Prof. Milazim KRASNIQI/

Në një tekst të mëhershëm, ku trajtoja lirinë e shkrimtarit dhe të drejtat e autorit, të parën e pata krahasuar me figurën e albatrosit në poezinë e Bodlerit, ndërsa të dytën me fshatrat e Potemkinit. Pra, shkrimtari më rezultonte i dobët dhe objekt talljeje në realitetin jetësor, ndërsa vlerësimi për punën e tij, më dukej si fshatrat e rreme të Potemkinit, të ngritura ndanë rrugës vetëm për të mashtruar sytë e dikujt. Në mes të atij statusi të mjerë e qesharak dhe injorimit që i bëhet të punës së tij, tash mund të shihet në një dritë më të plotë edhe kriza e statusit të letërsisë, kriza brenda natyrës së saj, si dhe gjendja e saj specifike në kohë krizash. Kjo e fundit do të marrë vëmendjen kryesore këtë herë. Por, ia vlen të skicojmë shpejt edhe dy të parat.

Rruga mbretërore është shndërruar në një rrugë qorre

Kriza e statusit të letërsisë ka të bëjë me mënyrën se si ajo mësohet në shkolla, për ç’gjë trajtimin më esencial deri sot e ka bërë Cvetan Todorovi, në trajtesën e tij me titull, “Letërsia në rrezik.” Todorovi konstaton se “në shkollë nuk mësohet se për çfarë flasin veprat, po për çfarë flasin kritikët.” Pra, në shkolla vëmendja e nxënësve përqendrohet te shkenca për letërsinë e jo te letërsia, përqendrohet te kritika e jo te vetë vepra letrare. Si pasojë e kësaj, brezat e ri nuk marrin edukim estetik fisnikërues nga veprat letrare, po marrin disa koncepte e skema artibrare të vlerësimit të letërsisë.

Këtë gjendje tashmë e ka bërë edhe më të rënduar, mbase edhe të pashpresë, përhapja e internetit, oferta e madhe e rrjeteve sociale dhe e medieve të reja. Jo vetëm brezat e rinj, po edhe të vjetrit tashmë jemi të obsesionuar me komunikimin në rrjete sociale e në mediet e reja, i cili ofron mundësi të komunimimit të shpejtë, të thjeshtë, të shkujdesur, moskokëçarës për aspektet estetike të përjetimit e të komunikimit. E bashkuar me cilësinë e dobët të mësimit të letërsisë në shkolla, kjo formë komunikimi në internet, e ka margjinalizuar letërsinë edhe më shumë. Prandaj ideja e Todorovit se “njohja e letërsisë nuk është qëllim në vete, por është një nga rrugët mbretërore që drejtojnë në përkryerjen e secilit”, në këto rrethana më nuk po funksionin. Thënë figurativisht, rruga mbretërore është shndërruar në një rrugë qorre.

Kjo formë e njohjes, kjo formë e dijes, po mënjanohet, ashtu siç ka parashikuar Zhan Fransua Lyotari në traktatin e tij “Gjendja postmoderne: “Parimi i dikurshëm, sipas të cilit nxënia e dijes ishte e pandashme jo vetëm nga formimi i intelektit, po edhe nga edukimi i njeriut, po zhvlerëzohet dhe do të vjetërohet përditë e më shumë.” Nëse nxënia e dijes mund të arrihet pa formimin e intelektit dhe pa edukimin e njeriut, atëherë statusi i letërsisë jo vetëm margjinalizohet, po faktikisht eliminohet, sepse letërsia ka ndikim mbi intelektin dhe mbi edukimin. Rrjedhimisht edhe libri si medie e ka humbur sharmin dhe rëndësinë e mëhershme, si medie që ndihmon formimin e intelektit dhe edukimin e lexuesit.

E lidhur me këto zhvillime ose jo, kriza brenda letërsisë mund të jetë objekt diskutimi, sepse edhe kriza brenda saj është evidente. Nuk e di a ka studime, fjala vjen, lidhur me ndikimin e televizionit mbi letërsinë, në aspektin e rritjes së vizuelitetit dhe ekspresivitetit, por këto janë bërë frekuentuese në letërsi.

