s p – Page 785 – Dielli

Mësimet e dashurisë

August 27, 2024 by s p

Ndue Ukaj/

Nënë Tereza është shkollë madhështore e dashurisë, pa një të dytë përreth, prandaj, një libër i ri për të, është një shteg që të ecim udhëve të reja e një dritare e re që të shohim pamje të reja; të mësojmë nga ky art i të jetuarit dhe nga kjo shkollë e provuar dashurisë njerëzore. Don Lush Gjergji, si punëtor i palodhshëm kulturor e shpirtëror, tash e sa kohë, punon pareshtur që të çelë shtigje të reja drejt njohjes së Nënën Terezës, të hapë dritare të reja, që të soditet bukuria e jetës, përmes zemrës së Nënë Terezës. Si biografi më i shquar i saj e studiues i rëndësishëm, tash e sa vjet, ai e shpalos përmasën e dashurisë së pakufishme të Gonxhes sonë dhe na thërret, të mbjellim kopshtin tonë, me dashuri, ngaqë, siç thotë Nënë Tereza e na kujton autori i librit, “dashuria është mjekim për çdo sëmundje.” Libri i porsa botuar, “Porositë e Shën Nënë Terezës për ne”, me shënimin domethënës, “Në e 45-vjetorit të dhënies së Çmimit Nobel për Paqe, Oslo, 10 dhjetor 1979”, vjen përpara lexuesit si njëlloj navigator i përditësuar dhe e ndihmon atë që të hyjë në botën e madhe të shenjtëreshës shqiptare, duke shpalosë aspekte të rëndësishme të jetë së Shën Nënë Terezës: botën shpirtërore, dashurinë për njeriun e Jezusin, aftësitë e saj për të zhvilluar dialog, lidhjen me kombin shqiptar, dëshmi që paraqitet në faqet e para, përmes testamentit që Nëna Tereza dha në Oslo, përpara botës, kur pohoi se ishte shqiptare, duke paralajmëruar kështu një përlindje të madhe kombëtare. Dhe 45-vjet pas, ky libër, përveç se aktualizon personalitetin shumëdimensional të Nënë Terezës, vjen mes nesh, edhe si një mësim i mirë kundër harresës.

Duke u nisë nga fakti empirik se mësimi më i mirë është mësimi nga njerëzit e mirë, libri i Don Lushit paraqet përpara lexuesit një njeri të mirë, me vepra e mësime praktike të mira, ku shtjellohen e përditësohen vlerat sublime: dashuria e cila rrezaton si shtylla kryesore e veprimtarisë së Nënës Terezë. Libri na tregon se “mëkati më i madh është mungesa e dashurisë” dhe duke na treguar këtë të vërtetë, na grish që të hyjmë në udhën e bukur të mësimeve të Nënë Terezës, të hyjmë në kopshtin e saj të magjishëm e të ushqehemi me vlera jetëdhënëse.

Don Lushi përmes këtij libri të bukur, me fotografi të bukura, e ri sjell portretin e shenjtores, vajzës që doli nga gjiri ynë e nga tokat tona, dhe në kohë trazimesh të mëdha globale, u nis në dhenat e huaja të Indisë, për t’u kthyer në vendin e saj, si nënë frymëzuese.

Dhe Don Lushi duke qenë bashkudhëtar i saj e njohësi më i përthelluar, porositë e Nënë Terezës, si mësime dobiprurëse, i sjell mes nesh, që të galdojmë për bukuritë e jetës, sepse, thotë Nënë Tereza: “Gëzimi është një nevojë, një dhuratë e madhe për të tjerët edhe për ne, është flaka e dashurisë.”

Pra, Gonxhja, ajo vajza e re, që e donte poezinë e këngën, e këputur nga kopshti me lule i tokave të hershme dardane, që herët mbillet si lule diku në një vend të largët të botës, në një mjedis ku varfëria e mjerimi kishin vizatuar fytyrën më të shëmtuar, dhe nga ajo lule e vockël, u bë një kopsht madhështor, që sot lulëzon anë e kënd botës. Gonxhja, vajzë e re, që herët, braktisi hiret e vajzërisë, i dha një lamtumirë të pikëlluar nënës Drane e familjes dhe përmes dallgëve të forta të jetës, në shekullin e egërsisë, u kthye në nënë për gjithë njerëzimin; nënë për të gjitha kombet, gjuhët, fetë e shtresat sociale. Ajo duke vepruar e duke e parë në secilën qenie njerëzore të mirën, i la botës testamentin madhështor të humanizmit; e mësoi njeriun që ta dojë jetën, ashtu siç është, plotësisht, pa pretendime, siç bëri ajo përditë, me njerëz të uritur, të braktisur, të lënë pasdore, dhe me ta, krijoi simfoninë e shpresës, një himn të dashurisë e të solidaritet njerëzor.

Libri i Don Lushit është një aktualizim domethënës në rrethanat tona, sepse, siç thotë autori, jeta e saj “është një porosi në vazhdimësi për mbarë botën, sidomos për ne shqiptarët”, që të mësojmë se dashuria është mjekimi i çdo sëmundje dhe falja vlerë e epërme njerëzore, sidomos në një kohë, kur duket sikur sillemi të trullosur përballë botës e vetvetes, në një kohë kur e kemi humbë aftësinë që të bisedojmë me botën e me njëri-tjetrin. Në këtë aspekt, libri e thërret lexuesin shqiptar, të mendojë udhën e gjatë që bëri kombi ynë, për të fituar lirinë, për çka, Nënë Tereza është shumë meritore, dëshmi kjo e pohuar nga udhëheqës botërorë.

Shën Nënë Tereze është e përbotshme, por neve si pakkujt na takon të bëhemi nxënës të kësaj shkolle, të mësojmë nga ajo e të marrim energji për të mirën tonë e të njerëzimit, e në ç’drejtim, ky libër ndihmon shumë.

Porositë e Nënë Terezës, këshillat e thjeshta prej nëne, janë vlera ushqyese për zemrën e mendjen njeriut, çdo herë e në çdo kohë, sepse burojnë nga një zemër e madhe e me përvoja të forta, nga një zemër që pati vend për të gjitha dhimbjet dhe gëzimet e botës. Ja një nga to: “Mos më thuaj se në botë ka luftë. Mos më thuaj se njerëzit veniten nga uria. Mos më thuaj se njerëzit vriten nga urrejtja. Mos më thuaj se njerëzit gërgasin dhe përndjekin njëri-tjetrin, por vetëm më thuaj: Ç’bën ti?“

Nëna Terezë, nuk vulviti flamuj ideologjikë, partiakë, shtetërorë, ajo jetoi e punoi nën flamurin e dashurisë njerëzore, atë flamur ia dhuroi botës, duke e bërë fuqinë e tij të rrezatojë kudo e kurdo, edhe nën rrebeshin e armëve, aty ku dora fuqisë së shkencës, e parasë dhe e politikës, nuk mund të depërtonte. Don Lush Gjergji këtë flamur e ka sjellë mes nesh dhe na pyet: ç’bën ti me të?

Dhe sot, në një ditë si kjo, tek kujtojmë lindjen e shenjtëreshës sonë dhe përurojmë librin e Don Lushit, si shkrimtar, më takon të them pak fjalë për profilin krijues të Nënë Terezës, sepse, ajo kishte një shpirt të madh krijues e artistik. Ajo ishte poete me mendim të thella, një krijuese, në kuptimin më të lartë të fjalës, që kënaqej me fuqinë e artit e të poezisë, dhe botës i la vargje magjepse e një filozofi mahnitëse.

