tërheqës, sepse të bazuar mbi besimin: një faktor gjithënjë e më shumë të rëndësishëm. Përdoruesi mund të zgjedhë një model evropian sepse është më i mbrojtur: besueshmëri që mund të kompensojë edhe ndonjë vonesë. Dhe kemi gjithmonë 35% të tregut botëror”.

Në një Evropë mozaik Vëndesh e ndërmarrjesh, me kryqëzime gjuhësh e kulturash të ndryshme, kush mund të bashkojë duke shtyrë drejt kësaj arritjeje?

“Jo qeveritë dhe as BE, duke mbajtur parasysh shpejtësinë e teknologjisë: duhen aktorë privatë që të bashkohen. Sigurisht duhen shkëndija për t’i aktivizuar. Është ajo që duam të bëjmë neve: të tregojmë se është e mundur të jesh ambicioz. Sapo lajmëruam Koloseun jemi kontaktuar nga sipërmarrje të cilat nuk kishim besuar kurrë se do t’i kishim takuar.”

Gjithshka pa mbështetjen e shteteve?

“Mbështetja publike duhet por jo me ndihma. Kur më ofrojnë kontribute falas përgjigjem: më mirë një shtet që digjitalizohet e blen prodhimet tona.”

Për juve copëzimi i i Evropës ndërmjet gjuhësh e kulturash të ndryshme, deri këtu element dobësie, a do të bëhet element fuqie, si?

“Përzjerja e kulturave dhe gjuhëve të ndryshme çiftohet me kërkesën e AI, që mund të zhvillohet vetëm nëse ushqehet nga një ndryshueshmëri e madhe të dhënash. Për këtë nëse provon të stërvitësh modelet me të dhëna sintetike, të krijuar në laborator për të zëvendësuar mbarimin e atyre të gjindëshme në internet, nuk krijon inteligjencë: janë të sheshta, të shkruajtura në një gjuhë të vetme, të përsëritura. Krijimtari e copëzim krijojnë ndryshueshmëri që bëhet më inteligjencë. Nëse Evropa kupton se mund të ketë dobi nga kjo ndryshueshmëri dhe e bashkon me përçapjen e saj në respekt të të drejtave njerëzore që ka nisur me AI Akt, mund të krijojë një AI më të mirë, një inteligjencë në të cilën të mund të besohet. E kjo mund të kthehet në një markë si për ushqimet e disa sektorëve industrialë: konsumatori mund të zgjedhë forcën e ShBA ose një ekosistem evropian më të besueshëm e më të kontollueshëm.”.

“Corriere della Sera”, 16 dhjetor 2024

E përktheu: Eugjen Merlika

Prezantohet raporti 1-vjeçar i Institutit të Krimeve të Kryera Gjatë Luftës në Kosovë

by

Në Ndërtesën e Qeverisë, sot u bë prezantimi i raportit 1-vjeçar të Institutit të Krimeve të Kryera Gjatë Luftës në Kosovë që përfshinë dokumentimin e krimeve të kryera gjatë luftës në Kosovë.

Në adresimin e tij para të pranishmëve, Kryeministri i Republikës së Kosovës, Albin Kurti tha se këto materiale po arkivohen për t’i shërbyer kujtesës sonë si popull dhe kërkesës sonë për drejtësi e të cilat do t’u shërbejnë edhe gjeneratave të ardhshme, që të njohin vuajtjet dhe qëndresën e popullit tonë gjatë një periudhe të errët.

“Instituti vazhdon bashkëpunimin me të gjitha institucionet e Republikës së Kosovës për të grumbulluar dhe sistematizuar materiale, të cilat dëshmojnë krimet. Metodologjia që po e udhëheq këtë proces përfaqëson qasje gjithëpërfshirëse, me standarde të larta profesionale dhe etike. Gjatë këtij viti janë grumbulluar rreth 190 metra gjatësi të materialit fizik arkivor dhe rreth 15 terabajt material digjital, video, audio, foto, që dokumentojnë krimet e kryera gjatë luftës në Kosovë. Ky informacion, i grumbulluar gjatë kësaj periudhe, është mbledhur nga 67 burime të ndryshme, pra, organizata, institucione, koleksionues, të cilët i kanë dorëzuar dëshmitë që kanë pasur”, tha kryeministri Kurti.

