Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ALBANIAN FLAG DAY PARADE + CELEBRATION

by

Albanian American Club of Westchester/

This November, we proudly celebrate Albanian pride, culture, and community at the Albanian Flag Day Parade and After Parade Celebration!

Bring your family, friends, and Albanian spirit as we fill the streets of Eastchester with red and black in honor of our national flag and heritage. The parade is free and open to everyone, so we encourage all to come out and cheer!

🗓 Parade:

Sunday, November 23, 2025

Start Time: 11:30 AM

📍 Eastchester Public Library – 11 Oakridge Place, Eastchester, NY

Following the parade, we’ll continue the festivities at our After Parade Celebration, featuring performances from our Culture Camp kids, delicious food and drinks, music, and fun activities for all ages.

🎉 After Parade Celebration:

Location: Mulino’s Lake Isle – 660 White Plains Rd, Eastchester, NY

Start Time: 1:00 PM

💰 $30 per person (AACW Members) | $40 per person (Non-Members)

Space is limited — reserve your spot early!

👉 Tickets Available on Eventbrite!

or send payment via Zelle to home@albanianamericanclub.com

Let’s come together to honor our flag, our culture, and our community!

VATRA dhe MAASBESA ftojnë të gjithë shqiptarët e Bostonit në ceremoninë e ngritjes së Flamurit Kombëtar më 29 nëntor 2025 në Boston City Hall

by

Federata Panshqiptare e Amerikës VATRA dhe organizata MAASBESA ftojnë të gjithë shqiptarët e Bostonit dhe rrethinave të bashkohen në ceremoninë e ngritjes së Flamurit Kombëtar, më 29 nëntor 2025, nga ora 11:30 AM deri në 1:30 PM, në sheshin e Bashkisë së Bostonit (Boston City Hall Plaza), për të festuar Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë.

Ky aktivitet madhështor do të shënojë krenarinë dhe unitetin tonë kombëtar nën ngjyrat kuqe e zi.

Në të njëjtën ditë, do të zhvillohet edhe parada tradicionale e makinave, e cila tashmë është bërë pjesë e përvitshme e festës sonë kombëtare me iniciativë të Neritan Nate Xherimeja e Cunat e Bostonit etj!

Të interesuarit ftohen të mblidhen nga ora 9:00 AM deri në 10:30 AM në adresën:

25 Middlesex Canal Park Dr., Woburn, MA 01801

Nisja do bëhet drejt Bostonit, ku automjetet do parakalojnë nëpër qytet dhe do përfundojnë në sheshin e Bashkisë së Bostonit, ku do ngrihet flamuri ynë kombëtar.

Ejani të gjithë, me familjet dhe miqtë tuaj, për ta festuar së bashku Ditën e Pavarësisë, Kuq e Zi në zemër të Bostonit!

POEZIA E LUIGJ GURAKUQIT: “TEK TI MË FLUTURON MENDIMI, O SHPIZA IME”…

by

Processed with VSCO with ih5 preset

Prof.Dr. Fatbardha Fishta Hoxha/

Me vargje të tilla fluturuese që derdhen nga një shpirt i ndjeshëm që e provoi herët mërgimin si student, do shperfaqte gjithë forcën e pakrahasueshme të dashurisë për vendlindjen, Luigj Gurakuqi ky burrë i urtë i “Shkodrës së moçme”, siç do të pëlqente ta quante qytetin e tij. Në 46 vite të jetës së tij të ndërprerë pabesisht Luigj Gurakuqi shkëlqen si rrallë kush në historinë e kombit me forcën e nje personalitetit jo të zakonshëm. Ai u imponua ne shumë fusha si personalitet i spikatur që i le pas një vazhdë të ndritur për t’u admiruar ne te gjithe kohërat. Ai erdhi në letërsinë dhe kulturën shqiptare kombëtare në kapërcyell të shek. XIX, shekull që tronditi gjithë Evropën me lëvizjet çlirimtare dhe që kish përfshirë si rrallë herë edhe veprimin e shqiptarëve, vetëdijen e tyre kombëtare.