Poezitë e saj mund të shërbejnë si ilaç për t’i kuruar vuajtët njerëzore, për t’i bërë ato më të përballueshme, për të mësuar nga jeta dhe njëkohësisht për t’iu gëzuar çdo momenti. Në këtë aspekt, siç thotë Papa Gjon Pali i Dytë te “Letra dërguar artistëve”, Nënë Tereza, na shfaqet edhe “një rojtare e së bukurës në botë.”

Po ashtu, lë të kujtojmë se Nëna Terezë, fal veprimtarisë së Don Lush Gjergjit është bërë pjesë e edukimit të një breznie të tërë, që na vitet nëntëdhjeta, kohë kjo e thyerjeve të mëdha dhe e transformimeve shpirtërore e politike. Asokohe, për ne që jetonim në Kosovë, filloi një kalvar i vërtetë i vuajtjeve, dhe ne, si nga një e çarë qiellore, shihnim një dritëz shprese, të një forcë të epërme, që na injektonte me besim. Ishte Nënë Tereza ajo që u shfaq mes nesh, me mësimet e buta e shpresëdhënëse, të Nënës, dhe siç thoshte presidenti ynë i papërsëritshëm, Ibrahim Rugova, ajo u bë “është engjëll i rojës për Kosovën dhe për popullin shqiptar.”

Libri i Don Lushit na ndihmon të ofrohemi me nënën tonë të dashurisë, na mundëson të udhëtojmë në jetën e saj, në historinë e familjes së saj, në kontekstin sociale e kulturor shqiptar, na tregon se “buzëqeshja kushton pak, por dhuron shumë” dhe si i tillë meriton të lexohet, për dashurinë që transmeton te lexuesi, për faktet e meditimet domethënëse rreth përmasës shpirtëror të shenjtës sonë, për gjuhën e rrjedhshme e të qartë me të cilën është shkruar, dhe para se gjithash, për dashurinë e pafund me të cilën Don Lush Gjergji i blatohet Shën Nënë Terezës dhe kombit të tij.

(Përsiatje për librin e Don Lush Gjergjit, “Porositë e Shën Nënë Terezës për ne”, Drita dhe ITSHKSH, 2024)

(Prishtinë, 26 gusht, 2024, në Akademinë Solemne në ditëlindjen e Shën Nënë Terezës,)

MURGESHA E SHENJTË DHE POETI I KËNGËS SKANDALOZE

August 27, 2024 by s p

– Nënë Tereza dhe Migjeni -/

26 gusht: në këtë ditë erdhi në jetë një vogëlushe që do ta quanin Gonxhe e do të bëhej Shenjtja Nënë Terezë dhe iku nga kjo jetë një poet shumë i ri, që kishte zgjedhur si emër letrar akronimin Migjeni.

Murgesha dhe poeti. I dua të dy. Gati moshatarë ishin, Nënë Tereza lindi në vitin 1910 në Shkup, Migjeni një vit më pas, në Shkodër, në 1911 (dhe im atë në atë vit lindi, në Jug), kur Shqipëri s’kishte se vendi ende vuante fundin e perandorisë otomane e priste të shpallej i pavarur.

Murgesha dhe poeti. Të dy u bënë të njohur, Migjeni si një nga shkrimtarët më të rëndësishëm në letrat shqipe, duke e modernizuar poezinë dhe tregimin, i përkthyer dhe në gjuhë të tjera, ndërsa Nënë Tereza u bë gruaja më e njohur e planetit, vetëm me dashurinë e saj dhe u shpall shenjtore e kohëve moderne.

Nuk janë takuar kurrë, as dhe parë, dhe nuk do të kenë ditur gjë për njëri-tjetrin, kur Migjeni ishte mësues në Pukë dhe shkruante me sarkazëm për varfërinë e rëndë të malësorëve dhe këmbët e zbathura të nxënësit të tij, Lulit të vocër, duke akuzuar shfrytëzuesit e pangopur sipër, Nënë Tereza kishte shkuar në Indi me mision, mësuese dhe ajo, por doli nga muret e kuvendit që t’u shërbente më të varfërve të të varfërve. Kur Migjeni blasfemonte dhe Zotin, duke mos e besuar, Nënë Tereza në shërbim të Zotit, me Krishtin në zemër si dritën dhe si udhërrëfyes në terr, shpëtonte jetë njerëzish, fëmijët e botës, nuk akuzonte, vetëm donte dhe shërbente. “Më mirë ndiz një qiri se sa të mallkosh errësirën.” – thoshte. Dhe lutej.

Ndërsa Migjeni ka dhe një poezi, ndër më të bukurat e tij, kushtuar murgeshave:

MIGJENI

KANGA SKANDALOZE

Një murgeshë e zbetë, që bashkë

me mkatet e botës

bar dhe mkatet e mia mbi supet e vet

të molisun,

mbi supat e verdhë si dylli që i ka puth

hyjnia

– kaloi rrugës së qytetit

si ejll i arratisun…

Një murgeshë e zbetë, e ftohtë

si rrasa e vorrit,

me sy boj hini si hini i epsheve

të djegna të gjallesës,

me buzë të holla të kuqe, dy gajtana

pshertimet që mbysin

ma la der’ vonë kujtimin,

kujtimin e ftohtë të kalesës.

Prej lutjesh (jo tallse!) duel

dhe në lutje prap po shkon…

Lutjet i flejnë gjithkund: ndër sy,

ndër buzë, ndër gishta.

Pa lutjet e saj bota, kushedi,

ç’fat do kishte?

Por dhe nga lutjet e saj

ende s’i zbardhi drita.

O murgeshë e zbetë, që çon dashni

me shënjt,

që n’ekstazë para tyne digjesh

si qiriu pranë lterit

dhe ua zbulon veten… Smirë ua kam

shejtënvet:

Mos u lut për mue, se due

pash më pash t’i bij ferrit.

Unë dhe ti, murgesh, dy skaje

po të një litari;

të cilin dy tabore ia ngrehin

njeni-tjetrit –

lufta asht e ashpër dhe kushedi

ku do t’dali,

prandaj ngrehet litari edhe përplasen

njerzit.

E quan këngë skandaloze. Dhe ashtu ishte. Unë gjej adhurim për murgeshën, të fshehtë, të mermertë, me ironi komplekse dhe skandal janë mjerimi, mosdashuria, indiferenca shoqërore, vrasjet, mashtrimet, hipokrizitë, që nga shteti deri te alienimi i njeriut, mosleximi, të mosbesuarit, etj, etj.

Po edhe Nënë Tereza ka shkruar poezi, që në rininë e saj të parë, mbante ditar. Po edhe lutjet e saj poezi janë dhe të mrekullueshme, janë botuar nëpër botë në gjuhët e mëdha. Kam përgatitur dhe unë libra të saj në shqipe tonë. Ja, njëra:

NËNË TEREZA

“MËRMËRIMË SHENJTOREJE”

Njeriu shpesh është i pakuptueshëm, spontan, vetanak.

E ç’rëndësi ka, duaje!

Nëse mirë bën, do të thotë

se plotësohet qëllimi i vetes.

E ç’rëndësi ka,

bëj mirë!

Nëse do të jeni i suksesshëm, miq të rremë do të gjeni

dhe armiq të vërtetë.

E ç’rëndësi ka, vazhdo!

E mira që bën, do të harrohet nesër.

E ç’rëndësi ka, qofsh i kthjellët!

