Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

GJENERATA E RE PËRTEJ HENDEKUT TË MADH

by

Kosta Nake/

40 faqe larg fundit të veprës kisha menduar një titull bombastik për këtë ese: “Serveti që e merr Sorosin në gishtin e vogël,” mirëpo autori e vrau Servetin atëherë kur nuk e prisja dhe u befasova për të dytën herë kur Kol Kodra u fut me pistoletë në zyrën e kryeministrit dhe në vend që ta vriste, doli i graduar si deputet me deklaratën kontraverse: “…s’kisha bërë gabim që kisha bërë krime, se ndryshe nuk do të arrija dot këtu.” (f.271)

Besart Kadia vjen para lexuesit jo vetëm me një zhanër të vetin, por në qendër të veprës vendos tre kriminelë, madje rrëfimin ia beson njërit prej tyre, Kol Kodrës; jo vetëm ia beson, por nuk përdor asnjëherë pullë të kuqe për fjalorin e komunikimit mes tyre. Nuk jam i sigurt nëse kjo treshe me Gim Sybardhin, me Elton Selenicën që thirrej “Vespa” dhe me Kolën përbën një grup të strukturuar kriminal, por në çastin që sillen para lexuesit ata kanë një bilanc “të lavdërueshëm” vrasjesh dhe kanë arritur të bëhen faktor në zonën e tyre.

Gjithë subjekti i trillerit është thurrur jo thjesht për të ftilluar titullin, por më tepër për të krijuar një qasje të re ndaj krimit – brenda treshes ka marrëdhënie të ngushta, një shoqëri e forcuar deri në përbetim, ku nuk gjen asgjë të qortueshme. Si një shtojcë e natyrës së veçantë të kësaj lidhjeje të fortë vijnë edhe trajtesat hakmarrje – gjakmarrje, vrasje – reflektim, reputacion – shpifje dhe ilustrimi me Gjok Ulsin që shkon deri në Londër.

Në rrafshin psikologjik është një gjeneratë në gjendje të turbullt për shkak të një udhëkryqi ka ndahen nderi, frika, dashuria, urrejtja dhe pafuqia. Autori ia ka dalë të krijojë një atmosferë ankthi e stresi, ku e mira dhe e keqja pleksen duke i dhënë frymëmarrje njëra-tjetrës, madje koha e sotme po krijon peshore të reja për kategoritë estetike të së bukurës dhe të shëmtuarës, të së mirës dhe të keqes, të modernes dhe primitives.

Pika e lidhjes fillon kur tre shokët vendosin të marrin në mbrojtje kushëririn e Gim Sybardhit të cilit i kërcënohet prona nga sistemi i shtrembëruar gjyqësor, i kontrolluar dhe komanduar nga qeveria në pushtet si dhe nga oligarkët që bashkëpunojnë me të. Konflikti është gati të shkojë në përplasje me pastrim të dhunshëm të pengesave, por atëherë në lojë futet dikush që ofron një zgjidhje kompromisi, Serveti i lartpërmendur, duke e blerë pronën që kushëriri nuk do ta shesë me asnjë çmim.

Të duket sikur lajmet e derdhura mbi tavolinat e kafeneve, teoritë konspirative të portaleve dhe paralajmërimeve të falltarëve janë filtruar për t’u rihedhur në treg duke krijuar një atmosferë të tymtë ku është e vështirë të shquash ndonjë piramidë kufiri midis trillit dhe reales. Veprën e bën intriguese heqja e paraleleleve midis të shkuarës dhe të tashmes, bashkëpunimi i shtetit me mafien ndërkombëtare me dijeninë dhe miratimin e kupolave përkatëse dhe përcjellja e mesazhit se ingranazhet që vënë në lëvizje mekanizmat ekonomikë janë përsëri në duart e ish-sigurimsave të mishëruara te Serbet Bujo i mbiquajtur Bisha, njeriu që është pushteti real dhe ka informacion nga kudo, për këdo dhe për këtë shkak shantazhon atë që i pret udhën. Si rrjedhojë, “komunistët janë shndërruar në përfituesit kryesorë të kapitalizmit të ri.” (f.185)

Atë që pamë e dëgjuam ditët e fundit, autori na e ka sjellë artistikisht që katër vite më parë – patrullat e policisë përshëndetin makinat me xhama të zinj të grupeve kriminale, ministri i Brendshëm takon Bishën dhe treshen e lartpërmendur, peshorja e drejtësisë anon nga ana e më të fortit. Vepra ka vlera të veçanta sepse autori si përfaqësues i gjeneratës së re ka hedhur dritë brenda saj duke ekspozuar lakuriq njerëz të dashuruar pas femrave dhe rrobave të bukura, pas makinave “Ferrari” apo “Range Rover”, të rinj që janë gati të bëjnë gjithçka, qoftë edhe kriminale, për të siguruar burime financiare që përballojnë kostot e larta të tyre, njerëz që i kanë hequr fjalët tingullimituese nga shprehja e emocioneve negative duke aktivizuar arsenalin e fjalorit seksual.

Babëzia ka infektuar edhe të rriturit e gjeneratës së dytë, ka shtuar përpjekjet për të rifituar kohën e humbur dhe që ka çuar në deformimin e historisë së familjes, në braktisjen e limanit të dashurisë. Autori bën një analizë me terma politikë dhe shkon thellë në kohë për të zbuluar rrënjët e kësaj pangopësie te komunistët që zbritën nga fshatrat më të thella të Shqipërisë, të palexuar, por të etur për pushtet. Sot ka njerëz që kënaqen nga fatkeqësia e komshiut, por dikush u thotë në vesh që fuqia monetare shndërrohet në fuqi politike.

Lufta midis grupeve të drogës dhe prostitucionit për territore udhëhiqet nga deviza “Para, pushtet, drejtësi, të gjitha në një”, por lufta ndërlikohet kur mekanizmi shtetëror kërkon pjesën e vet të fitimit, siç pati treguar ofrimi i uiskit nga ministri i Brendshëm për Mujo Selenicën në diktaturë, siç e përmend vetë kryeministri me ndarjen simbolike të picës gjatë dialogut me Kol Kodrën. Dihet dhe kuptohet se shteti lufton për llokma të mëdha, dje në sistemin e diktaturës së proletariatit bashkëpunoi me Kamorran për kontrabandën e duhanit, sot merret vesh se ajo toka që duhet blerë me çdo kusht, nuk do të jetë shesh ndërtimi për një punishte kokaine, por një gropë e madhe për të fshehur mbetjet e rrezikshme toksike të mafies italiane. Këtë dukuri rrëfyesi e përkufizon “një lojë dhe një mulli i madh që ka nevojë të pashterrshme për energjinë e dhunës për të ecur përpara.” (f.149)