Luigj Gurakuqi i frymëzuar që herët në seminarin jezuit, aty do të nisë te vjersheronte, duke dëshmuar prirjen e tij ne rrugen e bukur te poezise. Shkollimi i mëtejshëm në Italinë fqinje ku gjallonin ngulime te hershme shqiptare do te ndikonte fort ne zotimet e tij te ardhshme. Italia asokohe jetonte zulmen e luftes se gjate per liri dhe bashkim kombetar. Gurakuqi pati fatin te ndiqte mesimet dhe te kishte mesues ne kolegj të madhin poet të Milosaut,De raden. Por mjedisi shqiptar i mërgimit nuk ia shuante mallin e Shqipërisë, mallin e Shkodrës që do t’i brente shpirtin. Dhe ndonëse student ai do të afirmonte veten si poet për afro dhjetë vjet në faqet e një organi prestigjioz si “Albania” e Faik Konicës, si publicist në organin “La nazione albanese” të Anselmo Lorekios. Dhe si autor i një nder veprat e para të llojit sic ishte “Vargnimi në gjuhë shqype” që ai botoi më 1906 në Napoli. Dhe nis atëherë, disi i rrallë, ai dialog poetik midis dy bashkëqytetarëve që kurrë nuk e njohën njëri-tjetrin për së afërmi, midis Filip Shirokës dhe Luigj Gurakuqit. Poeti i dallëndysheve do të këndonte liksht por ëmbël. Po aq ëmbël po me një mendim më të ndalur do të dialogonte me të Gurakuqi, që si ai po e vuante thellë brengën e mallit të Shkodrës, që sic shkruante ai “gadi më grini”. Por ndjeshmërine e tij Gurakuqi nuk e shpreh vetëm përmes poezisë së mirëfilltë. Ai është poet edhe në prozat e frymëzuara që shkruan. Veprën “Vargnimi në gjuhë shqype” ia kushton poetit të madh shqiptar, Gjergj Fishtës.

Sado që e pakte në numër poezia e L. Gurakuqit ka një regjistër të pasur ndjenjash e përsiatjesh. Ai shkruan poezi me ritëm marcial dhe me hove kushtruese si “Shqyptarëve lidhë në besë”, “Kangë”; “Shqypja e burrit”, por edhe poezi me tone delikate dhe të brishta si poezia “Zogëzës kryezezë” ku përmes simbolikës ai e zbulon veten poet me ndjeshmëri të hollë. I papajtueshëm me të gjithë ata që nuk tregohen veprues në çështjen kombëtare, entuziast i papërmbajtur ndaj çdo përpjekjeje për lulëzimin dhe përparimin e kombit, të kulturës dhe të gjuhës së tij ai shkruan vargje bubulluese qe sugjestionojnë me forcën e bukurinë e tyre: “Kur të humb gjuhën/Nji popull shqim mbaron…”. Një larmi gjendjesh emocionale ndërthuren në poezinë “T’falun atdhetarit nga Kosova” ku poeti gezohet,pershendet, shpreson dhe porosit lulezimin dhe perparimin e gjuhes shqipe qe ai e cileson “të ambël e trimneshë”, duke marrë shkas nga puna e palodhur e Mati Logorecit në mbrojtjen e këtij visari të patjetërsueshëm të kombit. Tonet burrërore dallojne sidomos poezinë “Qëndresa”. Edhe pse poezia njihet nga lexuesi në variantin e saj jo të plotë, sepse botuesi i parë i poezisë së Gurakuqit ka hequr strofat e fundit, kjo ka rritur homogjenitetin dhe i ka dhënë vjershës karakter universal. Kjo poezi shquan jo vetëm në fondin e poezisë së Gurakuqit por edhe në gjithë hapësirën e poezisë shqipe, tek e cila mendimi poetik ka gjetur shprehjen e përkryer në vargje të magjishme që shpërfaqin bukurinë dhe forcën shprehëse të shqipes. Poezitë e mallit për atdhe, poezitë kushtruese të Gurakuqit ngjajne si pika vese në agimin kombëtar, veçmas tingëllimi “Shpisë sime”. 