Sinqeriteti dhe nderi do të bëjnë

të plagosesh kollaj.

E ç’rëndësi ka, krijo!

Le të shembet natën befas

ajo që ke ngritur me vite.

E ç’rëndësi ka, ndërto përsëri!

Le të mos kënaqen njerëzit,

kur u gjendesh pranë.

E ç’rëndësi ka, ndihmoji!

Botës jepja pjesën më të mirë

të vetes.

S’do të jetë e mjaftë. Do ta flakin.

E ç’rëndësi ka.

Po ti dhuroje pjesën më të mirë

të vetes!

Dhe do të vazhdosh të jesh i lumtur.

Të kuptohemi mirë, e gjitha kjo

s’është kurrë midis jush dhe atyre, por midis nesh dhe Zotit.

_______________________

* Kjo poezi është gdhendur

mbi një mur në Kalkutë.

Dua shumë dhe lutje të tjera të Nënë Terezës, më duken si poezi moderne. Do të doja t’i shikoja të shkruara mureve të qyteteve, të gdhendura në gurë, në antologji e tekste shkollash, bashkë me Migjeni, me njëri-tjetrin t’i themi përmendësh:

DHËNIE

Që të kalosh këtë ditë,

i do duart e mia?

Ndihmo me to këdo

që do të dëshironte

dhe i duhen duart e mia.

O Zot,

po t’i jap duart e mia tani.

Që të kalosh këtë ditë,

i do këmbët e mia?

Shko vizito atë që pret e pret

t’i vijë një mik.

O Zot,

po t’i jap këmbët e mia tani.

Që të kalosh këtë ditë, e do zërin tim?

Fol me ata që duan një fjalë dashurie.

O Zot,

po të jap zërin tim tani.

Që të kalosh këtë ditë

e do zemrën time?

Duaje çdo njeri nga shkaku

se është njeri.

O Zot,

po ta jap zemrën time.

Dhe kështu u bëftë!

Desha t’i kujtoj sot me poezitë e tyre dhe poetin tonë dhe murgeshën tonë. Është 26 gusht, në këtë datë Migjeni vdiq larg atdheut për të mbetur i pavdekshëm në letrat shqipe dhe po në këtë datë lindi vajza Gonxhe Bojaxhiu, që u bë Shenjtja Nënë Tereza, edhe ajo larg atdheut, e përjetëshme me dashurinë e saj dhe po aq e përbotëshme.

Largësitë, edhe në kohë ashtu si mes vendeve dhe njerëzve, janë zvogëluar dhe s’kanë më aq kuptim ose jo si dikur.

Dikur shkoja gjithë adhurim në shtëpinë muze, ku kishte jetuar Migjeni, në Shkodrën e tij, kur isha student, kam shkruar dhe poezi për të, “të rrezikshme” – më thanë nja dy miq që ua lexova atëhere, njërën nga ato e kam dhe në akt-akuzë, kur më dënuan, ndërsa emrin e Nënë Terezës e dëgjova së pari në burg, ajo ishte e ndaluar të vinte në atdhe, edhe atdheun burg e kishin bërë, të shkuara të (pa)harruara… por sot dua të shkoj prapë në shtëpinë e Nënë Terezës në Chicago, të bisedojmë me motrat e saj, të prek relike të saj. E ngriti vetë atë shtëpi përmes veshtirësish, keqkuptimesh e krimeve në lagje. Por, ah, sa shtëpi dashurie hapi ajo nëpër botë!

Visar Zhiti

Chicago, 26 gusht 2024

Vepra “Institucionet Islame dhe Imamët e Krajës” e studiuesit Hamid Halaj iu bë dhuratë Bibliotekës së Vatrës

August 27, 2024 by s p

Qëllimi kryesor i këtij punimi është që lexuesit t’ia ofrojë një hyrje të shkurtër dhe sa më të qartë të historikut të insti- tucioneve islame të Krajës. Pastaj lexuesi do të njihet edhe me biografitë e shkurtra të personaliteteve myslimane nga kjo trevë (që kanë shërbyer në këto institucione), të imamëve me origjinë nga Kraja, por të cilët kanë dhënë kontribut jash- të vendlindjes së tyre, si dhe do të njihet edhe me imamët të cilët punuan në trevën e Krajës, por që nuk ishin nga kjo tre- vë. Me një fjalë, ky libër nxjerr në pah kontributet që imamët krajanë dhe ata jashtë kësaj treve kanë dhënë në fusha të ndryshme të veprimtarisë njerëzore, duke përfshirë edhe disi- plina të ndryshme shkencore. Ata, me punën e tyre, përbënin një themel të fortë për përhapjen dhe përparimin e dijes e të fesë islame brez pas brezi.

Ndonëse trajtimi ynë nuk është përkufizuar në vite, me- gjithatë jemi përpjekur që vitet të mos i lëmë anash, duke përfshirë periudhat kohore kur janë formuar institucionet is- lame në Krajë dhe kur imamët krajanë dhe ata jashtë trevës së Krajës kanë shërbyer aty, që në përgjithësi është një pe- riudhë të gjatë, madje duke nisur që nga viti 1602, kur edhe u themelua institucioni i parë islam në Krajë.

Mendoj se, me anë të kësaj vepre, do të dalë në pah një përpjekje e jona për hulumtimin dhe publikimin sa më origji- nal të saj, duke bërë fjalë për përhapjen dhe trashëgiminë e madhe historike të këtyre prijësve të dijes dhe të kohës së tyre, në mënyrë që komuniteti ynë krajan, mbase edhe ai gji- thëshqiptar, të mos i harrojë ata, por t’i pranojë në gjirin e vet dhe t’i nderojë kontributet e tyre si në shkencë, njohuri dhe qytetërim brenda kombit të vet. Nuk mund ta lëmë pa e thek- suar faktin se disa studiues dhe autorë të njohur kanë kontribuuar në këtë fushë, duke shkruar dhe duke analizuar aspekte të ndryshme të kontributeve të tyre në kulturën dhe trashëgi- minë tonë kombëtare.

Thënë ndryshe, ky punim paraqet përpjekjet e mia për një hulumtim sa më të gjithanshëm rreth institucioneve islame në trevën e Krajës. Kjo është një ide e kamotshme, dëshirë dhe kuriozitet i imi, i bazuar në vullnet e pasion, për ta stu- diuar e për ta hedhur në letër çështjen e institucioneve islame në trevën e Krajës. Fjala është për një trevë, siç është Kraja, vendlindja ime, e cila është sa e pasur po aq edhe e pahulum- tuar në disiplina të ndryshme shkencore. Jo vetëm kaq, nga- se, krahas kësaj, në këtë kontekst, hyn edhe veprimtaria e institucioneve arsimore e kulturore islame në këtë trevë, vep- rimtaria arsimore e mësimdhënësve (hoxhallarëve-imamëve, myderrizëve etj.). Dekadat e punës për arsimimin e të rinjve në këtë trevë etnikisht shqiptare janë objekt studimor për një studim të mirëfilltë, i cili përbën një pasuri të çmuar. Prandaj është shumë e rëndësishme që kërkimi shkencor të vazhdojë në këtë drejtim.

Kur vendosa që t’i hyja një përpjekjeje të tillë, nuk dy- shoja se duhet të më duhej t’ia kushtoja një pjesë të mirë të kohës sime. Po ta kisha llogaritur kohën që e kërkon një nis- më kësodore, me siguri se nuk do ta kisha filluar këtë pro- jekt. Fatmirësisht nuk mendova ashtu, ngase e nisa punën me vullnet dhe pasion, duke lexuar literaturë të shumtë gjatë hu- lumtimit, duke bërë intervista e biseda me njerëz të kësaj tre- ve, e kur takohesh me njerëz të dijes dhe hyn në biseda të tilla, aty inkurajohesh që të vazhdosh punën e nisur.