Interesant është qasja dashamirëse e rrëfyesit ndaj kryeministrit si njeri korrekt edhe pse ministrat i ka njërin më harbut se tjetrin, gjë që, edhe pse e shkruar vite më parë, rezonon me ata që hanë kumbulla pas shpinës së tij, ose me minjtë që po përfundojnë në çark. Edhe ai, si shqiptarët e vendit të vet, kërkon të kapë kohën e humbur me çdo çmim, por ai, ndryshe prej tyre, është i babëzitur për famë, ai kërkon që shqiptarët ta adhurojnë si njeriu i vetëm që arriti ta bëjë Shqipërinë europiane. Duke e parë kryeministrin si bërthamën e pushtetit nuk mund të lihet jashtë vëmendjes çelësi i ruajtjes së këtij pushteti: “Gjej biznesmenë që mund të paguajnë fushatën e që kanë reputacion.” (f.181) Në kontrast me këtë luftë politike vjen alergjia nga politika dhe politikanët, si raca më mashtruese e pa dinjitet. Shqiptarët çdo ditë e më shumë po ndërgjegjësohen për thelbin e luftës politike, për benificet që sjell karrigia e pushtetit, për privilegjet që mbathen me korrupsion dhe vetëm vota e vetëdijshme do të bëjë që edhe drejtësia të sigurojë mbështetjen e nevojshme, edhe gjenerata e re të orientohet drejt djersës së punës së ndershme dhe vlerave që përftohen nga parimet themelore që përmban kontrata e pashkruar e jetës në komunitet.

(Trilleri politik “Loja e vjetër” i Besart Kadisë, Onufri 2020).

PUNIMET E SEMINARIT I XVII MBARËKOMBËTAR ME MËSUESIT E GJUHËS SHQIPE DHE TË KULTURËS SHQIPTARE NË DIASPORË

by

Ministria e Arsimit, Shkencës, Teknologjisë dhe Inovacionit, në bashkëpunim me Ministrinë e Punëve të Jashtme dhe Diasporës dhe Ministrinë e Arsimit dhe Sportit të Shqipërisë kanë organizuar Seminarin e XVII Mbarëkombëtar me Mësuesit e Gjuhës Shqipe dhe të Kulturës Shqiptare në Diasporë, me temën “Metodologji të mësimdhënies së gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare në diasporë e në mërgatë”.

Kryeministri i Republikës së Kosovës, Albin Kurti, me rastin e hapjes së punimeve ka thënë se, ndihet i nderuar që gjendet para pjesëmarrësve për të uruar mbarëvajtjen e Seminarit të VXII të mësimdhënies së gjuhës shqipe dhe kulturës shqiptare, ndërsa shtoi se populli i Kosovës është falënderus për ndihmën që ka dhënë Diaspora për atdheun, në veçanti për çlirimin e tij.

Kryeministri Kurti gjithashtu vlerësoi kontributin e studentëve shqiptarë të cilët kanë arritur që gjuhën shqipe ta shtojnë si lëndë mësimore në Universitetin e Harvardit.

Ministrja e Arsimit, Arbërie Nagavci me këtë rast tha se, pjesëmarrja në këtë ceremoni është emocion i veçantë, duke ditur misionin fisnik të mësuesve për ruajtjen dhe përhapjen e arsimit shqip në botë, dhe përçimin e vlerave të çmuara të gjuhës sonë amtare.

Nagavci theksoi se, për 17 vite me radhë, mësuesit e gjuhës shqipe në botë, kanë shkëmbyer përvojat e sfidat, arritjet e pengesat në këtë Seminar, ndërsa Qeveria ka qenë përherë krah tyre për të dëgjuar rreth punës që ata bëjnë, për të parë se si mund të forcohen lidhjet dhe si mund të bëhet më shumë për të promovuar e kultivuar gjuhën dhe kulturën tonë shqiptare në diasporë.

Nagavci po ashtu bëri të ditur se, Ministria e Arsimit e Kosovës ka intensifikuar dukshëm mbështetjen për komunitetet shqiptare në botë në shumë forma, duke përfshirë mes të tjerash: hartimin e kurrikulave dhe teksteve të përbashkëta, organizimin e aktiviteteve siç është ky Seminar, rritjen e mbështetjes për Seminarin e Gjuhës, Letërsisë dhe Kulturës Shqipe që organizohet çdo verë nga Universiteti i Prishtinës, mbështetjen e ekskursioneve nga nxënësit e Diasporës sonë në trevat shqiptare dhe fuqizimin e diasporës akademike me anë të platformave KRIS dhe KREN.

Ministrja e MPJD-së, Donika Gërvalla, tha se ky përkushtim i juaji është dëshmi e qartë e lidhjes suaj të pashuar me Kosovën. Ajo theksoi se, së bashku me Qeverinë e Shqipërisë dhe qeveritë e shteteve të tjera ku ka shqiptarë, përmes seminareve të tilla marrim impute të vlefshme për të kuptuar nevojat konkrete dhe sfidat me të cilat përballen mësuesit tanë në Diasporë.

Kryetari i Lidhjes së Mësuesve Shqiptarë në Greqi, Blerim Lleshi ka thënë se është gjithmonë kënaqësi vizita në Kosovë, e cila ruajtjen e gjuhës dhe kulturës e ka mbrojtur gjithmonë me çmimin më të lartë.

Në fund të ceremonisë, ministrja Nagavci ka ndarë mirënjohje për kontribuesit institucional në mbështetjen e mësimit të gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare në diasporë, Ymer Avdiu dhe Nuhi Gashi.

Të pranishëm në hapjen e Seminarit ishin edhe zv/ministrja e Ministrisë së Arsimit dhe Sportit të Shqipërisë, Nina Guga, zv/ministri i Arsimit në Kosovë, Taulant Kelmendi, kryesueset e grupit punues të përbashkët organizativ të Seminarit Kosovë-Shqipëri, Shqipe Gashi dhe Anila Ferizaj dhe anëtarë të grupit, si dhe mësues të shumtë të gjuhës shqipe nga anembanë bota.

masht.rks-gov.net

Pse gati i gjithë Panteoni i Olimpit është pellazg

by

Nga Rafael Floqi/

Historia që është më e rëndësishme të dihet për ata që studiojnë origjinën e shqiptarëve është edhe ajo e origjinës së pellazgëve dhe ngulimeve të tyre të para në Ballkan. Kushdo që synon të ngrihet në nivelin e përparimit aktual në studimet arkeologjike, të depërtojë në atë histori, duhet, pasi të ketë konsultuar në mënyrë kritike të gjithë autoritetet klasike, të vërë në dyshim linguistikën, numizmatikën, historinë e monumenteve, zbulimet e qytetërimeve të botës antike, dhe sidomos mitologjinë e cila është poezia e parë, prandaj edhe historia e parë, feja e parë dhe shkenca primitive e kombeve. Në fund të mitologjive pellagjike dhe veçanërisht atyre të Epirit gjejmë personifikimin e zotave Grekë, Ilirë dhe Romakë, të cilët në vetvete përmbledhin edhe historinë e origjinës orientale dhe egjiptiane, të vendbanimeve pellazge dhe kujtesën e popullsive barbare primitive aborigjene të Ballkanit.

Ato mite janë si baza e qytetërimit greko- latin dhe Ilir dhe tradita më e largët e historisë së tokave të pellazgëve; prandaj ne e konsideruam shumë të rëndësishme të rikuperonim sa më lart, se për ne ndjenja fetare është një atribut thelbësor, një cilësi e natyrshme e natyrës njerëzore.

