Qëllimi kryesor i këtij punimi është që lexuesit t’ia ofrojë një hyrje të shkurtër dhe sa më të qartë të historikut të insti- tucioneve islame të Krajës. Pastaj lexuesi do të njihet edhe me biografitë e shkurtra të personaliteteve myslimane nga kjo trevë (që kanë shërbyer në këto institucione), të imamëve me origjinë nga Kraja, por të cilët kanë dhënë kontribut jash- të vendlindjes së tyre, si dhe do të njihet edhe me imamët të cilët punuan në trevën e Krajës, por që nuk ishin nga kjo tre- vë. Me një fjalë, ky libër nxjerr në pah kontributet që imamët krajanë dhe ata jashtë kësaj treve kanë dhënë në fusha të ndryshme të veprimtarisë njerëzore, duke përfshirë edhe disi- plina të ndryshme shkencore. Ata, me punën e tyre, përbënin një themel të fortë për përhapjen dhe përparimin e dijes e të fesë islame brez pas brezi.
Ndonëse trajtimi ynë nuk është përkufizuar në vite, me- gjithatë jemi përpjekur që vitet të mos i lëmë anash, duke përfshirë periudhat kohore kur janë formuar institucionet is- lame në Krajë dhe kur imamët krajanë dhe ata jashtë trevës së Krajës kanë shërbyer aty, që në përgjithësi është një pe- riudhë të gjatë, madje duke nisur që nga viti 1602, kur edhe u themelua institucioni i parë islam në Krajë.
Mendoj se, me anë të kësaj vepre, do të dalë në pah një përpjekje e jona për hulumtimin dhe publikimin sa më origji- nal të saj, duke bërë fjalë për përhapjen dhe trashëgiminë e madhe historike të këtyre prijësve të dijes dhe të kohës së tyre, në mënyrë që komuniteti ynë krajan, mbase edhe ai gji- thëshqiptar, të mos i harrojë ata, por t’i pranojë në gjirin e vet dhe t’i nderojë kontributet e tyre si në shkencë, njohuri dhe qytetërim brenda kombit të vet. Nuk mund ta lëmë pa e thek- suar faktin se disa studiues dhe autorë të njohur kanë kontribuuar në këtë fushë, duke shkruar dhe duke analizuar aspekte të ndryshme të kontributeve të tyre në kulturën dhe trashëgi- minë tonë kombëtare.
Thënë ndryshe, ky punim paraqet përpjekjet e mia për një hulumtim sa më të gjithanshëm rreth institucioneve islame në trevën e Krajës. Kjo është një ide e kamotshme, dëshirë dhe kuriozitet i imi, i bazuar në vullnet e pasion, për ta stu- diuar e për ta hedhur në letër çështjen e institucioneve islame në trevën e Krajës. Fjala është për një trevë, siç është Kraja, vendlindja ime, e cila është sa e pasur po aq edhe e pahulum- tuar në disiplina të ndryshme shkencore. Jo vetëm kaq, nga- se, krahas kësaj, në këtë kontekst, hyn edhe veprimtaria e institucioneve arsimore e kulturore islame në këtë trevë, vep- rimtaria arsimore e mësimdhënësve (hoxhallarëve-imamëve, myderrizëve etj.). Dekadat e punës për arsimimin e të rinjve në këtë trevë etnikisht shqiptare janë objekt studimor për një studim të mirëfilltë, i cili përbën një pasuri të çmuar. Prandaj është shumë e rëndësishme që kërkimi shkencor të vazhdojë në këtë drejtim.
Kur vendosa që t’i hyja një përpjekjeje të tillë, nuk dy- shoja se duhet të më duhej t’ia kushtoja një pjesë të mirë të kohës sime. Po ta kisha llogaritur kohën që e kërkon një nis- më kësodore, me siguri se nuk do ta kisha filluar këtë pro- jekt. Fatmirësisht nuk mendova ashtu, ngase e nisa punën me vullnet dhe pasion, duke lexuar literaturë të shumtë gjatë hu- lumtimit, duke bërë intervista e biseda me njerëz të kësaj tre- ve, e kur takohesh me njerëz të dijes dhe hyn në biseda të tilla, aty inkurajohesh që të vazhdosh punën e nisur.