Ai u shprehu mirënjohje organizatave të shumta e aktivistëve të të drejtave të njeriut, për angazhimin dhe rolin e tyre ndër vite, në punën e palodhshme shumë vjeçare për dokumentimin e krimeve të kryera nga Serbia, si dhe Agjencinë Shtetërore të Arkivave të Kosovës, Institutin e Historisë, Universitetin e Prishtinës, Bibliotekën Kombëtare të Kosovës dhe institucionet të tjera shtetërore për përkrahjen ndaj Institutit të Krimeve të Kryera Gjatë Luftës në Kosovë.

Më tej, ai shtoi se derisa familjet ende kërkojnë eshtrat e të dashurve tyre, Serbia refuzon të kërkojë falje apo madje edhe të pranojë të kaluarën e saj gjenocidale, ndërkohë që pasardhësit politikë të Millosheviqit dhe regjimit të tij që udhëheqin edhe sot e kësaj dite me Serbinë, me mohimin e gjenocidit dhe glorifikimin e dhunës, ringjallin ambiciet e saj ekspansioniste dhe hegjemonike.

“Andaj, për viktimat dhe për të mbijetuarit që ua vranë më të shtrenjtit, ne nuk mund të harrojmë. Në emër të drejtësisë, paqes dhe ruajtjes së vërtetës, ne duhet të kujtojmë: dokumentimi i krimeve të luftës, krimeve kundër njerëzimit dhe gjenocidit të kryer gjatë luftës 1998-1999 në Kosovë, është detyrim moral dhe historik për të gjitha gjeneratat. Është premtim për viktimat dhe familjet e tyre se nuk do të harrojmë asnjëri, asnjëherë”, u shpreh ai.

Drejtori Ekzekutiv i Institutit të Krimeve të Kryera Gjatë Luftës në Kosovë (IKKL), Atdhe Hetemi, tha se Prezantimi i Raportit Vjetor të Punës rikonfirmon përkushtimin tonë për ta ruajtur dialogun dhe për të përfshirë të gjithë akterët relevantë në punën tonë.

“Raporti 1- vjeçar që do të prezantohet sot përmbledhë informata të punës së Institutit nga Nëntori i vitit 2023 deri në Nëntor të vitit 2024 dhe pasqyron përpjekjet tona të përbashkëta për të vendosur themele të forta për dokumentimin dhe hulumtimin e krimeve të luftës”, tha ai dhe shtoi se për vitin 2025 prioriteti kryesor mbetet funksionalizimi i plotë i Institutit, intensifikimi i përpjekjeve për grumbullimin e materialeve edhe në shtetet e rajonit, dhe zbatimi i projektit të digjitalizimit.

Book Promotion: Dreaming From the Trunk of an American Car

by

Franz-Llesh Grishaj/

Our Lady of Albanian Catholic Church
St. Mother Teresa Cultural Center
Sunday, 15 December 2024

Honorable clerics, The Provincial of the Albanian Franciscans in Shkoder, Fr. Pashko Gojcaj, and the Administrator of St. Paul’s Albanian Catholic Church, Fr. Fred Kalaj; distinguished panelists; esteemed leadership of the Pan-Albanian Federation of America, VATRA; Vice-President, Torch of Democracy recipient, poet, publicist, author, and political dissident, Mr. Alfons Grishaj; Director of the American Branches, Mr. Mond Rakaj; the renowned “Albanian Rambo,” Colonel Dritan Demiraj; fellow Vatrans; pillar of Our Lady of Albanian Catholic Church since its founding, Dr. Gjeka Gjelaj, now assisted by his lovely and accomplished wife, Rita; ladies and gentlemen; and most importantly, the cherished friends and family of the author, good afternoon!

A couple of weeks ago, I was surprised to receive a call from the Secretary of VATRA, Dr. Pashko Rrok Camaj. During our conversation, he extended a heartfelt invitation to join him in presenting his recently published memoir, Dreaming from the Trunk of an American Car, to the Albanian American community here in the Metro-Detroit area. Without hesitation, I accepted this opportunity to celebrate and share in his literary endeavor.