Mitologu, thotë Creuzer në hyrje të botimit të tretë të Symbolica 1, duhet para së gjithash të zotërojë atë që Speusippus e quan sentiment shkencor (enmovixn dioÎnois), domethënë një mendje të gjerë dhe depërtuese, një shpirt dhe shije shkencore dhe sens të përbashkët: cilësi, thelbësisht e nevojshme për të depërtuar drejtpërdrejt në mit dhe për të kuptuar konceptin e tij me një vështrim të sigurt dhe të shpejtë. Kjo deklaratë e mitologut, zbulon vështirësinë shumë serioze në zbërthimin e shpirtit dhe historisë intime të miteve dhe sqaron arsyen e kontradiktave dhe mosmarrëveshjeve të mëdha në të cilat gjenden mendimet për mitet e ndryshme gjithashtu. Prandaj, duke i vënë vetes detyrën për të hetuar disa nga kultet primitive dhe më solemne të lidhura me Dodonën, vendosëm të vazhdojmë pa asnjë sistem të paracaktuar dhe të koordinojmë të gjitha faktet individuale, në mënyrë që grumbullimi i tyre të zbulonte enigmën e mitit; dhe nga kjo lindin disa ide të përgjithshme që dukej se ishin themeli i historisë së miteve, ide, njohuritë e qarta dhe të sakta të të cilave janë të domosdoshme për këdo që synon të depërtojë me udhëzim të sigurt në labirintet e errëta të mitologjisë disa mendime që japim, janë rezultat i studimeve mbi “ Symbolik und Mythologie der allen Völker” Leipzig 1836.

Sepse pellazgët në kohët para Luftës së Trojës, para se të merrnin ide astronomike dhe fetare nga egjiptianët, e njihnin dhe adhuronin Hestian, siç pretendon Herodoti të ketë mbledhur këtë informacion nga priftërinjtë në Dodona.

Ku shton se pellazgët u komunikuan grekëve njohurinë e asaj hyjnore, e cila në një vend tjetër thotë se adhurohej si perëndeshë e parë edhe nga skithët me emrin Tabites dhe që Parisot, në Jetën e Zaraustras, ruan me arsye të forta që idetë që Herodoti kishte për fenë e persëve, lidhen me atë primitive, pra me atë para reformës së kryer nga Zaraustra.

Shkrimet nga Evropa dhe Azia, heshtin për origjinën e këtyre popujve shumë të lashtë dhe për natyrën e gjuhës së tyre, ndërsa siç thotë Herodoti, tashmë në kohët e tij të pafundme Pellazgët ekzistonin në Athinë, në Pind, në Peloponez, në Ifthyeotide , në Crestone, në Plaka, në Skilea dhe në pika të ndryshme të Greqisë. Habia është e madhe kur mora parasysh arsyen, të cilën nuk kisha mundur ta kuptojmë kurrë, ç’ ka bëri që Homeri në Iliadë t’i quante ata popuj Alot, hyjnorë: dhe Platoni në Cratylus t’u rekomandonte me gjithë zemër shkrimtarëve të tij bashkëkohorë “të gjenin prejardhjen e fjalëve greke në gjuhën e barbarëve, nga e cila grekët kishin marrë shumë fjalë.”

Herodoti pretendon se ka gjetur gjurmë të pellazgëve në Dodonën e Epirit, e famshme për orakullin Dodonian. Ai thotë se, sado që ka jetuar në të njëjtën kohë me pellazgët, por ai nuk është në gjendje të përcaktojë natyrën e gjuhës së tyre dhe i konsideron ata si të huaj, sepse në fakt ata nuk ishin fëmijë të gadishullit grek dhe përfundon ndër të tjera se Helada në lashtësi quhej Pellazgji.

Përmendjet më të hershme të shenjtërores në Dodonë në burimet e disponueshme datohen në shekullin e VIII para Krishtit dhe gjendet në poezitë e Homerit; ato sigurisht dhe drejtpërdrejt lidhin vendin e shenjtë me Zeusin: në Iliadë, në lutja e famshme e Akilit, Zeusi Zoti-ἄναξ (në formë vokative ἄνα) thirrjet e tij me epitetet “Dodonaios”, “Pelasgikos”, dhe “sundimtar i Dodonës, që ka dimër i vështirë” (Hom. Il. 16.233-234); tek Odisea, Dodona u përmend si vendi ku Zeusi I dha orakullit përgjigjet dhe këshillat hyjnore për mtuesit (Hom. Od. 14.327-328).

Ky bashkim i epiteteve “Dodonaios Pelasgikos” aplikuar për Zeusin në Iliadë është marrë gjithmonë si një tregues i qartë i origjinës jogreke të kultit të Dodonës dhe lidhjes së saj me pellazgët, popullsinë paragreke të Greqisë (Straboni, 7.7.10).

Shoqërizimi i Zeusit me Dodonën në fillim të kohës historike u vërtetua nga Hesiodi i cili shkroi se Zeusi e donte veçanërisht Dodonën dhe vendosi që duhet të kishte orakullin e tij të nderuar nga njerëzit.

(“…Δωδώνη… τὴν δὲ Ζεὺς ἐφίλησε καὶ ὃν χρηστήριον εἶναι τίμιον ἀνθρώποις…”, Hes. Katalogu i Grave, 97.5-7). Të

Shkrimtarët e shekullit të pestë para Krishtit jo vetëm që i referoheshin Dodonës si vendi i shenjtë i Zeusit, por edhe u përpoqë ta vendosnin Dodonaean Shenjtërorja e Zeusit në të kaluarën mitike siç ishte formuar në imazhet mitologjike greke gjatë epokës arkaike.

Eskili e lidhi “vendin profetik të Thesprotëve ( fisin ilir )me Zeusin e Dodonës (“…τὴν… ἀμφὶ Δωδώνην, ἵνα μαντεῖα θᾶκός τ᾽ ἐστὶ Θεσπρωτοῦ Διός”, Aesch. Netë Pjekurie. 830-831) me miti për Ion, të bijën e mbretit të parë mitik të Argos, Inachos. Në dramën e Sofokliut Trachiniae, orakulli i Zeusi në Dodonë u përfshi në mitin për profecitë enigmatike që i dhanë Herkulin në lidhje me fatin e tij (Soph. Trach. 169-172).

Herodoti në histori përmendi legjendën, të cilën ia treguan dodonët dhe priftëreshat, për shfaqjen e orakullit në Dodonë: siç është ‘kujtuar’ në shekullin e pestë para Krishtit, si një “faltore e Zeusit nën një lis në Dodonë” (“…ὑπὸ φηγῷ πεφυκυίῃ ἱρὸν Διός…”, Hrdt. 2.56.2) që është themeluar në shumë kohë të largëta, dhe fillimisht ishte një “vend i hamendjes së Zeusit” (Hrdt. 2.55.1-2: “…μαντήιον αὐτόθι Διὸς…”).