Gjithashtu, në shoqëritë postindustriale, hedonizmi dhe konsumerizmi kanë pasur ndikime të theksuara në motivet dhe temat e shumë veprave letrare. Poashtu vlerësimi publik i letërsisë dhe shkrimtarëve, deri te Shpërblimi Nobel, janë infektuar nga politikat, nga ideologjia ose nga komercializmi. Rasti më bizar është dhënia e Çmimit Nobel shkrimtarit austriak, Peter Handke, një avokati të paepur të agresionit dhe të gjenocidit serb në Bosnje dhe në Kosovë. Nëse Knut Hamsunit i është dhënë çmimi Nobel para se të përkrahte nazizmin dhe regjimin kuislig, Ivo Andriqit e Peter Handkes u është dhënë pasi kanë formuluar ose përkrahur projekte gjenocidale.

Trekëndshi i Bermudeve ku po fundosemi

Ndërsa gjendja e letërsisë në kohë krizash ka të bëjë me faktorë kulturorë, po t’i referohemi Arnold Hauzerit. Faktorë kulturorë si gjenerata, prejardhja, intelegjencia dhe boemia, pozita në shoqëri, janë faktorë që imponojnë reduktime, ndryshime ose edhe deformime të komunikimit letrar. Natyrisht, lidhur me pozitën e letërsisë në kohë të krizave mund të ndiqet problemi nga rasti në rast, në letërsitë e shoqërive të goditura nga krizat. Por, në këtë rast po fokusohem në letërsinë tonë në Kosovë.

Në bazë të dokumenteve zyrtare të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, (rezoluta 1244) Kosova është vatër krize ndërkombëtare, e cila administrohet nga një përfaqësi civile dhe ushtarake. Përfaqësia civile në formën e UNMIK-ut është reduktuar pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës më 2008, ndërsa përfaqësia ushtarake vepron me të njëjtin mandat që nga viti 1999. Asambleja e Përgjithshme e OKB-së e ka bartë një pjesë të përgjegjësive në Bashkimin Evropian, duke ia ngarkuar mandatin që të kërkojë një zgjidhje për konfliktin ndërmjet Kosovës e Serbisë. Por, Kosova vazhdon të jetë vend i kërcënuar nga kriza e ngrirë, si pasojë e presioneve të Serbisë, si pasojë e politikave neokoloniale që ka imponuar komuniteti ndërkombëtar, po edhe si pasojë e menaxhimit të keq nga ana e institucioneve të Kosovës.

Ky është trekëndëshi i Bermudeve, ku letërsia shqipe po fundoset. Në Kosovë vit pas viti ka ardhë duke u degraduar pozita e shkrimtarit në shoqëri, mësimi i letërsisë shqiptare në librat shkollorë, studimi i saj në universitete, institute e akademi, prezentimi i saj në medie dhe prezentimi i saj në botë. Faktikisht kemi të bëjmë me një gjendje absurde: degradimi në nivelet që u përmenden, veçmas pozita e shkrimtarit në shoqëri, mësimi i letërsisë në shkolla dhe studimi i saj, prezentimi i saj në botë, është më i rëndë në liri e në pavarësi se sa në vitet shtatëdhjetë e tetëdhjetë. Natyrisht jo me keq se sa në vitet nëntëdhjetë, kur Kosova ishte nën okupim shfarosës, por ky nuk mund të jetë ndonjë ngushëllim për katandisjen e saj në liri e në pavarësi.

Krizën e ka përthelluar edhe ritmi i jetës, meqë një numër i madh i shkrimtarëve shqiptarë të Kosovës kanë vdekur, ndërsa pjesa tjetër e gjeneratave të mëhershme tashmë janë në mosha të shtyra, prandaj janë më pak ose aspak aktiv në jetën letrare. Problem paraqet edhe fakti që nuk ka pasur ndërrim të natyrshëm të gjeneratave, shkaku i viteve nëntëdhjetë që kanë qenë shkatërrimtare për cilësinë e arsimit dhe të veprimtarisë botuese, gjë që ka shkaktuar një diskontinuitet, më saktë një hendek.