Allow me to politely remind you that today’s event is a book promotion, designed to inspire you to explore Dr. Camaj’s work for yourselves. With that in mind, I promise to tread carefully as this will be a non-spoiler presentation! My goal is to provide a broad overview of the book while leaving you intrigued enough to dive into its pages.

Dr. Camaj’s memoir offers a powerful and realistic account of the immigrant experience, beginning with a dramatic story of how he and his twin sister, Drita, entered the United States hidden in the trunk of an American car. Truly an image that conveys the sense of desperation and fear that often accompanies the decision to flee one’s homeland in search of safety and opportunity.

Nevertheless, this story is by no means out-of-the-ordinary. The dynamics may be different, but the premise remain the same from the founding of the 13 American Colonies: the pursuit of a better life, driven by the hope of greater personal liberties and opportunities. This quest whether religious, economic, social, or political, laid the foundation for what we now recognize as the “American Dream.”

However, what makes Dr. Camaj’s memoir unique is his ability to transport readers from the present-day experiences described in the book to his beloved homeland, Malesia (an Albanian territory unjustly annexed to Montenegro by the Great Powers and later betrayed by the ruthless Stalinist dictator of Albania, Enver Hoxha). Therefore, allowing them to feel as though they are traveling back in time.

Through his storytelling, you sense the immense spiritual and psychological burden the author bears as he repeatedly asks himself, “Did I wrong my forefathers by leaving the only world they had known for generations?”

In Dr. Camaj’s reflections on his experiences in the artificial state of the former Socialist Federal Republic of Yugoslavia, readers gain insight into the resilience of ethnic Albanians, and particularly his personal encounters with ethnic, social, and religious discrimination. These challenges occurred during his adolescence, throughout his higher educational years, and during his compulsory military service. Furthermore, the author exposes an archaic system entrenched in nepotism rather than meritocracy, which ultimately hindered his aspirations of becoming a medical doctor. He describes these cumulative series of injustices as “the straw that broke the camel’s back,” marking a decisive turning point in his life.

The narrative also emphasizes the pivotal role of family, both in the homeland and in the United States. The author expresses heartfelt gratitude to the family members who supported him during his early years in America, with special acknowledgment to his sister Leze and her husband, Kola Stanaj. Additionally, love becomes part of Dr. Camaj’s journey, as the phrase “love at first sight” aptly captures the bond between him and his future wife, Sonya. Their love story unfolds with the kind of coincidence that seems destined, yet as the author subtly suggests, it was his twin sister, Drita, who played a crucial part in ensuring that this fairy tale romance would have a happy ending.

Remaining true to my word, I promise no spoilers. However, as an unapologetic Albanian nationalist, I feel compelled to highlight two stories for generations like mine, those who were not born in Albania proper or in ethnic Albanian lands, unfortunately, still under foreign subjugation.

Dr. Camaj provides a vivid account of how his grandfather, Pjetër Zeku Camaj, was brutally killed by Communist partisans. While I strongly believe this account should be read in the author’s own words, I will offer a brief historical summary of this tragic event.

February 1945 marked a dark chapter in the history of Malesia. A joint operation by Albanian Communist Partisans, led by the notorious Hodo Habibi of Kurvalesh (known as Toger Baba), and Yugoslav Communist Partisans, under the infamous Bajo Stanković, descended upon the proud highlanders of Malesia. Their mission was to prevent the highlanders under Montenegrin rule either from joining the resistance in Kelmend, led by Prek Cali, Gjergj Lul Toma, and Gjek Marash Tinaj, or supporting the Anti-Communist Uprising of Malesia e Madhe, spearheaded by Major Llesh Marashi of Shkrel, Gjon Martin Lulati, Mirot Paloka, Pjeter Gjok Bajraktari, and Lukete Marash Grishaj. It is worth noting that this was the first anti-communist uprising within the Eastern Bloc, setting the stage for a broader resistance against communist rule.

