Prof. Begzad Baliu/
Ka disa vjet që Profesor Ethem Çeku merret me historinë bashkëkohore, kryesisht të Kosovës së gjysmës së dytë të shekullit XX, duke i parë Lëvizjen ilegale dhe arritjet kombëtare, si zhvillime komplementare, në raport me ndikimin ideologjik, politik e strategjik të Tiranës zyrtare, ndikimin e brendshëm të politikës serbe të Beogradit brenda politikave të brendshme dhe të jashtme të Jugosllavisë dhe së fundi, në raport me zhvillimet ideologjike e politike të Lindjes dhe Perëndimit.
Këto kërkime e ndihmuan autorin e dy vëllimeve të reja nga aspekti metodologjik për një projekt të ri të historisë kombëtare, që tani për tani përfshinë periudhën 1830-1912. Fjala është për qasjen ndaj saj në rrjedhë të një tradite, që ka krijuar historiografia shqiptare; në raport me zhvillimet historike të popujve fqinj dhe popujve e shteteve me ndikim të Europës dhe Perandorisë Osmane; si dhe në raport me dokumentet dhe kritikën historiografike të studiuesve fqinj, e të dokumenteve të proveniencës Lindore e Perëndimore dhe historiografinë ndërkombëtare të saj.
Veprat trajtojnë periudhën e zgjimit dhe ndërgjegjësimit të ri kombëtar të popullit shqiptar gjatë shekujve XIX-XX. Fjala është në radhë të parë për zgjimin e vetëdijes kombëtare si vetëdije gjuhësore, e kjo ka të bëjë me krijimin e alfabetit të veçantë për përkthimin e Biblës; përpjekjet për krijimin e shteteve autonome si formacione bashkëkohore europiane (Pashallaku i Janinës dhe ai i Shkodrës); si dhe krijimin e përbërësve: kulturorë (gjuha, letërsia, folklori), etno-historikë (mesjeta dhe heroi i kësaj kohe Skënderbeu) dhe etno-gjeografikë (hapësirat etnike ku flitet gjuha shqipe pa dallim besimi) e ushtarakë (çetat kryengritëse dhe Lidhja e Prizrenit), të cilat u kurorëzuan me shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, më 1912. Si të tilla, ato përvijojnë zhvillimet politike rajonale e ndërkombëtare, kryengritjet popullore dhe pasojat e brendshme të Perandorisë Osmane.
Prej temave historike, të cilat janë trajtuar, prej personaliteteve kombëtare e ndërkombëtare, të cilët janë përfshirë në këto zhvillime, prej përbërësve politikë, ekonomikë, ushtarakë e kulturorë, të cilët kanë marrë pjesë në zhvillimet e kësaj kohe, nuk është e vështirë të kuptohet se zgjimi kombëtar i shqiptarëve, vetëdija historike e shqiptarëve për shtetin kombëtar, politikën e brendshme dhe të jashtme, gjuhën, letërsinë dhe përgjithësisht vetëdijen kombëtare, si vetëdije për identitetin vetjak, kanë karakter europian, më parë se sa ballkanik. E para, sepse Pararilindja kombëtare e arbëreshëve është zhvilluar nën hijen e Rilindjes Europiane; e dyta, sepse bardët e këtij procesi: babai i gjuhës (Konstantin Kristoforidhi); shkrimtari më me ndikim i letërsisë shqipe (Naim Frashëri); dhe botuesi i folklorit (Thimi Mitko) punuan nën ndikimin e frymës europerëndimore; e treta, sepse ideologu i saj Naum Veqilharxhi nismën e tij e mbështeti nën ndikimin e misionarëve anglezë në Ballkan; dhe së fundi, pjesëmarrja e shqiptarëve në kryengritjet antiturke në Greqi, Rumani apo Bullgari e Maqedoni, në asnjë mënyrë nuk nënkuptojnë ndikimin e këtyre kryengritjeve ballkanike në hapësirën shqiptare. Ndryshe, si të shpjegohet fakti që shqiptarët nuk morën pjesë në kryengritjet, bie fjala serbe apo të popujve të tjerë të Ballkanit. Përkundrazi, kjo do të thotë që në këtë periudhë vetëdija kombëtare për etnitetin përtej vetëdijes fetare, në të cilin mbështeteshin fort fqinjët e tyre, ndër shqiptarët tashmë ishte konsoliduar.
A është i rastit fakti se dy përbërësit kryesorë të këtij identiteti u kurorëzuan me shkollën shqipe fillimisht, pastaj me Kongresin e Manastirit dhe shkronjat latine të tij; si dhe me Programin Europian të Sami Frashërit, si dhe shpalljen e shtetit laik të popullit shqiptar, në konflikt të përhershëm me politikat xhonturke të Perandorisë Osmane.
Parë në tërësinë e tyre, këto dy vëllime, të cilave sigurisht do të ju pasvijnë edhe vëllime të tjera, janë një këndshikim me interes në historiografinë shqiptare.