Poezia e Gurakuqit është poezi e përfytyrimeve të gjalla, situatave dhe jo aq e detajeve të holla, sado që edhe këto nuk mungojnë sidomos në poezitë me karakter intim. Përfytyrime si ai ngritjes së Skënderbeut nga varri duke flakur “të randën rrase” me vringëllimën të shpatës, gjendjet e trishtimit që i shkakton malli për shtëpinë, qytetin e lindjes, njerëzit e shtrenjtë në Shkodër, realizohen me vargje të ndërtuara teknikisht me bartje vërtet të rralla në poezinë shqipe si: “Tek ti më fluturon mendimi, o shpiza ime/Kur vjen ma i thershëm malli me m’trazue…”. Apo përfytyrimet e poezisë “Qëndresa” që krijojnë asocacione të fuqishme me kuptime disa shtresore për kohën që rrjedh e nuk ndalet, për stinët e moshës njerëzore që edhe ato rrjedhin pa u ndalur e për qëndresen e paepur e të shumfishte që duhet treguar ne emer te nje qellimi fisnik e human që kurdoherë zgjojne nje efekt te vecante tek lexuesi i të gjitha kohëve. Ndoshta e lënë disi mënjanë nga mendimi letrar, shfaqet poezia tepër interesante e Gurakuqit “Deka e Zanave”. Student në Itali, që ka marre nje kulture solide te lashte dhe te re, Gurakuqi ka mendimin se poezia shqipe nuk ecen kundohere në nivelet e dëshiruara. Alegorikisht ai i referohet nje problemi shume interesant rrezimit te miteve te vjetra dhe gjenerimit te miteve te reja qe ne fakt perterijne perjetsisht letersine dhe artin. Ndonese i ri ne moshe ai shfaq nje pjekuri dhe intuite te pashoqe per kohen ne formulimin perhere te pare te kerkesave dhe normave për një letërsi cilësisht të lartë jo vetëm në pembajtje, por edhe në formë. Këtë ai e dëshmon edhe në veprën “Vargnimi në gjuhë shqype” ku ai shfaq jo vetëm njohjen e tij të thellë në fushën e metrikës,por edhe te vlerave te letersise kombëtare e të huaj, që i bën objekt shqyrtimi dhe ilustrimi. Në tërësinë e saj kjo vepër e Luigj Gurakuqit është dëshmi se fillimi i shekullit të ri për shqiptarët dhe letërsinë e tyre po sillte një koncept të ri, që paralajmëronte zhvillime të reja të saj.

Për fat të keq Gurakuqi u shkëput nga letrat e mirëfillta në prag të këtyre ndryshimeve ku me siguri do të mund të jepte kontribut me horizontin dhe pjekurinë e rrallë që e dalloi me shkrimet letrare, kritike e teorike që ai botoi. Por sensin e tij krijues ai e shprehu në fjalimet, artikujt, botimet shkollore që shquhen për magjinë e forcën e logjikës dhe të stilit të tij të veçantë. Do të kujtonim fjalimet e tij në përvjetorin e pare te pavarësisë, në hapjen e shkollës normale, si dhe fjalën e urtë por të ëndur me një stil të kultivuar në Kuvendin Kombëtar,te parin parlament pluralis Shqiperi. Tingëllon tepër i gjetur përcaktimi që i dha kolosi i letrave shqipe F. S. Noli, “gojë mjaltë e zemër hekur”, që e njohu më afër magjinë e fjalës së tij të ëmbël dhe qëndresen e pashemullt të tij. Nuk janë të rralla rastet në letërsinë shqipe që poetet të kenë artikuluar fjalë zemre, fjalë vlerësimi për njëri-tjetrin. Duke filluar nga Budi dhe Bogdani, tek Naimi, Fishta, Çajupi, Asdreni, Xanoni, Nikaj etj. Fjalë nderimi do të shqiptonte Fishta për Naimin në kryeveprën e tij epike “Lahuta e Malcis”. A nuk ishte edhe miqësia dhe nderimi qe shprehen per njeri tjetrin Gurakuqi dhe Shiroka nje tregues i shpirtit tejet te hapur për dashuri dhe mirëkuptim si njerëz edhe si krijues. Asnjë fare kulti nuk i lejuan ata vehtes. Sepse tek ata sublimohej madhështia e personalitetit me thjeshtesine njerëzore. Por në marrëdhëniet e drejtpërdrejta midis tyre ka edhe dëshmi me vlera autentike qe rridhnin nga njohja e përditshme, nga kontakti midis tyre që merr vlere te vecante. Një e tillë është dëshmia e Lazër Shantojës për L. Gurakuqin. Në organin “Ora e maleve”, në mars 1923, Lazër Shantoja boton shkrimin “Te dy shtreter te permendun”. Shkasin për këtë shkrim ia jep Shantojës vizita që u bën ne kryeqytet dy personaliteteve L. Gurakuqit dhe A. Zogut që kane zene shtratin, i pari sic shkruan Shantoja “i begatun me nje rezistence te celikte jo vetem morale por dhe fizike, u rrxue prej teprices se mundit te diteve te kalume”. Ai e portretizon Luigjin me forcen e stilit te tij prijsin e opozites. “Prej shtratit të hekurit ne fund të një odës të vogël e të dlirët, i kuqun në fytyr prej etheve me shtrin dorën plot zjarm Luigj Gurakuqi. Njat herë sa duelen tre doktora. Duhet dite qe ska mbete doktor ne Tirane që vullnetarisht s’ka nga me i falë shërbimin e vet këtij njeriu. Prej ditës së sëmundjes oda e tij asht ba qëllimi i një shtegëtimi të paprashëm 100 deri 200 vetë në ditë ngasin me e pa e ndonëse urdhni i mjekvet ndalon pranimin e vizitave, megjithë këtê i sëmueti s’duron ti mbyllet dera kuejt. Në odë të tij ke muejtë me pa gjithnuer gjindsh prej ministrit elegant deri tek fshatari i vorfën. Sëmundja e tij ka tronditë sidomos armiqt e opozitës si më tha Z. Avni Rustemi para kafes Internacional “Opozita asht tuj pushue, kemi Gurakuqin e sëmuet”.Kush e njeh karakterin e tij, duruesin e pamatë që ka ndaj të tjerëve, bindet kah e sheh aq të padurueshëm ndaj vedit. Në tribunën parlamentare Gurakuqi asht i njoftun porsi oratori “gjentelman”, kundërshtari qi kur don me therë kendin ka mjeshtrinë e posaçme me të rrathë me doreza e me i veshë thumbat me pambuk. Vetëm me vetvedi asht gadi i egër: nuk kursen vedin aspak dhe ky moskursim i tepërt i shkaktoj sëmundjen e randë… Luigj Gurakuqi asht njeri i popullit e populli edhe në këtë rase asht tuj e diftue  se ai për nji mend asht njeri i tij”. (Ora e Maleve, 22 Mars, nr. 13)