Burimet, rreth këtij punimi, të cilat do të mund të merre- shin në konsideratë për ndriçimin e gjendjes së këtyre insti- tucioneve në trevën e Krajës, janë të pakta dhe të paraprira me fragmente të vogla. Përveç pak shkrimeve, që kemi për- fshirë në këtë punim, kemi në dorë materiale të shkruara nga kronistë të huaj, apo studiues shqiptarë, të cilët kanë hulum- tuar në arkiva të ndryshëm shqiptarë apo turq dhe kanë hedhë dritë rreth këtyre institucioneve në këtë trevë. Deri tani ka ekzistuar një boshllëk i madh i njohurive dhe të dhënave shkencore mbi këto institucione. Me daljen në dritë të këtij libri, po bëjmë përpjekje që këtë boshllëk ta mbushim dhe të pajisemi me të dhëna bazike, me informata që janë burime faktografike dhe të cilat janë nxjerrë nga kujtesa e popullsisë së trevës në fjalë. Historia e gjithëpërfshirëse e këtyre institu- cioneve është e pamundur, sepse mungojnë edhe dokumentet dhe informacionet e shumta.

Për ta zbuluar historikun e zhvillimit të këtyre institucio- neve në trevën e Krajës është e domosdoshme që të gjurmo- het në të kaluarën e tyre, në zanafillën e tyre, gjë që shpie në përparim të mëtejshëm, nga e kaluara në të ardhmen dhe nga e mangëta drejt të plotës. Edhe dokumentet të cilat posedojnë në xhamitë e Krajës dhe ato të pakta që hedhin dritë mbi këto institucione, duhet ta pranojmë se nuk janë shkruar në gjuhën shqipe, gjë që e vështirëson edhe më shumë gjetjen e së vër- tetës lidhur me themelimin e këtyre institucioneve, sidomos të mejtepeve të para në këtë trevë. Këtu nevojitet gjithashtu hulumtimi i veprave të autorëve të huaj në drejtim të kësaj teme, sidomos në Sanxhakun e Shkodrës, ku bën pjesë edhe zona e Krajës, ashtu që do të sigurohen burime të mjaftuesh- me për zanafillën e hapjes së këtyre institucioneve.

Krahas literaturës së përdorur, kam bërë edhe intervista të ndryshme rreth imamëve krajanë dhe atyre jashtë Krajës, por me shërbim në Krajë, duke e ndërlidhur literaturën me dësh- mitë e gjalla. Nëpërmjet kësaj lexuesi mund të njoftohet për punën e atyre edukatorëve të popullit të trevës, të mësuesve (imamëve), të cilët arritën të përgatisin breza të tërë me for- mim kulturor dhe fetar islam, në këtë trevë, disa prej të cilë- ve ndoqën shkolla të larta në vendet islame, në kuadër të të cilave u dalluan për arritje të larta. Me punën e madhe që bë- në figura e tyre erdhi gjithnjë duke u lartësuar, duke u konsi- deruar edhe si punë fisnike. Ata, me përkushtimin e tyre, bë- në të pamundurën për edukimin dhe mësimin e fesë në dobi të popullit të kësaj treve. Në këtë rrugë nuk krijuan të mira materiale dhe as kapital, por jetuan si gjithë populli tjetër, me rrogat e tyre modeste. Për këtë populli i trevës i donte dhe i respektonte, duke i ruajtur në kujtesën e tyre si njerëz fisni- kë, si mësuesit e tyre në mejtepe, por edhe si përhapës të di- jes.

Ky punim është shpërfaqje e punës që e kemi bërë dhe njoftim i masës më të gjerë me të. S’ka dyshim se libri që ju e keni në duar i dedikohet komunitetit islam, por edhe opini- onit të gjerë mbarëkombëtar dhe jo vetëm atij.

Ne po e çelim një kapitull të ri, apo thënë krajançe, po e “hapim një shteg”, ndërsa të tjerët le ta vazhdojnë

ABAT PREND DOÇI, KLERIKU, ATDHETARI DHE INTELEKTUALI SHQIPTAR NË SHËRBIM TË ÇËSHTJES KOMBËTARE SHQIPTARE

August 27, 2024 by s p

Dr. Paulin Marku/

Prend Doçi është një personalitet i rëndësishëm i klerit katolik shqiptar dhe me kontribute të shumta në periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ai ishte një atdhetar i madh dhe u aktivizua për mbrojtjen e territoreve shqiptare, për zhvillimin e gjuhës, kulturës e traditës sonë kombëtare. Ai lindi më 7 shkurt 1846 dhe u nda nga jeta më 22 shkurt 1917. Prend Doçi e hasim në dorëshkrime e dokumente shqipe dhe të huaja të kohës, si Dom Prend Doçi, Abat Prend Doçi, si dhe emri i tij gjendet edhe në forma të tjera si: Preng Doçi, Prengë Doçi si dhe Prenk Doçi sipas shqiptimit dialektor e krahinor si dhe, sipas dorëshkrimeve të bashkëkohësve të tij. Prend Doçi në shkrimet e tij në gjuhën shqipe e ka shkruar Prend, ndërsa në gjuhën italiane e në latinisht e gjejmë, Primo Dochi, Primus Docci, Primo Docci, dhe prej vitit 1888 pasi u dekretua nga Vatikani, Papa Leoni XIII do të emëronte Dom Prend Doçin“Supra, montem Mirditarum” abatis nullius, i cili do të drejtonte Abacinë e Oroshit të Mirditës dhe do të kishte varësi të drejt për drejtë nga Selia e Shenjte në Vatikan.

Ai lindi në Bulger të Mirditës, më 7 shkurt 1846 dhe pati veprimtari të gjerë klerikale katolike me funksione të ndryshme në Shqipëri, Itali, Mali i Zi, Greqi, Indi, Kanada… Ai ishte diplomat e vizionar me ndjenja të thella atdhetarie, poet, publicist, themelues i shoqërisë “Bashkimi”, shoqëri kjo, e cila, bëri shumë punë të mëdha bashkë me Atë Gjergj Fishtën e Dom Ndoc Nikën e shumë intelektualë brenda e jashtë vendit. Shoqëria “Bashkimi” ka dhënë kontribut të jashtëzakonshëm për arsimin shqiptar, nga aty u realizuan shumë botime të karakterit gjuhësor, letrar, historik e kulturor si dhe ishte një zë i fuqishëm për jetësimin dhe mbrojtjen e alfabetit shqip me germa latine dhe për zhvillimin e shkollës shqipe. Abat Doçi ishte kontribues i madh për zhvillimin e shoqërisë shqiptare, si dhe drejtues i rëndësishëm i kishës katolike në krahinën e Mirditës, në Abacinë e Oroshit.

Fatkeqësisht, ashtu si për shumë klerikë e intelektualë të tjerë shqiptarë edhe figura e atdhetarit të madh, Prend Doçi u la në harresë gjatë regjimit diktatorial komunist në Shqipëri. Veprimtaria e atdhetarit të flaktë që luftoi me çdo mënyrë me penë e me armë për mbrojtjen e territoreve shqiptare, që e pagoi fort shtrenjtë, me arrestimin e pastaj me dëbimin e tij për të mos shkelur në tokën ëmë për disa vite, i cili është një prej rilindësve më të spikatur të kohës, promovues i vlerave atdhetare shqiptare, nuk u vlerësua dhe nuk u mor në konsideratë nga regjimi komunist.