In this campaign of terror, the author’s grandfather was brutally murdered by Bajo Stanković and his cutthroats. Among the massacre’s victims were the much-beloved Albanian Franciscan patriot-scholar, Fr. Leonard Tagaj, affectionately called Pater Zefi by his parishioners in Traboin, and the vojvoda of the Vuksanlekaj clan, Vasel Mirash Camaj. The ruthless campaign also claimed the lives of Zef Miliqi Lugjuraj, Gjelosh Gjok Lajcaj (nephew of Lukete Marash Grishaj), brothers Dode and Gjergj Preka Lulgjuraj, and Kole Gjel Caku Ujkaj.

Lastly, the selfless act of the author’s father deserves to be retold and etched into the hearts, minds, and collective memory of our people, especially the youth. The story of Rrok Pjetër Zeku, a true peacemaker, exemplifies the Albanian ethos of Besa. More than just a pledge or an oath, Besa embodies honor, hospitality, valor, fidelity, compassion, forgiveness, and charity. Rrok’s story stands as a powerful testament to these enduring values, demonstrating how the timeless principles of an ancient people continue to find profound expression in today’s world.

“In conclusion, I firmly believe that the affirmation by the author’s son, Chris, “We are the double As now, American and Albanian,” validates that the family’s legacy will continue to thrive in the New World, just as it has endured for centuries in the Old. Furthermore, Dr. Camaj’s memoir is an inspiring American success story; a testament to what hard work, determination, and faith in Almighty God can achieve, even when the journey begins in the trunk of an American car.

Allow me to close with a quote from the author’s father, whose words continue to inspire him to this day: “You did well, my Coco!”

Skënderbeu në Letërsinë dhe Historinë Angleze

by

Nga NDREK GJINI/

MA, Univesity of Galway, Ireland

Figura e Gjergj Kastriot Skënderbeut, heroit kombëtar shqiptar, ka lënë gjurmë të thella dhe të qëndrueshme jo vetëm në historinë e Shqipërisë, por edhe në letërsinë dhe kulturën angleze. Një studim i hollësishëm i burimeve historike dhe veprave letrare angleze zbulon një interes të vazhdueshëm dhe admirim për Skënderbeun që shtrihet nga shekulli i 16-të deri në ditët e sotme.

Burimet e Para Historike

Njohja e publikut anglez me Skënderbeun filloi që në shekullin e 16-të. Në vitin 1596, botuesi i famshëm i periudhës elizabetiane, William Ponsonby, botoi veprën e njohur “Historia e Gjergj Kastriotit, i quajtur Skënderbe, Mbret i Shqipërisë” të historianit dhe priftit katolik shqiptar Marin Barleti. Kjo vepër, e përkthyer në anglisht nga Zachary Jones Gentleman, u shoqërua me tre sonete, njëri prej të cilëve ishte soneti i Edmund Spencer-it kushtuar Skënderbeut. Burime të tjera të rëndësishme përfshijnë përkthimin e veprës së Paulus Jovius “Një traktat i shkurtër mbi Kronikat e Turqisë”, botuar në Londër në 1546, si dhe veprën e Andrea Gambini “Dy komente shumë fisnike, njëri mbi origjinën e shtëpisë së Otomanëve, tjetri mbi luftërat e turqve kundër Gjergj Skënderbeut.”

Këto vepra shërbyen si bazë për shumë autorë të mëvonshëm anglezë që shkruan për Skënderbeun.

Një tjetër burim i rëndësishëm ishte vepra e Richard Knolle “The Generall Historie of the Turks from the first beginning of the nation to the Rising of the Ottoman Kings and Emperors,” botuar në Londër në 1603.

Kjo vepër ofroi një panoramë të gjerë të historisë osmane, duke përfshirë edhe luftërat e Skënderbeut kundër tyre. Gjatë Revolucionit Amerikan (1776-78), Edward Gibbon botoi veprën e tij monumentale “History of the Decline and fall of the Roman Empire,” e cila gjithashtu përfshinte referenca për Skënderbeun dhe rolin e tij në luftën kundër Perandorisë Osmane.