Dëshmi po aq interesante sjell Ernest Koliqi. Dyzet vjet pas vrasjes barbare të Gurakuqit, mikut te tij te afërt në revistën “Shejzat” boton shkrimin me vlere “Luigj Gurakuqi” dhe po këtë vit shkruan dramën me një akt apo “hov” si shprehet ai me titullin “Takimi i orës 9 të mbramjes” kushtuar figurës së Gurakuqit. Në shkrimin e parë Koliqi vecon nga cilësitë e çmuëshme të Gurakuqit “fuqinë vllaznore” që i bashkonte njerëz me mendime të ndryshme, veti kjo e personaliteteve qe imponohen me mendimin dhe shpirtin e madh ne rrjedhat e ngjarjeve”. Koliqi sjell dhe mbresat e veta: “Unë, që këtu po shkruaj, i kam shërbyer si sekretar privat në Tiranë më 1924. Në Shkodër ishim ngjet me shtepia.E pritshem kur dilte ne mengjez e mbas dite e percillshem gjithkund.Ai me nxiti me rrahe shtigjet e letërsisë,mbasi lexoj do shkrime te mija.Ai me hodhi ne politike,tue ardhe vete tek gjyshi im me me nxjerre leje mu marre me pune politike,ne ndjekje te tij.Gjyshi qi tjeter udhe e dege veprimtarie ne jete uronte per mue,atij smund ti thoshte jo.Besonte ngultas ne ndershmerine e zotesine e Shkodranit të Madh”. Po në këtë shkrim Koliqi premton “Në më faltë Zoti jetë e shëndet të mjaftueshëm do të mbledh në një vëllim kujtimet e shumta që kam mbi Mjeshtrin e pashoq që më drejtoi gjatë dromit, plot ngashërime të shqiptarizmit. (Shejzat, IX, 1965 nr. 3-4 fq. 74). Nuk dimë të jetë realizuar kjo dëshirë e E. Koliqit, por ai shkroi po në atë vit një dramë kushtuar Luigj Gurakuqit. Drama “Takimi i orës 9 të mbramjes” është shkruar për të përkujtuar atë personalitet të shquar dhe çastin fatal që ndërpreu jetën e tij në mënyrë të dhunshme, për të cilin Koliqi pati shkruar “Na u duk se me të diq Ora e Shqipnisë”. Drama sado që hedh dritë në raportet intime njerëzore të “Viganit liberator”, si një vepër e përmasave të vogla pa shumë linja veprimi dhe pa ndonji vlerë të spikatur dramatike, me evolimin të thuash real të ditës së fundit të jetës së tij ka arritur të portretizojë në mënyrë të veçantë Luigj Gurakuqin, çka i jep asaj vlerën e një drame dokumentare, gjë kjo e rrallë në dramaturgjinë shqipe.