Qysh nga e koha e Plutarkut, themeli i shenjtërores Dodonase ishte i lidhur ‘sigurt’ me Deukalionin dhe gruan e tij Pirrën (Plut. Pirros, 1), pra me mitin për përmbytjen dhe rishfaqen e qytetërimit në Greqi vetëm si pas tij (gjithashtu Etym. Mag. 293.2-10).

Keto mbishkrime lexohen në lamelat orakulare të disponueshme nga Dodona3, e datuar nga fundi i shekullit VI p.e.s., që tregojnë Zeusin si perëndinë kryesore të shenjtërores që nga ajo kohë përpara dhe se jep epitetet e tij lokale, nën të cilat ai ishte apeluar nga adhuruesit: Νᾶος/ Ναῖος – të dy format që dëshmohen nga fundi i shekullit të pestë para Krishtit ( kuptimi i këtij epiteti kyç të Zeusit në Dodonë do të konsiderohej më vonë), Δωδωναῖος me trajtën thesaliane Δουδουναῖος6 “i Dodonës”, Χαμοναῖος7 “i dheut ose tokë” (<χαμ- “tokë”, “tokë”, krahaso me Demeter’s epiteti Χαμύνη i vërtetuar në Olympia, Paus. 6.21.1), Πατρώιος8 “atër/e etërve”, Ἄλκιμος9 “trim”, “i fortë” (normalisht, epiteti i Herakliut). Epiteti Μιλίχιος lexuar në një mbishkrim të mesit të shekullit të pestë para Krishtit në një lamelë tregojnë se Zeusi mund të shfaqej në shenjtëroren Dodonase në hipostazën e tij ktonike si M(e)ilichios11.

Mbishkrimet e disponueshme në lamela, të plotësuara me informacionin e dhënë nga autorët e mëvonshëm grekë – Straboni dhe Pausania, përmbajnë dëshmi se Zeusi ndante tek shenjtërorja në Dodonë me një grup perëndeshash.

Diona /Dione dëshmohet si partnerja kryesore e Zeusit në dhënien e orakujve nga shekulli i pestë para Krishtit e në vazhdim. Euripidi e karakterizon Diona duke profetizuar në Dodonë në fund të shekullit të pestë para Krishtit si “që ka të njëjtin emër me Zeusin” / “…ὁμωνύμου Διὸς…Διώνης…” (Eur. Archelaus, Frg.228a.21-22); në traditën e mëvonshme, kjo frazë u përdor për të interpretuar emrin e Dionës sikur të ishte e rrjedhur nga emri i Zeusit (“…Ἀπὸ τοῦ Διὸς, Διώνη…”, Etym. Mag. 280.41-42); megjithatë është e mundur që Euripidi e dinte që Diona mund t’i drejtohej me epitetin Νάϊα,një formë femërore e epitetit bazë të Zeusit Dodonaean Νᾶος /Ναῖος12. Diona mund të pyetej pa Zeusin13 si perëndeshë në të drejtën e saj. Përfundimisht, ajo filloi të kishte “një tempull të përbashkët me Zeusin” (Straboni 7.7.12)14.

Perëndesha Themis është e pranishme në Dodonë sipas dokumenteve: ajo mund të pyetej së bashku me Zeusin dhe Diona dhe në çift vetëm me Zeusin, pa Dionën15.

Nënë-Tokë / Μάτηρ γαῖα “duke dhënë fryte” ishte lavdëruar në këngët fetare dodonase si homologe i Zeusit të Madh-Μεγάλος: “…Γᾶ καρποὺς ἀνίει, διὸ κλῄζετε Ματέρα γαῖαν” (Pauzë. 10.12.10). Një frazë e ngjashme është pyetja e shekullit të katërt para Krishtit drejtuar Zeusit: “…ἐπερωτᾶι τὸν θεὸν περὶ τῶν καρπῶν ὧν ἡ γῆ φύει…” / dikush “po pyet zotin për frutat, që i prodhon toka…”16. Formulimi i pyetjes duket se ka qenë një përpjekje për të riprodhuar vargun e cituar nga Pausania, gjë që sugjeron se këngët e veçanta tashmë kishte një antikitet të caktuar reflektonin kohën pellazge nga fundi i shekullit të pestë para Krishtit.

Kjo, nga ana tjetër, nënkupton se perëndeshë-Tokës nënë-ishte adhurohej në shenjtëroren dodonase (që çiftëzohet me Zeusin) para shekullit të pestë para Krishtit. Perëndeshë Μήτηρ që mund të ketë qenë Nënë-Tokë ose Demetra dhe u përmend në një pyetje të fillimit të shekullit të katërt para Krishtit së bashku me perëndinë Νᾶος [Zeus]17.

Demetra dhe Afërdita ishin gjithashtu ndër perëndeshat që adhuroheshin në shenjtërore në gjysmën e dytë të të parës mijëvjeçarit para erës sonë, duke qenë se ka pyetje që i drejtohen si të parës dhe të dytës 18

Lidhja me Zeusin nuk tregohet në burime. Tradita mitologjike e regjistruar nga mitografi athinas Pherecydes në gjysmën e parë të shekullit të pestë para Krishtit, por ndoshta duke u kthyer në kohën arkaike, lidhur me Dodonat si një grup nimfash, pesë ose shtatë në numër, të referuara si Nimfat e Shiut – Hiades / Ὑάδες dhe Dodonaean Nimfat – Δωδωνίδες / Δωδωνιάδες νύμφαι19; në traditën latine, ato u caktuan si Naiada-nimfat e burimeve dhe përrenjve (Hyginus, Fabulae, 182.2.1-2: “…nymphae Dodonides uocantur (alii Naides uocant)…”). Besohej se Hyades ishin si shoqëruese të Dionisit (“…τὰς Ὑάδας Δωδωνίδας νύμφας φησὶν εἶναι καὶ Διονύσου τροφούς…”20).

Vlen të përmendet se sipas disave versioneve të mitit, Diona ishte një nga dodonetat e Hyades-Naiads 21, e cila mund ta tregojë edhe prania e saj në Shenjtëroren dodonase tashmë, në periudhën arkaike, por si një perëndeshë e vogël e ujit ose si nimfë 22. Për më tepër, tradita i dha njërit prej Hyadëve emrin Θυώνη, i cili njihet edhe si një emër alternativ i nënës së Dionisit Semele dhe kishte implikime orgjiastike / maenadike23: me Nimfat mitike të shiut të Dodonës, me siguri, janë imagjinuar si maenada24. Adhurimi i një nimfe ose nimfash në shoqëri me Dodonën mund të jenë vërtetuar në mbishkrimet në lamelat nga shenjtërore: njëra prej tyre, e datuar deri në fund e shekullit të pestë para Krishtit, përmban një pyetje për flijimit për një Nimfe25, ndërsa fjalët “[Νύ]μφια” dhe “[ὕ]δατο[ς]” mund të lexohen në një tjetër pyetje që daton qysh në mesin e shekullit të katërt para Krishtit26.