Pas rënies së regjimit komunist, figura dhe veprimtaria e Prend Doçin filloi të trajtohej dhe të shihej me syrin pozitiv duke i dhënë vendin dhe vlerësimin e merituar. Për të është shkruar në revista shkencore, në gazeta të ndryshme, si dhe, i janë kushtuar dy monografi jetës dhe aktivitetit të tij. Në vitin 1997 autori Pal Doçi publikoi monografinë: “Prend Doçi Abati i Mirditës, jeta dhe vepra”, dhe në vitin 2012 në Shkodër u publikua një tjetër monografi nga autori Luigj Martini: “Abati i Mirditës, Prend Doçi (1846-1917)”.Ndërsa në Rrëshen, Mirditë sheshi mban emrin Abat Prend Doçi në nder dhe respekt të veprës së tij. Mund të thuhet se është cekur dhe trajtuar kontributi i figurës kombëtare Prend Doçi, por mund ta them me bindje të plotë se aktiviteti i tij është më i gjerë sesa është shkruar deri në ditët e sotme, nëse do të hulumtohet nëpër arkivat e huaja të periudhës, kryesisht në ato të Vatikanit, Propaganda Fide, arkivat e Romës dhe të Vjenës do të njiheshim edhe më shumë për veprimtarinë e tij atdhetare e intelektuale.

Për Prend Doçin kanë lënë shënime të shumta edhe autor te huaj që e njihnin shumë mirë rolin dhe veprimtarinë e tij, si, Edith Durham, Franc Nopcia, Antonio Baldacci, Hyacinthe Hecquard, … si dhe diplomatë të ndryshëm që bashkëpunuan dhe u njohën me aktivitetin atdhetar e klerikal. Ata shprehnin vlerësime dhe konsideratë të lartë për klerikun katolik Prend Doçin, si një prej njerëzve me kontribute të mëdha kombëtare për zhvillimin e shoqërisë e kulturës shqiptare, e vlerësonin për ngritjen e marrëdhënieve të mira me mirditorët dhe për lidhjet e forta me shtëpinë e Gjon Marka Gjonit, si dhe angazhohej nëpërmjet njohjeve e kontakteve që kishte për të rikthyer nga internimi në vendlindje Princin e Mirditës, Preng Bib Doda.

Dom Prend Doçi pasi përfundoi studimet me rezultate të larta në Romë në vitin 1871 u kthye në atdhe. Ai kishte fituar dije dhe kulturë të përgjithshme, jo vetëm në fushën teologjike-klerikale por gjatë qëndrimit në Itali kishte patur mundësi të lexonte libra të ndryshëm filozofik, historik, gjuhësor e kulturor, pasi ishte edhe njohës i disa gjuhëve të huaja. Prej njohësve të kohës, ai njihet si njeri i zgjuar e mendje mprehtë, vizionar e atdhetar i flakte me ndjenja të larta kombëtare shqiptare. Në periudhën që shërbente në Mirditë atij iu shtuan edhe më tepër ndjenjat atdhetarie, për shkak edhe të trysnive të vazhdueshme të pushtuesve. Pak vite pasi u kthye në atdhe, Prend Doçi ishte një prej krerëve që organizoi mirditorët në kryengritjen e vitit 1876-1877. Ai vihet në krye të lëvizjes duke përdorur edhe armën për të luftuar me vendosmëri për mbrojtjen interesave kombëtare e territoriale shqiptare. Por kryengritja u shtyp nga forcat e shumta ushtarake të Perandorisë Osmane dhe autoritetet urdhëruan për të arrestuar shtatë organizatorët, një ndër ta edhe Imzot Prend Doçi. Ai ishte larguar së bashku me Kolë Mark Çunin përmes bjeshkëve të Malësisë së Mbishkodrës për të mos ra në duart e ushtrisë por në malet e Gucisë ata u rrethuan nga ushtria dhe iu kërkua të dorëzoheshin.

Gjatë qëndrimit në burgun e Stambollit, autoritetet osmane i morën në pyetje dhe i kërkuan nëse kryengritja ishte organizuar nga Preng Bib Doda, në mënyrë që mund të largoheshin nga përgjegjësia e organizimit të lëvizjes së armatosur, por ata e mohuan kategorikisht.

Nga burgu, me ndihmën edhe të Patrikut armen, Prend Doçi i dërgoi një letër patrikut katolik armen në Stamboll, i cili kishte marrëdhënie të mira me Sulltanin Abdyl Hamiti. Patriku armen, Stefan Azarian sapo u njoftua për këtë çështje i kërkoi Sulltanit t’ia falte atij dhe të lironte nga burgu dom Prend Doçin. Kështu pas ndërhyrjeve të Vatikanit, Austro-Hungarisë dhe të patrikut armen në Stamboll u bë e mundur lirimi i Prend Doçit, por me kusht se nuk duhet të kthehej në viset shqiptare. Prend Doçi i falënderoi për nderin e madh që i mundësuan lirimin e tij nga burgu, dhe shprehte mirënjohje ndaj patrikut armen, autoriteteve të Vjenës dhe të Vatikanit. Ai duhet që të vishte veladonin e priftit dhe të largohet sa më shpejt prej aty, para se Dervish Pasha të kthehej në Stamboll sepse mund të jepte urdhër për ta arrestuar sërish, pasi nuk ia falte organizimin e kryengritjes së mirditorëve. Ashtu ndodhi, sapo Dervish Pasha u kthye, ai u ankua për lirimin e tij, edhe pse ishte liruar me kusht dhe e kishte të ndaluar për mos kthimin e tij në viset shqiptare.

Në këto kushte dhe rrethana aspak të pëlqyeshme prej tij, por i detyruar që t’i zbatonte dhe dom Prend Doçi do të shërbente si prift jashtë trojeve shqiptare dhe nuk duhet të angazhohej më në lëvizje kryengritëse. Imzot Prend Doçi, do rifillonte jetën në emigrim edhe pse kishte dëshirë të madhe për t’u kthyer në vendlindje. Pas lirimit nga burgu i Stambollit, Prend Doçi shkon në Romë nga ku ngarkohet me detyrën e shenjtë të misionarit ekumenik dhe meshtar në Kanada. Atje shërbeu për disa vite por nuk ka shumë detaje rreth veprimtarisë së tij në Kanada edhe pse Dom Ndoc Nikaj dhe Atë Pashk Bardhi kanë shkruar për aktivitetet dhe formimin e tij, ndërsa rreth veprimtarisë në Kanada nuk gjenden shumë detaje rreth atyre viteve që jetoi dhe veproi në kontinentin e largët.