Burimet, rreth këtij punimi, të cilat do të mund të merre- shin në konsideratë për ndriçimin e gjendjes së këtyre insti- tucioneve në trevën e Krajës, janë të pakta dhe të paraprira me fragmente të vogla. Përveç pak shkrimeve, që kemi për- fshirë në këtë punim, kemi në dorë materiale të shkruara nga kronistë të huaj, apo studiues shqiptarë, të cilët kanë hulum- tuar në arkiva të ndryshëm shqiptarë apo turq dhe kanë hedhë dritë rreth këtyre institucioneve në këtë trevë. Deri tani ka ekzistuar një boshllëk i madh i njohurive dhe të dhënave shkencore mbi këto institucione. Me daljen në dritë të këtij libri, po bëjmë përpjekje që këtë boshllëk ta mbushim dhe të pajisemi me të dhëna bazike, me informata që janë burime faktografike dhe të cilat janë nxjerrë nga kujtesa e popullsisë së trevës në fjalë. Historia e gjithëpërfshirëse e këtyre institu- cioneve është e pamundur, sepse mungojnë edhe dokumentet dhe informacionet e shumta.
Për ta zbuluar historikun e zhvillimit të këtyre institucio- neve në trevën e Krajës është e domosdoshme që të gjurmo- het në të kaluarën e tyre, në zanafillën e tyre, gjë që shpie në përparim të mëtejshëm, nga e kaluara në të ardhmen dhe nga e mangëta drejt të plotës. Edhe dokumentet të cilat posedojnë në xhamitë e Krajës dhe ato të pakta që hedhin dritë mbi këto institucione, duhet ta pranojmë se nuk janë shkruar në gjuhën shqipe, gjë që e vështirëson edhe më shumë gjetjen e së vër- tetës lidhur me themelimin e këtyre institucioneve, sidomos të mejtepeve të para në këtë trevë. Këtu nevojitet gjithashtu hulumtimi i veprave të autorëve të huaj në drejtim të kësaj teme, sidomos në Sanxhakun e Shkodrës, ku bën pjesë edhe zona e Krajës, ashtu që do të sigurohen burime të mjaftuesh- me për zanafillën e hapjes së këtyre institucioneve.
Krahas literaturës së përdorur, kam bërë edhe intervista të ndryshme rreth imamëve krajanë dhe atyre jashtë Krajës, por me shërbim në Krajë, duke e ndërlidhur literaturën me dësh- mitë e gjalla. Nëpërmjet kësaj lexuesi mund të njoftohet për punën e atyre edukatorëve të popullit të trevës, të mësuesve (imamëve), të cilët arritën të përgatisin breza të tërë me for- mim kulturor dhe fetar islam, në këtë trevë, disa prej të cilë- ve ndoqën shkolla të larta në vendet islame, në kuadër të të cilave u dalluan për arritje të larta. Me punën e madhe që bë- në figura e tyre erdhi gjithnjë duke u lartësuar, duke u konsi- deruar edhe si punë fisnike. Ata, me përkushtimin e tyre, bë- në të pamundurën për edukimin dhe mësimin e fesë në dobi të popullit të kësaj treve. Në këtë rrugë nuk krijuan të mira materiale dhe as kapital, por jetuan si gjithë populli tjetër, me rrogat e tyre modeste. Për këtë populli i trevës i donte dhe i respektonte, duke i ruajtur në kujtesën e tyre si njerëz fisni- kë, si mësuesit e tyre në mejtepe, por edhe si përhapës të di- jes.
Ky punim është shpërfaqje e punës që e kemi bërë dhe njoftim i masës më të gjerë me të. S’ka dyshim se libri që ju e keni në duar i dedikohet komunitetit islam, por edhe opini- onit të gjerë mbarëkombëtar dhe jo vetëm atij.
Ne po e çelim një kapitull të ri, apo thënë krajançe, po e “hapim një shteg”, ndërsa të tjerët le ta vazhdojnë