Ethem Çeku, Shqiptarët 1830-1908, Prishtinë, 2022, f, 798; Shqiptarët dhe Shqipëria 1908-1912 (Historia diplomatike e çështjes shqiptare), Prishtinë, 2024, f. 968.
Po të mos kishte ndodhur pushtimi i Shqipërisë nga Musolini, mbretëresha e bukur Geraldinë dhe djali i saj (vetëm një muajsh), Princi Skënder, do të kishin jetuar në pallatin më të ri mbretëror në Europë, midis shkëlqimit mbretëror të paraqitur në grafikat e arkitektit Bedrich Geřstel. Me një kosto prej 1.500.000 $, Geraldina dhe mbreti Zog ishin duke ndërtuar dhe mobiluar një pallat të ri. Ndërkohë që trupat italianë arritën, pjesa e jashtme e pallatit pothuajse kishte përfunduar. Mermeri i bardhë e i verdhë i fasadës ngrihej mbi lulishtet e qeta dhe një liqeni artificial të freskët. Pallati zotëronte një pamje të mrekullueshme të Tiranës, kryeqyteti dhe vendi i ëndërruar që ata administronin dhe që një ditë trashëgimtari i tyre mund ta sundonte. Aty nga muaji shtator pallati do të ishte mobiluar dhe do të ishte gati për jetesë.
Për princin foshnjak do të ishte një dhomë e magjishme lojrash, me një qilim të bardhë puplash, një kalë duri kolovitës, fragmente blloqesh dhe pikturash gazmore nga Miki-Maus dhe Donald Duck nëpër mure. Ai do të shtrihej në një krevat-shtëpizë sateni blu në një dhomë gjumi të madhe me tapiceri mëndafshi ngjyrë blu të çelur, ngjyrë e pëlqyer nga nëna e tij. Dhe në dhomën e tij të madhe të bardhë të veshjes, pas banjës së tij private, do të kishte një dollap të madh e të bukur me sirtarë që do të mbanin veshje e paisje mbretërore armësh.
Për mbretin dhe mbretëreshën do të ishte në dispozicion një mjedis ngrënije për 500 të ftuar. Nën katin përdhes ata mund të prisnin miq për koktejle në një bar apo të bënin takime në një kino-teatër me 400 vende. Në këtë sipërfaqe të pallatit trikatësh, çifti mbretëror kishte parashikuar një corridor të mermertë, që brendashkruante ndërtesën dhe të çonte në studion zyrtare të pritjeve të mbretit (fig. 1), si dhe zyrën e punës të mbretit (fig. 3). Para tyre ndodhej korridori me pishinë (fig. 4) dhe majtas një bar-kafe (fig. 5), si dhe disa mjedise konferencash. Sipër, mbretëresha do të kishte një dhomë gjumi të këndshme (fig. 6) dhe mbreti po ashtu një të ngjashme e të kushtueshme, me një kthinë që kishte pamje nga lulishtet.
Zyra e punës e mbretit do të ishte 20 yard (rreth 18m-KB) e gjatë. Ashtu si Musolini dhe Hitleri, mbreti do të kishte tavolinën e tij në fund të saj nën një hartë të Shqipërisë, si dhe emblemat mbretërore të armëve. Tavolina do të ishte e vetmja mobilje nga pallati i vjetër. Ajo ishte rreth 3 m e gjatë dhe Zogu ishte i fiksuar për ruajtjen e saj. Muret do të ishin veshur me dru arre tasmanie. Salloni kryesor i pritjeve ishte i ndarë në dy pjesë me kollona xhami kristal, të ndriçuara nga brenda. Mbreti dhe mbretëresha do t’i prisnin miqtë në fund të dhomës, nën një tablo pikture të Skënderbeut, heroit kombëtar të Shqipërisë, i cili shkatërroi turqit më 1457. Sixhade persiane që i ndjeri Qemal Ataturk i kishte dhënë Zogut do të shtroheshin mbi parketin prej dru të kuq mogani. Muralet pasqyronin peizazhe dhe skena historike shqiptare. Një dritë e fshehur mund të vinte nga qirinjtë të gatshëm në rast se Tirana nuk kishte dritë. Bari do të ishte një mjedis ”kryesisht ala amerikan”. Ai do të kishte banakun, dhjetë stola gjysmë ulur; banaku dhe dyshemeja do të ishin prej mermeri. Ndriçimi do të ishte neon në formë ujëvare. Bari do të vendosej në fund të pishinës. Ndërkaq dhoma e gjumit e mbretëreshës do të kish të varura në mure 350 m2 perde bojë qielli, një tendë mbi kokën e krevatit, i cili vendosej mbi një podium. Mbulesa e krevatit parashikohej të ishte ngjyrë e thellë jargavani. Dyshemeja do të ishte e kompozuar nga 10 lloje druri. Nëpër dyer do të të vendoseshin pasqyra të praruara, që mbretëresha e bukur të mund të shihte veten posa të zgjohej.
meja prej panje të bardhë dhe arre do të ishte e vetmja shtresë amerikane e përdorur në pallat.