Veprat Letrare të Shekujve 16-të dhe 17-të

Edmund Spencer (1552-1599), një nga poetët më të mëdhenj epikë të Rilindjes Angleze, shkroi Sonetin III kushtuar Skënderbeut. Ky sonet shënon fillimin e një tradite letrare angleze që do të vazhdonte për shekuj me radhë, duke e paraqitur Skënderbeun si një hero të krishterë dhe mbrojtës të Evropës. Christopher Marlowe (1564-1593) shkroi një dramë për Skënderbeun, e cila u shfaq në Londër më 3 korrik 1601. Fatkeqësisht, kjo dramë nuk u botua kurrë dhe dorëshkrimi u zhduk. Humbja e kësaj drame konsiderohet një humbje e madhe për letërsinë angleze dhe studimet shqiptare, pasi Marlowe ishte një nga dramaturgët më të talentuar të kohës së tij. Referenca të shkurtra për Skënderbeun gjenden edhe në disa drama angleze të shekullit të 17-të. Ben Johnson (1572-1637) e përmend atë në komedinë e tij “Çdo Njeri në Humorin e Tij” (1598). Thomas Dekker (1572-1632) i referohet heroit tonë si “Skellum Skënderbeg” në dramën e tij më të famshme “Festa e Këpucarit”. James Shirley (1596-1666) krijoi figurën e Kapitenit Squanderbeg në aktin IV, skena I e dramës së tij “Honoria dhe Mamoni”. Poeti kavalier Richard Lovelace (1618-1658) e përmend Skënderbeun në poemën e tij “To the genius of Mr. John Hill, on his exact translation of Hierocles, his comments upon the golden verses of Pythagoras”. Në këtë poemë, Lovelace flet për shkeljen e varrit të shenjtë të Skënderbeut në Lezhë nga janiçerët, duke treguar se si fama e heroit shqiptar kishte arritur deri në Angli.

Veprat e Shekujve 18-të dhe 19-të

Gjatë periudhës Neoklasike në letërsinë angleze, pati një interes në rritje për Skënderbeun. Tre tragjedi u botuan dhe dy prej tyre u vunë në skenë. William Havard shkroi “Skënderbeu: Një Tragjedi” (1733), e cila u shfaq në teatrin Goodman’s Fields në Londër. Kjo dramë paraqiste Skënderbeun si një hero të madh dhe patriot, duke theksuar virtytet e tij si udhëheqës dhe luftëtar. George Lillo shkroi “Heroi i Krishterë” (1735), e cila u shfaq në teatrin e famshëm Drury Lane në Londër. Lillo e paraqiti Skënderbeun si një hero të krishterë që lufton kundër pushtuesve osmanë, duke theksuar aspektin fetar të luftërave të tij. Thomas Wincop shkroi “Skënderbeu ose Dashuria dhe Liria” (1747). Edhe pse kjo dramë nuk u shfaq kurrë në skenë, ajo u botua dhe u lexua gjerësisht. Wincop e paraqiti Skënderbeun si një hero romantik, duke kombinuar elementet e dashurisë dhe lirisë në narrativën e tij. Lord Byron, në veprën e tij të famshme “Shtegtimi i Çajld Haroldit” (1812), i kushton vargje luftës shqiptare për pavarësi dhe rëndësisë së heroit të tyre kombëtar, Skënderbeut. Byron, i cili udhëtoi nëpër Shqipëri, u magjeps nga historia dhe kultura e vendit, dhe kjo reflektohet në vargjet e tij për Skënderbeun.

Benjamin Disraeli shkroi romanin “Ngritja e Iskanderit” (1833), i cili u botua mbi njëzet herë në Angli dhe Amerikë gjatë viteve 1833-1927, dhe para pak vitesh u botua edhe në shqip, i përkthyer mjeshtrisht nga Ambasador Mal Berisha. Ky roman, edhe pse jo plotësisht i saktë historikisht, ndihmoi në popullarizimin e figurës së Skënderbeut në botën anglofone.

James M. Ludlow shkroi romanin “Kapiteni i Jeniçerëve” në 1887, i cili ofron një panoramë interesante të trembëdhjetë viteve që mbulon. Ky roman paraqet një portret më të detajuar të Skënderbeut dhe kohës së tij, duke u bazuar në burime historike.