Falë njohjes nga afër dhe përcjelljes deri në çastet e fundit të jetës së Gurakuqit, Koliqi si në shkrimin editorial dhe në dramë me forcën depërtuese të vështrimit të tij ka arritur ta sjellë pothuajse të gjallë njeriun dhe personalitetin e shquar për të cilin ai do të dëshmojë: “Kështu e njofta unë Gurakuqin, Poet e Njeri shteti me shpirt të hapun kah bukuria e jetës, kah idealet ma të nalta njerëzore”.

Shpartallimi i ushtrisë otomane dhe pavarësia e Shqipërisë

by

Nga Rafael Floqi /

Hyrje

Rënia e Perandoria Osmane dhe lindja e Shqipëria së pavarur në fund të vitit 1912 përbëjnë një nga momentet kryesore të transformimit të Ballkanit. Ky proces nuk ishte thjesht një ndërrim politik, por një metamorfizëm i thellë ushtarak, etnik, psikologjik dhe institucional. Identiteti dhe struktura ushtarake osmane në trojet shqiptare u shkatërruan pjesërisht nga katastrofa ushtarake dhe pjesërisht nga prishja e besnikërisë kombëtare. Kjo ese analizon faktorët themelorë të rënies së ushtrisë osmane në Shqipëri, vakumin ushtarak të krijuar, dhe lindjen e shtetit shqiptar, duke integruar edhe një fragment italian të kohës për të ndriçuar përjetimin e komunitetit ushtarak osman në fushëbetejë.

1. Konteksti historik: Ushtria Osmane në trojet shqiptare para 1912

Gjatë shekujve, shqiptarët mbetën element kyç në strukturën ushtarake osmane – si jeniçerë, si oficerë, si komandantë provincash. Mirëpo, në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, Perandoria Osmane u përball me nënshtrimin e brendshëm, me nacionalizmat në rritje, dhe me presione ndërkombëtare. Siç argumentojnë Fischer dhe Schmitt, zona shqiptare ndodhej në një krizë të qartë në periudhën 1800-1912. (Cambridge University Press & Assessment)
Trojet shqiptare kishin qenë pjesë e Otomanëve për rreth katër/ pesë shekuj. Në këtë kohë, ushtria osmane kishte humbur jo vetëm aftësinë ofensivë, por edhe vijën morale dhe orientimin institucional. Një përçarje etnike dhe një humbje e efektivitetit institucionit ushtarak u shfaqën në mënyrë të qartë në frontet ballkanike.

Në vitet 1910–1912 veprimtaria e nacionalizmit shqiptar u rrit ndjeshëm — protesta politike, kërkesa për autonomi dhe rebelime të ndryshme. Ushtria osmane, e përbërë nga oficerë dhe ushtarë shqiptarë, u përball me dilema besnikërie që më pas do të provoheshin vendimtare.