Nga ana tjetër, pas çlirimit, u çlirua edhe një energji e madhe e shumë njerëzve që mund të kishin pasur talent, mund të ishin zhvilluar si shkrimtarë të mirëfilltë, por që nuk e kishin pasur fatin e mirë në atë drejtim, në rrethanat e robërisë e varfërisë së gjatë. Botimet pa kritere, që pasuan pas çlirimit të vendit, botimet e veprave pa vlera artistike, të bëra me hyxhym, shumë herë të financuara edhe nga Ministria e Kulturës, e kanë tejngopur tregun e varfër të librit, deri në masën që librat në shumë raste shikohen me përçmim. Veprat e tilla e kanë demotivuar edhe lexuesin më pasionant. Para disa ditësh një botues i njohur, i njërës nga shtëpitë botuese më serioze në hapësirën kulturore shqiptare, më tha se nga tirazhi 1000 ekzemplarë, në rastin më të mirë mund të shiten deri në 200 ekzemplarë dhe se nuk ka ndonjë dallim esencial ndërmjet veprave të mira dhe atyre të zakonshme. Pra, krahas humbjes së pasionit për lexim, është evident edhe çrregullimi i shijes estetike të atyre pak lexuesve që kanë ngelë.

Nga ky skicim i gjendjes mund të kuptohet lehtë se letërsia shqipe në Kosovë është e kapërthyer në një krizë shumëplanëshe, nga e cila është e ngulfatur. Ajo që shkruhet e botohet si letërsi e mirëfilltë, nuk i sjellë autorit asnjë kompensim për punën e mundimshme që bën.

Shkrimtari shqiptar në Kosovë pa shans të arrijë për të një kohë më e mirë

Nga ana tjetër, librat që nuk shiten, që nuk lexohen, që nuk studiohen, krejt çka mund të bëjnë është të bëjnë monolog me veten brenda kopertinave të tyre. Natyrisht për librat e mirë, ka një shpresë se mund të presin një kohë tjetër, një kohë jokrizë, kur mund të ketë edhe lexues dhe vlerësim. Librat e mirë e kanë shansin ta presin atë kohë, siç e ka pritur “Shahnameja” e Firdusit, ndërsa autorët nuk e kanë atë shans, sikundër që nuk e ka pasur as Firdusi. Firdusi ka punuar në veprën e vet “Shahnameja” tridhjetë vite. Honorarin ia kanë vonuar për arsye të krizës politike që kishte pllakosur vendin e tij. Pas njëfarë stabilizimi, kur ia dërguan honorarin në flori, thuhet se derisa qeset e mëdha me flori po hynin nga njëra portë e qytetit, nga porta tjetër po e nxirrnin xhenazen e Firdusit. Kishte vdekur pa u shpërblyer. Ndërsa, vepra e tij, ndër shekuj, u bë simbol identiteti i një kombi, sikundër është kombi iranian.

Shkrimtari shqiptar në Kosovë, të vetmen shpresë mund ta ketë që vepra e tij ta presë një kohë kur mund të vlerësohet, ndërsa vetë shkrimtari shqiptar i këtij vendi, në shtetin e vet, i cili në të njëjtën kohë është i mbikëqyrur dhe i pavarur, nuk e ka asnjë shans ta presë një kohë të atillë. Ne, shkrimtarët shqiptarë të Kosovës, nga mosha pesëdhjetë vjeç e lart, nuk jemi brez i humbur. Ne jemi brez i izoluar nga prezenca ndërkombëtare, së cilës i ka interesuar dhe i intereson deshqiptarizimi kulturor i Kosovës, në favor të multietnicitetit, multikulturalizmit, neokolonializmit. Dhe ajo që dhemb edhe më shumë, ne jemi brez i injoruar nga institucionet tona, të cilat sikur e kanë një pasion hakmarrës ndaj shkrimtarëve, për rolin esencial që kanë pasur në formulimin e projektit të pavarësisë së Kosovës. U është dukur se mënyra më e mirë e fshehjes së atyre meritave të shkrimtarëve, ka qenë injorimi i shkrimtarëve dhe i letërsisë. Deri sot, kanë pasur sukses.