Pas 6 viteve në emigrim me mision apostolik, në pranverë të vitit 1883 Imzot Prend Doçi ftohet nga Propaganda Fide të rikthehet në Romë. Sapo kishte mbërritur në Vatikan ai kishte kërkuar të dinte për situatën në viset shqiptare dhe insistonte që t’i jepej e drejta për t’u kthyer në atdhe. Përpjekjet e Sekretarisë së Propagandës Fide pranë autoriteteve osmane në Romë për të lejuar që Imzot Prend Doçi të rikthehet në vendlindje rezultuan të pasuksesshme. Pra, edhe pse sulltani urdhëroi lirimin e tij nga burgu më 1877, Perandoria Osmane vijonte të linte në fuqi dekretin si i dëbuar nga territoret perandorake dhe moslejimin e tij në viset shqiptare. Por, në maj të vitit 1883 Propaganda Fide e dërgoi Imzot Doçin si misionar të saj provizorisht në Tivar të Malit të Zi. Mbërritja në Tivar i mundësonte atij që të ftonte nënën e të afërmit e tij që të shkonin ta vizitonin. Gjatë periudhës që ishte në Mal të Zi ai u prit në audiencë nga mbreti Nikolla i Malit të Zi. Sipas Atë Pashk Bardhit ky takim nuk përfundoi mirë pasi mbreti ishte shprehur “shpresoj së shpejti me shti në dorë Shqypnin, deri në lumin Drin” por përgjigja që i kishte dhënë Imzot Prend Doçi e kishte zëmëruar mbretin Nikolla: “Naltsi, ju ndoshta shtini në dorë krejt Shqypnin, por shqiptarët nuk do t’i keni kurrë miq”. Kjo përgjigje e hidhëroi mbretin Nikolla dhe nuk u prit aspak mirë nga autoritetet malazeze. Për pasojë u morën masa për largimin e tij nga territori i Malit të Zi. Ata kuptuan se ai nuk ishte në anën e tyre dhe qeveria malazeze urdhëroi që Prend Doçi të largohet sa më parë nga territori malazez. Ky veprim nuk u prit mirë sepse atij i interesonte të kishte mundësi të takonte familjarët dhe bashkëkombësit e tij gjatë misionit në Malin e Zi por qëllimi kryesor ishte rikthimi për në vendlindje. Ai përpiqej të shfrytëzonte çdo njohje politike e diplomatike, si në Vatikan, apo në qeverinë e Stambollit për t’u kthyer në vendlindje i lirë. Duke parë që mundësi për t’u kthyer në vendlindje nuk kishte, Imzot Doçi duhet të pranonte ose një mandat të dytë në Amerikë ose të shkonte në Athinë. Në nëntor të vitit 1883 ai pranoi detyrën e sekretarit të arqipeshkvit katolik të Athinës me shpresën se mund të ndryshonte diçka për rikthimin në atdhe. Por edhe nga Greqia nuk arriti të fitojë pafajësinë që e kërkonte me çdo kusht.

Kështu, në gusht të vitit 1884, Propaganda Fide e emëroi Sekretar të argjipeshkvit Antonin Agliardi delegat apostolik i Vatikanit në Indi, që ishte themeluar nga papa Leoni XIII. Por brenda pak muajsh, dom Prend Doçi mbajti postin në krye të misionit diplomatik deri në largimin e tij nga qyteti i Bombejt të Indisë për shkak se Imzot Agliardi duhej të kthehej në Romë për kurime shëndetësore. Pas dy vitesh, në shtator të vitit 1886 ai u kthye në Romë duke e mbyllur me sukses misionin në Indi. Gjatë qëndrimit në Romë i paraqiste Propagandës Fide me kritika të ashpra, pakënaqësitë për situatën në dioqeza dhe të klerit në viset shqiptare. Imzot Doçi synonte në krijimin e klerit shqiptar, organizimin dhe ripërtëritjen e Abacisë së Oroshit. Pas misionit klerikal në emigrim në shtete të ndryshme, që nga Italia, Kanadaja, Mali i Zi, Greqia e India, Prend Doçit në vitin 1888 atij iu realizua dëshira për t’u kthyer në vendlindje me detyrën e abatit të Mirditës -Nullius- (do të thotë se Abacia e Oroshit do të vepronte e pavarur nga dioqezat e tjera, ajo kishte lidhje direkt me Selinë e Shenjtë në Vatikan). Për periudhën 1876-1888 në Orosh nuk pati Abat, veç një famullitar të thjeshtë. (Ky studim vijon në numrin e gazetës “Dielli” – Shtator 2024)

Bibliografia:

• Historia e Popullit Shqiptar, vëllimi II, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë: “Toena”, 2002,

• Historia e Perandorisë Osmane, nën drejtimin e Robert Mantran, Dituria 2004,

• Shqipëria në Dokumentet Austro-Hungareze, I-VII, Botime Albanologjike 2012

• Dokumente Diplomatike Italiane për historinë e Shqiptareve 1912, Botime Albanologjike 2019

• Pal Doçi, Prend Doçi Abati i Mirditës, jeta dhe vepra. Tiranë, Naim Frashëri 1997,

• Luigj Martinit, Abati i Mirditës Prend Doçi 1846-1917, Shkodër, MIRGEERALALB 2012,

• Hyacinthe Hecquard, Historia dhe përshkrimi i Shqipërisë së Epërme ose i Gegërisë, 2008,

• Peter Bartl, Shqipëria nga mesjeta deri sot, Prizren, Drita 1999,

• Edith Durham, Njëzet vjet ngatërresa ballkanike, Tiranë, Argeta-LMG, 2001,

• Franc Nopça, Fiset e Malësisë së Shqipërisë Veriore dhe e drejta zakonore e tyre. Përkth. Mihallaq Zallari, Tiranë, Eneas 2013,

• Revista “Hylli i Drites” Pashk Bardhi o. f. m. , Emzot Prend Doçi, në Hylli i Dritës, nr. 3-4, mars-prill 1942-XX, Vjeti XVIII, Shkodër,

• Revista “Studime Historike” Pal Doçi, Tri shkrime të Prend Doçit, në Studime Historike nr. 1-4, Tiranë, 1994,

• Kalendari “Afredita” per motin 1910,

• Flamuri i Arbërit, (La Bandiera dell’Albania, pubblicazione periodica mensile per cura d’un comitato di sinori d’Albania e delle sue Collone),

• Pontificia università urbaniana” është instituti i studimeve të larta të Kishës Katolike në (Gianicolo) në Romë, i specializuar në formimin e klerit nga vende të ndryshme në misionin e të rinjve të kishës. Nullius- do të thotë që abacia e Oroshit ishte e pavarur nga dioqezat e Lezhës apo të tjera, por kishte lidhje direkt me Selinë e Shenjtë në Vatikan.

SHKOLLAT SHQIPE TË HAPURA NGA AUSTRO-HUNGAREZËT NË TERRITORET SHQIPTARE DERI NË VITIN 1912

August 27, 2024 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Pas Traktatit të Vjenës në 1615, Habsburgët ndoqën shembullin francez dhe rritën fuqinë e tyre si një protektorat kulti mbi subjektet katolike që jetonin në Perandorinë Osmane përmes serisë së traktateve që u dhanë fund luftërave të ripushtimit(Karlowitz(1699),Pozharevac(1718), Beograd(1739), Sistova(1791), si dhe përmes Traktatit të Kostandinopojës (1681) dhe Kongresit të Vjenës(1815)(Csaplár-Degovics, 2022). Protektorati i kultit ushtrohej drejtpërdrejt nga konsujt austriakë në qendra të ndryshme dhe ambasadori në Stamboll. Kjo e drejtë, e përcaktuar fillimisht në traktatet laike, ishte njohur zyrtarisht nga Papa në vitin 1837 dhe ishte ratifikuar prej tij me rastin e konkordatit të vitit 1855, që ishte lidhur me Vjenën(Csaplár-Degovics, 2017).
Në kuadrin e kultusprotektoratit, Vjena zhvilloi veprimtari të gjera kulturore, arsimore, shkencore, fetare dhe propagandistike(Pelinku, 2014:p.368). Politika arsimore austriake dhe efektet e saj në zhvillimin kulturor dhe arsimor në disa vende lidhen me disa dispozita ligjore të qeverisë së Vjenës. Në vitin 1848 doli ligji, sipas të cilit…”në shkollat fillore fëmijët duhet të mësojnë gjuhën amtare”. Një gjë e tillë është përforcuar me dispozitat ligjore të vitit 1849, kur neni 17 i ligjit të datës 21 dhjetor 1967 për problemet e arsimit theksonte se “çdo komb ka të drejtë të ruajë dhe të kultivojë individualitetin dhe gjuhën e tij në shkolla”; se “në ato rajone ku jetojnë së bashku disa kombësi, shkollat duhet të rregullohen në një mënyrë që të kultivohet edhe gjuha e një kombi tjetër”(Pelinku, 2014:368-369).