2. Luftërat ballkanike, disfatat dhe shpërbërja ushtarake osmane

Festa e fillimit të fund-rrëzimit ushtarak të Otomanëve në Ballkan ishte përfshirja në Lufta e Parë Ballkanike në tetor 1912. Aleanca e vendeve ballkanike (Serbi, Mali i Zi, Greqi, Bullgari) iu kundërvu Perandorisë Osmane në një front të përbashkët.
Në trojet shqiptare, forcat osmane u sulmuan nga verilindja dhe veri: garnizonet në Kosovë, Manastir, Shkodër dhe Janinë u zhytën në një cikël humbjesh. Për shembull, rrethimi i Shkodër nga tetor 1912 deri në prill 1913 përfundoi me kapitullimin e forcave osmane.
Siç shpjegon burimi: Pas shpërthimit të Luftërave Ballkanike, ushtria osmane u gjend në një situatë strategjikisht të pamundur. Për shkak të mungesës së një komande të përqendruar dhe të një plani të bashkërenduar midis komandantëve të fushave të ndryshme, ajo u detyrua të tërhiqej ose të merrte pozicione mbrojtëse të improvizuara. Siç vëren një analizë bashkëkohore e arkivuar në dokumentet britanike: “Without a coordinated plan and in the absence of a unified command, the Ottomans were forced either to retreat or to take defensive positions” (British War Office, 1913, p. 214). Kjo mungesë kohezioni jo vetëm që çoi në disfata të njëpasnjëshme, por thelloi përçarjet brenda oficerëve turq, siç i përshkruan edhe korrespondenti italian në kampin e Fierit. Kjo tregon se struktura ushtarake osmane në Shqipëri nuk ishte më funksionale – komandimi ishte i përçarë, trupat shpërndaheshin, dhe morali po zbriste. Në këtë gjendje, shumë ushtarë shqiptarë refuzuan të luftonin kundër bashkatdhetarëve të tyre ose u larguan nga uniforma osmane. Gjendja gjeografike dhe logjistike e ushtrisë osmane ishte katastrofike: mungesë municionesh, rrugë furnizimi të pambrojtura, dhe prani të huazuar në front.

3. Kriza e besnikërisë, identiteti ushtarak dhe përçarja etnike

Një nga faktorët më fuqishëm të rënies ushtarake ishte ndryshimi i orientimit ushtarak nga besnikëria ndaj sulltanit te identiteti i ri kombëtar shqiptar. Ushtarë dhe oficerë shqiptarë u përballën me dilema thelbësore: të vazhdonin të shërbenin për Perandorinë Osmane apo të ndihmonin në ndërtimin e një shteti shqiptar?
Në shumë raste, garnizonet në Shqipëri u përballën me dezertime dhe fshehje të urdhrave – një problem jo vetëm tregues i moralit të ulët, por edhe i një ndryshimi në vetëdijen kolektive. Ky fenomen u dokumentua nga burime të shumëfishta. Në anën tjetër, lindja e nacionalizmit shqiptar ndërtoi idenë se ushtari nuk ishte më “i sulltanit”, por “i kombin shqiptar”. Në këtë kontekst, shpallja e pavarësisë më 28 nëntor 1912 nga Ismail Qemali në Vlorë u bë kulmi i ndërtimit të këtij identiteti të ri kombëtar. Si rezultat, ushtria osmane nuk vetëm humbi luftën, por humbi pjesërisht edhe garën për identitet — element kyç për një forcë të qëndrueshme ushtarake.

Por ky akt do të shoqërohej me një sërë masash të tjera, herë të ndërmarra në bashkërendim ndërkombëtar e herë njëanshmërisht, për të realizuar shkëputjen e shtetit të pavarur nga perandoria, pjesë e së cilës kishte qenë për pesë shekuj.

4. Ndarja e ushtarëve shqiptarë nga ushtria osmane

Pas formimit të kabinetit qeveritar, një nga hapat e parë do të ishte krijimi i Forcave të Armatosura të Shqipërisë së pavarur.
Në fund të vitit 1912, në territorin e Shqipërisë ndodheshin shumë garnizone të ushtrisë osmane.
Menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë, ushtarët shqiptarë që shërbenin në këto garnizone hoqën uniformën osmane dhe u nisën për në Vlorë për t’u vënë në shërbim të qeverisë së re.

Uniformat e tyre të reja u siguruan nga italianët, ndërsa riorganizimi do të ndihmohej nga gjenerali holandez De Veer.
Po ashtu, edhe shqiptarët që vinin nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës do të bëheshin pjesë e forcave të armatosura të qeverisë së re.

Këto forca të reja morën nën kontroll armët që qeveria osmane kishte në Berat, duke i shtuar atyre një pjesë armatimesh që erdhën nga Italia. Në këtë mënyrë, Shqipëria krijoi ushtrinë e saj të parë kombëtare.

5. Si u nda ekonomikisht Shqipëria nga Perandoria Osmane 

Pas formimit të qeverisë dhe drejtorive të rëndësishme, një tjetër akt i ndërmarrë nga Ismail Qemali ishte shpallja e gjuhës shqipe si gjuha zyrtare për çdo punonjës shtetëror, duke i dhënë fund përdorimit të osmanishtes në zyrat e shtetit.
Çdo nëpunës shqiptar duhej të zotëronte gjuhën shqipe, me shkrim dhe me lexim, për të vazhduar detyrën.