Historiani Efori i shekullit të katërt para Krishtit jep informacione të habitshme që nënkuptojnë afërsinë e Zeusit Dodonas me perëndinë e lumit Acheloos (Vjosa): sipas historianit, Zeusi në dhënien e përgjigjeve orkulare i bën thirrje fuqisë të gjithë ujit të lumit Acheloos (“…τὸ σύνολον ὕδωρ Ἀχελῶον ὑπὸ τοῦ χρησμοῦ καλεῖσθαι…”) dhe zakonisht i shton secilës përgjigje të tij një urdhër për t’i bërë sakrificë perëndisë Acheloos, i cili quhet me emrat e veçantë (“…τοὺς ἐκ Δωδώνης χρησμούς· σχεδὸν γὰρ ἐφ’ ἅπασιν αὐτοῖς προσάγειν ὁ θεὸς εἴωθεν Ἀχελώῳ θύειν, ἰδιοῦνται τὰς τοῦ θεοῦ προσηγορίας·”)27; megjithatë, përgjigjet e lexuara në lamela hyjnoren e supozuar nuk përmbajnë formulat përmendur nga Efori. Zoti Acheloos si një personifikimi i lumit më të madh të që buron nga Greqisë Veriore dhe që ishte në thelb një zot i fuqishëm, Ktonic, si një dem i fertilitetit me disa tipare dionisiake, një formë e partnerit hyjnor-ngjizës të perëndeshës së tokës; që në Epir ishte i nderuar si “mbreti i ujërave” i atij vendi (Ovid. Metamorfoza. 9.17-18).

Në kohën historike, ai ishte veçanërisht i adhuruar në Etoli, Thesproti dhe Tesali, por edhe në territoret e tjera, në kulte të ndryshme dhe tradita mitike qw lidheshin me nimfat, veçanërisht me nimfat të burimeve28.

Tradita mitologjike arkaike-klasike e hershme e shoqërimit të Nimfave të Hyades me Dodonën duket se nënkupton praninë në shenjtëroren e hershme dodonase të perëndisë të Dionisit në hipostazën e tij si Ὕης “Rainy” (“…Ὕης δὲ ὁ Διόνυσος…”29 / “…Hyes është Dionisi…”; “ Ὕης. ἐπίθετον Διονύσου… ἐπειδή… ἐπιτελοῦμεν τὰς θυσίας ἀυτῷ καθ’ ὃν ὁ θεὸς ὕει χρόνον”30 /

“Hyes, është një epitet i Dionisit… sepse… ne i bëjmë sakrifica atij në atë kohë kur zoti bie shi”). Në traditën e mëvonshme, Dionisi Hyes ishte kujtohet si zot me brirë demi – taurokeros dhe si bartës i lagështisë plehëruese 31. Meriton vëmendje që në në fund të shekullit të pestë para Krishtit, dikujt iu bë një pyetje:

“Kujt nga perënditë duhet t’i bëhet sakrifica për të pasur shi në sezonin e duhur?” / “…τίνι κα θε[ῶν θύων…h]ωραῖοι hυετο[ὶ…”32; kjo sugjeron se ka pasur një konfuzion edhe midis vendasve në lidhje me perëndinë / hyjninë që konsiderohet përgjegjëse për aktivitetin e shiut në zonën e Dodonës në fund të shekullit të pestë p.e.s.: as Dionisi Hyes as Zeusi, perëndi klasike të stuhisë, dukej të dobishme për kërkuesi në këtë çështje, dhe ai/ajo u detyrua për të pyetur se kush nga perënditë në veçanti rregullonte shiun.

Termi φολοριαστικόν si formë e gabuar e φ(ι)λορ(γ)ιαστικόν lexohet në një lamellë që daton në gjysmën e parë e shekullit të pestë p.e.s.33 mund të tregojë se orgia dioniziane në një farë forme u zhvillua në shenjtërore në periudhën arkaike të vonë

Koha e hershme klasike. Duhet theksuar gjithashtu se një sakrificë te Dionisi, në grup me perëndi të tjera, u urdhërua në shekulli i katërt para Krishtit, në një përgjigje të supozuar hyjnore të lexuar në lamelën 34, na siguron prova shtesë për Lidhjet e Dionisit me shenjtëroren dodonase35.

Pyetjet drejtuar Apollonit36 dhe Herakliut37 nënkuptojnë se edhe ato perëndi adhuroheshin në shenjtëroren Dodonase në kohën klasike; kjo është mjaft e kuptueshme – se të dy ishin bijtë mitologjikë të Zeusit, ndërsa Apolloni ishte edhe zot i profecive.

Shumë kanë shkruar për pellazgët, dhe shumë edhe për mitet e hyjnive të përmendura (edhe pse asnjë në veçanti për këto), por ata nuk lejuan që drita historike që vjen nga hetimi i këtyre gjërave të kumbonte për të sqaruar temat reciproke. Deri më tani, ne nuk dimë aq sa duhet për pellazgët për të mos njohur mirë disa nga mitet e tyre dhe nuk dimë aq sa duhet për këto mite për të mos njohur mirë pellazgët.

Si perfundim të gjitha perënditë e adhuruara në Dodonën pelazgjike përbëjnë 80 për qind të Olimpit grek.

PERËNDIMI NË DËSHTIM…

by

Nga PAOLO MIELI – “Corriere della Sera”, 14 korrik 2024- Përktheu: Eugjen Merlika./

Çështje e një milimetri. Po të kishte shkuar në shenjë goditja e Thomas Matthew Crooks, Shtetet e Bashkuar do të ishin zhytur në një luftë civile. Me gjasë, me çështjen Biden ende në hava do të kishin dështuar edhe zgjedhjet presidenciale të parashikuara për 5 nëndorin e ardhshëm. E me sistemin e Shteteve të Bashkuar të paralizuar, i gjithë Perëndimi do të ishte gjunjëzuar. Më shumë se sa është tani. E pamundur, në gjëndjen e tanishme, që të dalë në dritë diçka e sigurtë rreth identitetit të “fshehtë” (duke hamendësuar që të jetë një) i shtënësit. Do të na furnizoheshin tregues të përkatësive të tij të shkuar për ditë të tëra. Për vite, për dhjetëvjeçarë. Mbetet e panjohura se si Crooks, i pajisur me një shënjestër shumë të mirë e një aftësi të padyshimtë të përdorimit të armëve, ka mundur të avitet i patrazuar në një distancë prej njëqindenjëzet metra nga shenja e shënuar, të vihej në pozicion zjarri e të shtinte. Edhe këtu do të gjejmë, siç ndodh gjithmonë, dhjetra njerëz që do të thonë se kanë parë, parashikuar, lajmëruar e nuk i kanë dëgjuar. Një skenar i stërnjohur, që secili prej nesh do t’i a përshtasë lehtësisht bindjeve të tij të hershme, shumë përpara sesa veprimi të kryhej.