Që nga maj i vitit 1856, konsulli austriak Rudolfo Borovicka filloi të kontribuonte rregullisht në shkolla. Në raportin e tij të vitit 1857, dërguar në Vjenë për ndryshimet e ndodhura gjatë vitit akademik në shkollat katolike, të financuara nga qeveria austriake thuhet: “Në provimet vjetore të fundvitit (më 31 maj asistoi Borovicka dhe Ipeshkëvi Topiç), ku u dhanë çmime, rezultati ishte i kënaqshëm. Numri i nxënësve ishte 174, duke u rritur më shumë se një vit më parë(Arkivi i Muzeut të Shkodrës, Arkivi i Vjenës). Edhe në vitin 1859 provimet në tre shkolla fillore katolike u zhvilluan në prani të Arqipeshkëvit të Shkodrës Imzot Çurçisë dhe konsullit austriak Borovicka. Numri i nxënësve ishte 132, prej të cilëve 61 u përkisnin klasave të ulëta me mësues Gjergj Benusi; 40 nxënës shkollës së mesme me mësuesi Katoniq dhe 31 nxënës me mësuesin Gjuriq(Arkivi i muzeut të Shkodrës, Arkivi i Vjenës, 1859).
Kërkesat për hapjen e një shkolle për vajza kanë qenë të vazhdueshme. Ndryshe nga shkollat e përziera që frekuentoheshin nga vajza të vogla deri në 10 vjeç, shkollat e femrave do të frekuentoheshin nga vajza të çdo moshe, të cilat do të merrnin arsim të përshtatshëm(Pelinku, 2014:372). Kushë Mica dhe Tereze Berdica në vitin 1859 hapënn shkollën e parë private për arsimimin e vajzave, e cila u mbështet financiarisht nga qeveria austriake. Tina Nik Gjergji hapi një shkollë tjetër shqipe për vajza në vitin 1873-1874. Lëndët që do të mësohen ishin: lexim, shkrim, numërim, vizatim, muzikë dhe art (punime artizanale). Kontributi i atyre shkollave ishte i madh, sa mund të themi se “gratë në Shkodër edhe më shumë se njëqind vjet më parë mund të shkruanin shqip”(Koliqi, 1972).

Në vitin 1861 u hap shkolla e parë popullore nga priftërinjtë françeskanë, duke shënuar fundin e shkollave private në lagje me një mësues, duke krijuar një shkollë unike për të gjithë. Në raportet e dërguara nga Konsullata austriake në Ministrinë e Jashtme në Vjenë, më 4 korrik 1863, flitet hollësisht për shkollat që njerëzit i quanin “atërore”.Programi në këto shkolla ishte i ndarë në katër klasa me këto lëndë: Fe, Kaligrafi dhe Elementet e para të gramatikës italiane. Ky institucion është mbështetur nga qeveria austriake me 1260 monedha ari, si dhe nga shoqata bamirëse fetare “Holly Lady”. Në vitin 1867, për shkak të ecurisë së mirë të kësaj shkolle Arqipeshkëvi i Shkodrës, Imzot Pooten kërkoi që të shtohet ndihma me 1260 monedha ari, të mjaftueshme për një mësues më shumë. Kjo kërkesë u mbështet nga Konsullata austriake në Shkodër. Nga shuma e mësipërme, jepeshin të holla edhe për Gjergj Benusin dhe dy mësueset që punonin në shkollën e artizanatit me vajza të qytetit”(Dituria, 1927).

Sa më shumë kalonte koha, aq më shumë rritej numri i nxënësve. Për shkak të kësaj, u ngrit nevoja për shkollë shtesë. Përsëri qeveria austriake u përgjigj pozitivisht për mbështetje, duke dhënë 3000 monedha ari (Arkivi Ipeshkvor Shkoder). Në vitin shkollor 1876-1877 shkolla u transferua në një godinë të re(Pelinku, 2014:370). Mësimet zhvilloheshin në katër paralele. Veprimtaria e kësaj shkolle u zhvillua më tej. Brenda një kohe të shkurtër shtoi klasa, të cilat shkonin nga dy në tre në secilën paralele dhe, në vitin 1902, u shtua shkolla e mesme qytetare. Gjatë këtij viti shkolla numëronte Kolegjin Françeskan, Saurian-Jezuit, një shkollë fillore me 5 paralele, një shkollë reale me 3 paralele dhe një shkollë tregtare me tre paralele (Muceku, Haloçi, 2015:140).

Në vitin 1862, me ndihmën austro-hungareze u themelua Seminari Papnor Shqiptar, një nga dy seminaret papnore të vetme jashtë Romës. Njëzet seminaristë u pranuan në 1862. Kurrikula e seminarit, e ngjashme me kurrikulat e seminareve të tjera të drejtuara nga jezuitët në mbarë botën, fokusohej në filozofi, teologji dogmatike dhe morale, shkrimin e shenjtë, historinë kishtare dhe parimet e së drejtës kanonike. Kongregacioni i Përhapjes së Fesë bëri një kërkesë të veçantë që seminaristët shqiptarë të marrin një trajnim të veçantë në teologji baritore, predikim dhe katekizëm, në mënyrë që me mbarimin e trajnimit të Seminarit të jenë gati për të marrë pjesë në jetën liturgjike dhe sakramentale të Kishës. Kongregacioni vendosi që numri i seminaristëve të rritet gradualisht dhe në mënyrë progresive, në përpjesëtim me gjendjen ekonomike të institucionit dhe hapësirën e disponueshme, me një kufi prej jo më shumë se tridhjetë seminaristë të shpërndarë ndër dioqezat e Tivarit, Durrësit, Shkupit, Shkodrës, Lezhës, Sapës dhe Pultit(Murzaku,2017: 98-99).

Në vitin 1875, me ndihmën e Vjenës jezuitët hapin një shkollë fillore. Dy vjet më vonë u hap “Kolegja Severiane”. Që në vitin e parë regjistrat kishin një kolonë për gjuhën shqipe. Gjatë tre viteve të para, lëndën e gramatikës e ligjëroi At Luigj Mazza dhe pastaj Domenico Pazzi(Pelinku,2014:373).
Shqipëria fitoi rëndësi parësore për Monarkinë gjatë viteve 1890 dhe në prag të fillimit të shekullit, kur Ballhausplatz artikuloi nevojën për një politikë të re shqiptare. Në nëntor dhe dhjetor 1896, Ministri i Punëve të Jashtme Agenor Goluchowski mblodhi një konferencë treditore për zyrtarët dhe ekspertët e Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Ministrisë së Financave dhe i ngarkoi ata të hartonin politikën e re. Në konferencë u parashtrua një strategji e re për të fituar mbështetjen e klerit shqiptar; u vendos që arsimimi i anëtarëve të klerit laik të bëhej në seminaret austriake dhe që Vjena të përpiqej të siguronte mbështetjen e Vatikanit në lidhje me kishën shqiptare(Csaplár-Degovics, 2022:13).