Vlerësime Historike dhe Ndikimi në Kulturën Angleze

Historianë dhe studiues të rëndësishëm anglezë kanë shkruar për Skënderbeun, duke e vlerësuar atë si një nga udhëheqësit më të mëdhenj të historisë evropiane.

Sir William Temple e rendit Skënderbeun ndër shtatë udhëheqësit “që kanë merituar, pa mbajtur, kurorën mbretërore”.

Kjo tregon se si Skënderbeu u vlerësua jo vetëm si një hero kombëtar shqiptar, por edhe si një figurë e rëndësishme evropiane. Gjenerali James Wolfe, heroi i Betejës së Kebek-ut (1759), e vlerësoi Skënderbeun si një udhëheqës ushtarak me aftësi të jashtëzakonshme. Kjo tregon se si fama e Skënderbeut kishte arritur deri në qarqet ushtarake britanike, duke u bërë një model për strategjitë ushtarake.

Skënderbeu u bë aq popullor në letërsinë angleze sa që për një veprim që nuk kishte rezultatin e dëshiruar, sepse i mungonte forca e brendshme, u bë zakon të thuhej “shpata e Skënderbeut duhet të ketë krahun e Skënderbeut”.

Kjo shprehje u përdor gjerësisht në letërsinë angleze, duke u bërë pjesë e gjuhës së përditshme.

Vepra të Tjera të Rëndësishme

Përveç veprave të përmendura më lart, ka edhe disa vepra të tjera të rëndësishme që kanë kontribuar në imazhin e Skënderbeut në letërsinë angleze. “La Scanderbeide” nga Margherita Sarrocchi (1560-1617), një poemë epike e përkthyer në anglisht si “Skcanderbeide -The Heroic Deeds of George Scanderbeg, King of Epirus”, ofroi një portret heroik të Skënderbeut për lexuesit anglezë. Anne de la Roche Guilhem (1644 – 1707/1710) shkroi “Le Grand Scanderberg”, e cila u përkthye në anglisht si “The Great Scanderbeg”.

Kjo vepër ndihmoi në forcimin e imazhit të Skënderbeut si një hero i madh evropian në mendjet e lexuesve anglezë.

Në shekullin e 20-të, interesi për Skënderbeun vazhdoi me botime të reja. Charles Ewert botoi romanin “SCANDERBEG – Eagle of Albania” në 1981, duke ofruar një portret modern të heroit shqiptar për lexuesit bashkëkohorë.

Skënderbeu si Mbrojtës i Qytetërimit Evropian

Shkrimtarët anglezë, me pak përjashtime, nuk e panë Skënderbeun vetëm si një hero shqiptar, por edhe si pjesë të historisë dhe kulturës së tyre kombëtare, duke i konsideruar veprat e tij si të drejtuara drejt mbrojtjes së krishterimit dhe të gjithë qytetërimit evropian. Figura e Gjergj Kastriot Skënderbeut vazhdoi të jetë një nga simbolet kryesore të identitetit shqiptar në kontinentin evropian edhe pas vdekjes së tij.

Në përgjithësi, Skënderbeu në veprat letrare të shkruara nga autorë anglezë paraqitet si një burrë shteti, diplomat dhe gjeni ushtarak që pati një rol vendimtar në shpëtimin e Evropës Perëndimore nga pushtimi osman. Kjo çoi në atë që Skënderbeu të bëhet një nga udhëheqësit dhe figurat historike më popullore dhe të njohura në letërsinë angleze nga shekulli i 16-të deri në shekullin e 19-të.

Ky udhëtim i Skënderbeut në letërsinë dhe kulturën angleze dëshmon për ndikimin e tij të gjerë dhe të qëndrueshëm, duke e vendosur atë jo vetëm si një hero kombëtar shqiptar, por edhe si një figurë të rëndësishme në historinë dhe letërsinë evropiane.

Ndikimi i tij vazhdon të ndihet edhe sot, me studime dhe vepra të reja që vazhdojnë të eksplorojnë jetën dhe trashëgiminë e këtij heroi të madh shqiptar.
@followers@top fans