Ndërsa ai që na duket i qartë është kuadri i përgjithshëm që qëndron në sfondin e atentatit ndaj Donald Trump-it. Prej vitesh një Perëndim i mbetur pa drejtues – duke bërë një përjashtim për Joe Biden pa marrë parasysh problemet e njohur – është në vështirësi kundrejt Kinës, Rusisë dhe Iranit që fitojnë idhtarë të grabitur në t’ashtuquajturin Jugë të botës. Kemi përmëndur fillimisht Kinën sepse është me Vendin e drejtuar nga Xi Jinpingu që do të arrihet në bejlegun përfundimtar. Pekini ndan letrat, blen zona të tëra ekonomike në çdo pjesë të globit, i hap dritën jeshile luftërave nga të cilat mendon se ka leverdi. Ka, veç të tjerave, në gjithë botën atllantike personalitete, që në mënyrë pak a shumë të hapur (gjithmonë në mënyrë të dukëshme, sidoqoftë) janë vënë në shërbim të saj. E ka përcaktuar takimin strategjik të ndeshjes së shekullit që qëndron në ripushtimin e Taivanit brënda e jo më larg se viti 2049. Mundësisht shumë më parë. Pa shprazur asnjë fishek nëse gjërat do të shkojnë siç janë duke shkuar.

Brënda asaj date Perëndimi dhe partnerët vartës të Kinës do të jenë përgjakur në luftëra pa mbarim, të tilla që kur të kërcasë ora e Taivanit, askush nuk do të dojë të dijë për luftime, raketa, ploja, as për Vënde ndërmjetës. Evropa ka treguar buzë ndodhisë ukrainase, se nga çfarë brumi është gatuar. Ndonjë e papritur e mirë ka ardhur nga Vendet fqinj të Rusisë, ka patur një qëndresë thelbësore të Britanisë së Madhe, pjesërisht të Gjermanisë e paparashikueshmërisht të Italisë (por deri pak ditë më parë). Për të tjerët lloqe, shtyrje dhe mungesë gatishmërie për të shpenzuar në armë të reja. Duke plotësuar gjithshka nga thirrje korale për paqë (pra për dorëzim), të pritura nga Putini me dashamirësi e ndonjëherë me ndonjë shenj talljeje.

Duke mbetur në kontinentin tonë duhet të përmendim pozitivisht figurat në krye të BE e të NATO-s, që janë treguar në lartësinë e kohëve. Të kompensuar nga dy drejtues, Orbani (në shoqëri të sllovakut Robert Fiko) për më tepër Erdogani (vetëm NATO), që me qejf kanë luajtur në spondë me trekëndshin e sipërpërmendur. Ndeshja, t’a themi sinqerisht nuk është mirë. Por mbetet e panjohura më e rëndësishme, ajo e Shteteve të Bashkuar. E këtu përqëndrohemi. Bideni, me të gjithë problemet mbi të cilët po kthehemi për herë të tretë, është treguar një shkëmb edhe se ndoshta tejet i matur në dërgimin e armëve Zelenskit në kohët kur i shërbenin. Me arsye shumë të mira, ju lutem. Nuk donte që t’i ngarkohej shpërthimi, qoftë edhe për shkak të ndonjë rrëmbimi ukrainas, të një lufte të vërtetë e vetiake me Rusinë.

Por Trumpi është e panjohura m’e madhe. Putini në çdo deklaratë të tij mundohet t’a paraqesë si një kukull të tij, sikur të ishte një lloj Marine Le Peni ose ndonjëri nga ata evropianë që kemi zënë në gojë e që prej kohësh janë vënë në dispozicion të kinezëve. Por njeriu, me trillet e tij mund të zbulohet një befasi. Nuk është e thënë që – duke u kthyer në Shtëpinë e Bardhë – do të kthehej në një zbatues të bindur të urdhërave ruse , iraniane e kineze. Vetëkuptohet: për sa na përket e quajmë Bidenin të besueshëm e Trumpin jo, absolutisht jo. Por për të shkuar në të sigurtën, në Moskë, Pekin e Teheran, një luftë civile që të përmbysë Shtetet e Bashkuar leverdis në çdo rast shumë më tepër se sa paparashikueshmëria e Trumpit.

Me këtë të jetë e qartë se nuk kemi ndërmënd të pohojmë se ata tre Vende ose të tjerë të lidhur me ta kishin diçka për të ndarë me atentatin e Butlerit në Pensilvani. Duam të themi se sikur e shtëna e Crooksit të kishte shkuar në shenjë, Kina, Rusia, dhe Irani do të kishin arsye për t’u gëzuar. Mundet që një kaos i madh në Washington të jetë më shumë i parapëlqyer edhe se vetë Donaldi.

PS. Debati politik mbi atentatin Trumpit këtu n’Itali u monopolizua nga një diskutim i zjarrtë mbi volinë e spostimit të një gazetari nga drejtimi i një emisioni të veçantë të kanalit 1 mbi rastin e ditës. Kjo po është një mënyrë për t’u treguar në lartësinë e kohëve në të cilat jetojmë.

“Corriere della Sera”, 14 korrik 2024 Përktheu Eugjen Merlika

DY TË MËDHEJË PËR NJË TË MADH – Agolli e Koliqi për Azem Shkrelin

by

Përzgjodhi Frank Shkreli/

Azem Shkrelí lindi më 1938 në Rugovë të Pejës. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa në Prishtinë ai vazhdoi shkollën e mesme për të vazhduar fakultetin Filozofik, degën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe. Për shumë vjet ai ka qenë kryetar i shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, drejtor i Teatrit Krahinor në Prishtinë dhe themelues e drejtor i Kosova Filmit.

Ka botuar këto vepra në poezi Bulzat (1960), Engjujt e rrugëve (1963), E di një fialë prej guri (1969), Nga bibla e heshtjes (1975), Pagëzimi i fjalës (1981), Nata e papagajve (1990), Lirikë me shi (1994), Zogj dhe gurë (1997). Në prozë: Karvani i bardhë (1961), Sytë e Evës (1975), Muri përfundi shqipes Shtatë nga ata, si dhe dramat: Fosilet (1968), Varri i qyqes (1983) etj. Poezitë e tij janë përkthyer në shumë gjuhë të huaja. Në fund të viteve 1950, do të shfaqet brezi i “të nëntëve” i prirë nga Azem Shkreli, i cili vendosi kulme poetike në letërsinë shqipe, është shprehur, shkrimtari Ali Aliu.

“Azem Shkreli ishte nga shkrimtarët e parë të Kosovës që njoha nga afër. Nga ai kisha lexuar poezi dhe kisha dëgjuar të më tregonte ndonjëri, se jeton në Prishtinë një poet me emrin Azem Shkreli, se ka një pamje të tillë dhe se flet kështu apo ashtu dhe kaq. Por kur shkova për herën e parë në Kosovë në vjeshtën e 1972-së për Ditët e Poezisë që organizoheshin në Gjakovë e takova edhe Azemin mes grupit të shquar të poetëve të asaj ane të Shqipërisë.

Në fillim më bënë përshtypje lëvizjet e tij të përhershme si veriu. Ai ulej pak në tryezë dhe papritur ngrihej, shkonte të takonte ndonjërin, kthehej për të qëndruar pakëz në tryezë dhe ikte përsëri,se dikush e priste në ndonjë anë. Por edhe kur rrinte në tryezë, shpesh heshtëte me sy të përhumbur diku dhe dukej sikur nuk dëgjonte asgjë nga ç’flitej. Vetëm kur fjala vinte tek poezia dhe tek arti në përgjithësi dhe kur ndizej ndonjë polemikë, sytë e tij dilnin nga përhumbja duke shkrepëtirë, shikonte me kokën mënjanë dhe pastaj hidhej për të pohuar apo mohuar ndonjë mendim. Atëherë harronte të lëvizte nga tryeza dhe bëhej një bashkëbisefues i mirë. Megjithatë ai nuk fliste shumë.