Me ndihmën austriake u hap shkolla fillore e Stigmatineve, në vitin 1879, nën kujdesin e motrave Stigmatine, të sjella në Shkodër nga françeskanët, që arriti deri në nivelin e shkollës së mesme. Fillimisht kishte 200 vajza dhe tri mësuese. Shkolla ka qenë një godinë e rregullt, e përshtatur mjaft mirë për zhvillimin normal të mësimeve. Në vitin shkollor 1896-1897, shkolla stigmatine ka pasur katër klasa e kishte një përgatitje që përfshinte dy rende fëmijësh. Numri i nxënëseve ka qenë deri në 400(Bilali,2015:47).

Me ndihmën austro-hungareze u hapën edhe të tjera shkolla femërore në gjuhën shqipe, si: shkolla e Kallmetit(1896), Azili i motrave servite apo streha foshnjore në qytet(1898); shkolla plotore për vajza(1906). Po kështu, më 1907 u hap në Shirokë një shkollë fillore femërore, kurse me 1911, në Kallmet një shkollë tjetër fillore jo e plotë për vajza. Si rezultat i shkollave femërore, një pjesë e mirë e grave dhe vajzave të Shkodrës dinin të shkruanin e të lexonin. Më 2 prill 1881, treqind nxënëse të shkollave të qytetit të Shkodrës i dërguan Dora d’Istries(princeshës Elena Gjika) një penë të argjendtë dhe një letër me 300 nënshkrimet e tyre. Studiuesi Jup Kastrati në një shkrim të tij na njeh me një fakt interesant: Ai thekson “se deri në shpalljen e Pavarësisë , në rrethin e Shkodrës, kishte 47 shkolla shqipe, nga të cilat 10 për vajza(Kastrati,1963:72).

Me ndihmën austro-hungareze, në viset e Prefekturës së Shkodrës, në fillim të shekullit XX nisi arsimi në gjuhën shqipe: në Mirditë 3 shkolla: e Oroshit me 30 nxënës, me mësues Kolë Demën; e Kashnjetit 20 nxënës, me mësues Kolë Lacën; e Spaçit 20 nxënës me mësues Zef Ndocin. Në Pukë, një shkollë në Iballe(1903) me 15 nxënës e 1 mësues. Në Zadrimë një shkollë(1904) me 25 nxënës e 1 mësues; një shkollë në Bushat(1900) me 50 nxënës e 1 mësues; 1 shkollë në Rranza Bushat me 20 nxënës e 1 mësues; 1 shkollë në Dajç të Bregut të Bunës(1903) me 30 nxënës e 1 mësues; 1 shkollë në Dajç të Zadrimës(1902) me 25 nxënës e 1 mësues; një shkollë në Shirokë(1894) me 30 nxënës e 1 mësues; një shkollë në Barbullush(1902) me 30 nxënës e 1 mësues; një shkollë në Juban(1906), me 30 nxënës e 1 mësues(Pelingu, 2014:371).
Të dhëna me interes për veprimtarinë e shkollave austro-hungareze në Kosovë sjell mësuesi i shkollës shqipe të Pejës, Zef M. Harapi(Ramadani & Çeliku, 2016: 72). Nga të dhënat që na sjell ai, në vilajetin e Kosovës, gjatë vitit 1911, funksiononin këto shkolla: Në Shkup – 1 mësues e 1 shkollë. Numri i nxënësve sillej diku 30-40. Në atë shkollë, një kohë, punoi mësuesi dhe lëvruesi i palodhur i gjuhës shqipe, Mati Logoreci. Në Prizren: 1 shkollë fillore mashkullore me 2 mësues. Ndër mësuesit më të shquar që punuan në këtë shkollë ishin: Mati Logoreci, Ndue Paluca, Lazer Lumezi, Ndoc Lezhja, Luigj Kromiqi etj. Po në Prizren funksiononte shkolla fillore femërore, ku jepnin mësim 3 mësuese dhe mësonin 80 nxënëse. Në Gjakovë kishte 1 shkollë me 1 mësues. Në këtë shkollë ligjëruan: Mëhill Kurti, Pashko Logoreci, Ejëll Ndoca. Në Pejë kishte 1 shkollë fillore të përzierë me 1 mësues dhe 30 nxënës. Në fillim mësues ishte famullitari i Pejës, kurse më vonë, në atë shkollë punuan mësuesit shekullarë: Gjergj Gjinaj, që filloi të jepte mësim në vitin 1898, e pastaj Zef M. Harapi. Në Zym kishte 1 mësues dhe 1 shkollë me 50 nxënës, ku dhanë mësim Frano Pecolli dhe Frano Lufi(Ramadani & Çeliku, 2016: 72).

Në Shkup funksiononte shkolla për vajza dhe një kopsht fëmijësh. Gjithashtu, në kryeqendrën e Kosovës vepronte edhe shkolla e Hekurudhës, në të cilën mësimi zhvillohej në gjuhë të huaj. Në këtë shkollë mësimet i ndiqnin edhe nxënës shqiptarë, të cilët mësonin gjuhët e huaja dhe pastaj arsimimin e tyre e vazhdonin në shkollat evropiane. Në Ferizaj kemi shkollën katolike të famullisë me tre klasë. Një shkollë e tillë funksiononte edhe në Stubëll. Në Prizren krahas shkollave të sipërpërmendura vepronte edhe një kopsht fëmijësh. Shkolla katolike e famullisë në Janjevë kishte katër klasë për djem dhe tre për vajza, kurse shkolla katolike e famullisë në Letnicë kishte tre klasë(Ramadani & Çeliku, 2016:73). Disa autorë shkruajnë se në shkollat e Janjevës dhe të Letnicës mësimi është zhvilluar vetëm në gjuhën kroate, mirëpo ka të dhëna që dëshmojnë se në to është përdorur edhe shqipja si gjuhë mësimi. Sipas katalogut të shkollës, që i takon vitit 1908, “në ato vite nxënësit kanë mësuar edhe gjuhën shqipe”. Në një njoftim që Ministria e Jashtme e Austro-hungarisë i dërgonte konsullit të saj në Shkup, në dhjetor 1904, e njoftonte për dërgimin e teksteve mësimore për disa shkolla të atij rrethi konsullor, ku bënin pjesë edhe shkollat fillore katolike të Shkupit, Letnicës dhe Janjevës. Ministria i kërkonte Konsullit që të pajisen nxënësit me tekste të reja shqipe”(Ramadani&Çeliku,2016:73). Angazhimi në shkollën e Janjevës i mësuesve shqiptarë si: Pal Gjergja dhe Maria Gjergja është dëshmi tjetër se në atë shkollë mësohej edhe shqip. Nuk kishte arsye tjetër pse të angazhoheshin mësues shqiptarë në një shkollë kroate, po të kemi parasysh faktin se në atë kohë kishte mungesa të theksuara të mësuesve shqiptarë(Ramadani&Çeliku,2016:74) dhe ata dy mësues mund të dërgoheshin në ndonjë shkollë tjetër. Veprimtaria arsimore austro-hungareze në territoret shqiptare vazhdoi pandërprerë edhe pas shpalljes së Pavarësisë dhe arriti kulmin në vitet e Luftës së Parë Botërore.