Kjo ishte përshtypja ime e parë në takimet e fillimit me Azem Shkrelin. Në ato takimet poetike të Gjakovës , ku lexonim nga një vjershë poetët pjesëmarrës , unë lexova disa vargje kushtuar nënës sime, që fillonin: Nëna ime , e bukura Hatixhé, Më e bukura nga gjithë fshatarkat, Atje në minder mbi një dyshemé, Më polli mua kur u kthye nga arat. Azem Shkreli gjithë ato ditë që qëndrova në Prishtinë, sa më takonte, e bënte zërin si timin, më imitonte dhe përsëriste: -Dritëro! -Hë, Azem?-përgjegjesha unë. Dhe ai qëndronte para meje, duke më imituar në recitim dhe duke përsëritur vargjet: Nëna ime, e bukura Hatixhé, Më e bukura nga gjithë fshatarkat… Pastaj qeshte dhe tundte kokën: -E, Dritëro, nëna ime e bukura Hatixhé? Edhe ti boll i bukur ke dalë! Kaluan vitet dhe ne u bëmë miq. Sa herë që vinte në Tiranë, kur ishte drejtor i Teatrit të Prishtinës dhe më vonë drejtor i Kosova Filmit, ne takoheshim herë në Hotel Dajti dhe herë në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, takoheshim edhe me Beharen, të shoqen e tij, një grua e dashur, e këndshme në kuvendime , e pashme dhe atdhetare.

Por më vonë, pas lëvizjeve për liri dhe pavarësi në Kosovë, në fillimin e viteve 80-të, dhe pas mbylljes së kufinjve, rrallë takoheshim. Vetëm në vitet 90-të, filluan përsëri të vinin në Tiranë poetët e Kosovës, si zogj shtegtarë, të vinin nga vendet e tjera të Evropës, nga Gjermania, Zvicra apo Austria. Ne këtej po nuk mund të lëviznim për në Kosovë për ato arsye që përmenda. Megjithatë, në vitin 1992, pas Mbrëmjeve Poetike të Strugës, unë dhe gruaja ime Sadija, morëm guximin dhe shkuam në Prishtinë, duke e kaluar kufirin me Maqedoninë së fshehurazi.

Në Prishtinë ne fjetëm atë natë gushti në shtëpinë e mikut tonë të dashur, Ali Aliut, që bashkë me të shoqen e tij Merza, grua fisnike dhe e palodhur për mysafirët, na pritën ngrohtë dhe mirë. Të nesërmen dolëm nëpër Prishtinë, e cila nuk e kishte atë gëzimin e njëzet vjetëve të shkuar , por dukej sikur ishte mbuluar nga një hije e rëndë si teneqe, hije e pushtimit të egër sërb. Nën këtë hije si teneqe ne u takuam me Rexhep Qosen, me Ibrahim Rugovën, Adem Demaçin e të tjerë. Mes tyre takuam edhe Azem Shkrelin. Ai na tha se gruan e kishte të sëmurë rëndë nga veshkat dhe ne vumë re një trishtim në sytë e tij. Por Azemi ishte i çuditshëm! Na ftoi për drekë në shtëpi, edhe se Beharen e kishte të sëmurë. Në shtëpi ne e gjetëm Beharen duke punuar për tryezën e mysafirëve. Kishte një fytyrë gati gri, fytyrë prej të sëmuri të vërtetë, por sëmundjen mundohej ta vinte poshtë me punën. U përqafuam dhe u ulëm bashkë me Ali Aliun, që ishte me ne. Pastaj erdhi edhe Ibrahim Rugova dhe një tjetër që nuk më kujtohet. U ul edhe Beharja në tryezë dhe ne shijuam gjellët e saj të mira. Azemi, në fillim i heshtur, u gjallërua. Duke pirë ne filluam të flisnim për politikën, dhe vetëm për atë, për gjendjen në Tiranë, për rrugën e demokracisë në Shqipëri, për genocidin sërb në Kosovë, për problemet e Lidhjes Demokratike e me radhë. Azemi, i menduar, donte t’ia ndryshonte drejtimin bisedës: -E po, si nuk folëm për letërsinë! tha ai dhe psherëtiu. -Kur gjëmojnë topat, hesht muza!- përsërita unë një shprehje latine. Vërtetë, Azemin e shqetësonte letërsia: si do ecte ajo në kushtet e reja të ndryshimeve demokratike pas rënies së sistemit të socializmit totalitar, cilat do të ishin raportet mes shkrimtarëve dhe çfarë lidhje do të kishin shkrimtarët e Shqipërive këtej dhe andej Drinit.

Këto shqetësime ai i kishte të sinqerta, pasi ishte një shkrimtar i vërtetë, një poet i shquar me një origjinalitet të papërsëritshëm. Ai është njê poet modern i një natyre të veçantë. Në poezinë e ti shkrihet fryma kombëtare me frymën evropiane me një harmoni të natyrshme, duke krijuar një variacion të lakmueshëm në artin poetik. Vargjet e tij janë metrikë dhe ametrikë, të matur e të lirë, po gjithmonë të shoqëruar me muzikalitetin poetik. Në to ndjehet shqetësimi për kohën dhe njeriun, kombin dhe lirinë. Në gjithë poezinë e Azem Shkrelit mbizotërojnë zogjtë dhe guri. Këto janë dy simbole apo metafora të qëndresës dhe ëndrrës ka këto dy metafora. Këtë e tregon edhe titulli”Zogj dhe gurë”. Unë këtë libër e kam lexuar në dorëshkrim para nja dy muajve se të vdiste Azemi. Ai erdhi në shtëpi tek unë, si gjithmonë kur ndodhej në Tiranë, dhe ma dha dorëshkrimin në gjysma letrash. -Ky është libri im i fundit-tha ai. -Jo i fundit, por i gjashtëmbëdhjeti! thashë unë duke qeshur. -Fjala që vjen! tha ai i skuqur pakëz. Unë pastaj e pyeta për Ali Podrimjen se çfarë po bënte, biseduam për Fahredin Gungën dhe e kujtuam me dhimbje për vdekjen e tij të papritur.

Folēm për Din Mehmetin dhe për poezinë e tij, që unë e çmoj shumë, e me radhē. Pastaj kujtuam ato shtatë-tetë ditë të vitit 1992, kur ai bashkë me Ali Podrimjen banuan në shtëpinë time. Në ato ditë mbrëmjeve polemizonim për partitë e majta dhe të djathta në Shqipëri. Unë mbroja të majtën , ata anonin nga e djathta. Kur polemika ndizej. Azemi ngrihej në këmbë me kokën mënjanë dhe me duart në xhepa, ndërsa Aliu shtrihej në kanape me krahun nën qafë. Heshtnim për një çast dhe pastaj fillonim e lexonim vjersha. Ata kishin qenë në Vlorē dhe kishin shkruar vargje me motive nga ai qytet dhe nga deti. E, Azem? Poezia nuk na zemëron si politika!-thosha unë. Po të mos ishte poezia, do të kishim ngrënë njëri-tjetrin, siç ke thënë ti njëherë! kujtonte Azemi një thënien time të vjetër diku në ndonjë tryezë. Pas disa ditëve nga çasti që ma la dorëshkrimin “Zogj dhe gurë”, erdhi dhe e mori, doemos të përcjellë me lavdërimet e mia të përzemërta. Kur hyri në shtëpi ai ishte skuqur dhe merrte frymë me zor. – Janë të larta këto shkallët tuaja!- i tha ai Sadijes. Dhe këto ishin fjalët e fundit që dëgjova prej tij…”

“Shkreli zë vend në krye të poezisë aktuale shqiptare. Krahas cilësisë, poezia e Shkrelit shënoi kthesë në rrjedhat e poezisë në Kosovë: e zgjeroi spektrin tematik; e subjektivizoi dhe intimizoi heroin lirik dhe çka është më me peshë, solli një ndjesi të re, të mprehtë ndaj gjuhës, ndaj fjalës. Kështu, ajo i hapi rrugë bindshëm poezisë së viteve pesëdhjetë, të ngarkuar me patosin e euforisë kolektive.

Poezia e tij, shënoi kthesën e parë më të rëndësishme, në radhë të parë, duke e çliruar unin lirik intim nga ai kolektlv, duke skalitur në të temën e dashurisë për vendlindjen dhe duke portretizuar njeriun e truallit rugovas, me ngjyrimet e traditës dhe të lashtësisë, dashurinë për vashën, lirikën peizazhiste, etj.

Shfaqja e Azem Shkrelit si poet, përpos që përputhej me ardhjen e talentit të fuqishëm, shënonte njëkohësisht kthesën e parë drejt hapjes dhe modernizimit të poezísë shqipe të Pasluftës. Shkreli u ngjít natyrshëm në kulmet e poezisë së sotme shqiptare dhe këtë vend ai e konsolidoi dhe e përforcoi nga njëra vepër poetike në tjetrën, deri në atë të fundit, që e la dorëshkrim “Zogj dhe gurë”, botuar më 1997.

Vdiq në pranverën e vitit 1997”, përfundon artikulli i Dritëro Agollit, në kujtim të takimeve me Poetin dhe shkrimtarin e njohur nga Shkreli i Rugovës, Azem Shkrelin – shkrim i plotë i Agollit, botuar gjatë viteve në disa gazeta e portale.

“Kroje të reja në Parnaz Shqiptar”, ishte shkrimi i Ernest Koliqi, në të cilin vlerësonte shkrimtarët dhe poetët e rinjë shqiptarë të Kosovës në vitin 1957, në numrin e parë të revistës së tij, Shëjzat. Një ndër ata poetë e shkrimtarë të Kosovës radhitej edhe Azem Shkreli – bazuar në një antologji (Shkëndijat e para” — Shtëpia Botuese, “Mustafa Bakija”, Prishtinë, 1956). “Këtyne djelmve ndjellamirë i buzqeshë prej s’largu Lavdija e majeve të Parnazit edhe i joshë me i u ngjitun termal rrmoreve të thepisuna për me shijue, në kaltheritë e heshtuna pranë qiellit, shugurimin e saj të hyjnueshëm e hyjnues. Këta i ngjiten malit të Zànave, heshtja e të cilit vlon me gurgullime gurrash harmonioze, nga ana e andejme, e na përpiqemi me i hypun n’anë të këndejshme, por,në kreshten vetmitare, të ruejtun nga Ora e amshueme e Fisit, na pret e njàjta lavdi.”. Për Koliqin njëri prej këtyre “djemëve ndjellamirë që buzqeshin prej s’largu” me poezinë dhe shkrimet e tyre, ishte sipas mendimit të tij edhe Azem Shkreli.

“Më pelqen shumë Azem Shkreli. Tringullon nji notë trishtimi në poezinë e tij, por e shkrime në melodi të thjeshtë e depërtuese që therë e ledhaton në të njàjtin hov. E thurë me natyrëshmëni vargun e vet që dridhet si gëm plym me lule t’ërshëme në frymë të flladeve ma të holla të melankonisë. Kishim me dashtun të riprodhojmë këtu dy vjershat që bartin emnin e tij n’antologjinë që kemi në dorë, por tyranija e vendit na shtrëngon të kënaqemi vetem me dy citate të shkurta. Vjersha, “Nanës”, fillon në mënyrë shumë të prekëshme:

“Sisen prej goje ma hoqe, nanë, pa u ngi,

E m’lé tue qà;

Dhe, si të vdissha nanë, s’me dhe ma të pi,

as erdhe me më pa”.

Nënkuptohet në gjymsaterr që i a shton shortin këtij shfrim i nji dramë familjare? Ndoshta nji divorc me randim vuejtjesh mbi fmìnë e mitun e të pafaj? Rritet djali e plaket në deshir të s’amës prej së cilës zakoni i rrebët e ndau për së gjalli.

“Por… Prëhnin t’and, nanë, gjithmonë mall e pata

E motet ndèr veti po ndrrohen;

Andrrat e mija, nanë, qënkan andrra të gjata,

Dhe, qe, rrudhat e ballit po m’shtohen.”

Edhe tjetra këtu, rrjedh me lëvizje plot hir, vlerësonte Koliqi poetin e ri nga Shkreli i Rugovës, Azem Shkrelin:

“Këtu linda dhe këtu do t’mbes

E të vdes.

Se ky mur,

kjo votër me gurë

E ky prak

Janë t’lam me gjak të t’parve mij

Që luftuen,

Qendruen,

Dhe ranë për liri —

E liri s’panë.”

Me këtë poezi të Azem Shkrelit, përfundon Ernest Koliqi shkrimin “Kroje të reja në Parnaz Shqiptar”, botuar në revistën e tij “Shëjzat” — në numrin e parë të kësaj reviste të famëshme — Gusht, 1957, duke iu uruar shkrimtarëve dhe poetënve shqiptarë të Kosovës, duke thirrur lutjen e Zotit që mbi ta të vegojë fati i mirë për të gjithë ata, në veçanti, si dhe për letrat shqipe në përgjithësi.

Ishin këto dy vlerësime të Poetit të Shkrelit të Rugovës – Azem Shkrelit – nga dy të mëdhej të letrave shqipe, Dritëro Agolli dhe Ernest Koliqi – njëri nga jugu dhe tjetri nga veriu i trojeve shqiptare — me vlerësimet e tyre për një poet dhe shkrimtar nga Dardania – Agolli pas vdekjes së poetit Azem Shkreli në vitin 1977 dhe Koliqi me vlerësimin e tij në vitin 1957 – në fillim veprimtarisë Azem Shkrelir, njërit prej “djemëve ndjellamirë që buzqeshin prej s’largu” – lind e rritë në trojet e Dradanisë së lashtë.