Për këtë qëllim, të gjithë punonjësit iu nënshtruan një testi për njohuritë e tyre.
Ata që nuk e kalonin testin kishin mundësinë e dytë për të mësuar shqipen, në mënyrë që të vazhdonin ushtrimin e funksionit publik.

Me shpërbërjen e mekanizmave ushtarakë osmane dhe me tërheqjen e tyre gradualisht nga Shqipëria, u krijua një vakum serioz ushtarak. Shteti i ri shqiptar nuk kishte ende formuar përfundimisht ushtrinë e vet, ndërsa trojet ishin të ekspozuara ndaj fqinjëve dhe trupave të huaja. Sipas burimeve, teksti i qeverisë përkohshme tregon se në mesin e dhjetorit 1912 në rajonin Vlorë-Lushnjë-Berat ishin të pranishëm rreth 30,000–35,000 ushtarë turq të mbeturi nga ushtria perandorake. (DergiPark)
Kjo periudhë u përshkrua si bashkëjetesë e dy botëve: e ‘pushtetit të ri shqiptar’ dhe mbetjeve të ‘pushtetit osman’. (DergiPark)
Njëkohësisht, qeveria e përkohshme shqiptare filloi krijimin e ministrisë së luftës, xhandarmërisë kombëtare dhe organizimin edhe të konservimit të uniformave të mbetura osmane për t’i kthyer në strukturë kombëtare. Mirëpo, mungesa e mjeteve, përçarjet e brendshme dhe ndërhyrjet e huaja penguan konsolidimin e shpejtë të forcës ushtarake.
Në ndërkohë, shtete fqinje si Kosovë nën sundim serb, Mali i Zi, dhe Greqia, shfrytëzuan boshllëkun që krijohej për të avancuar në territore shqiptare. (University of Central Arkansas)
Ky vakum ushtarak shpjegon pse shteti shqiptar në fillim nuk kishte forcën ushtarake për të mbrojtur të gjithë kufijtë dhe pse shumica e projekteve për ushtri kombëtare vazhduan dekada.

6. Agonia turke në kampin e Fierit

Më poshtë sjellim fragmentin në italisht që ju përmendët, dhe më pas përkthimin e tij në shqip:«L’agonia turca al campo di Fieri” shkwputur nga “  I popoli Balcanici nell’anno della guerra: osservati da un italiano” Gualtiero Castellini, Fratelli Treves, Milano, 1913 ,– “Në spitalin ku vdisnin dyqind e pesëdhjetë burra në ditë…. Tani shpirtërat janë ndryshuar: por jo në atë mënyrë që të bëjë të mundur atë që në Vlorë dukej gjithmonë si kërcënim, zbarkimi i ushtrisë. Shumë mëshirime të brendshme i sjellin këta oficerë; Ali Rizai dhe Xhavid Pasha janë në armiqësi. Kur një oficer mundet, jep dorëheqje dhe niset. Kështu eksodi, edhe i më të mirëve, vazhdon prej disa ditësh. Municioni është i mangët: njëqind fishekë për çdo njeri të vlefshëm; artileria e reduktuar në një tridhjetë mitraloza dhe në katër bateri, pas humbjeve të tmerrshme në Kumanovë. Të gjithë ushtarët e vlefshëm nga Anatolia. Dhe tani këta njëzetepesë mijë aziatikë, në të cilët është riorganizuar ushtria e Perëndimit, pas tradhtisë së divizioneve shqiptare që nga ditët e para, dhe pas rrëzimeve, urisw dhe mizërisë presin të nisen. Më në fund! Ngarkimi duhet të fillojë në ditë; një kënd çdo i sëmurë, ai i madh, do të dërgohet nga këtu në deltën e Semanit, ku do t’i presin anijet e marra me qira për ta çuar në shtëpitë e largëta të Anadollit. Pas të sëmurëve, të shëndoshët  ushtarët e fundit turq që Perandoria i mbajti në perëndim të transheve të Çataldzhës, të humbur në gadishullin e madh tashmë të liruar, do të shkojnë. Në kampin e Fierit tani gjithçka flet për eksod. Nga kodrat që e rrethojnë, njolla me çadra të bardha të panumërta, larg nga shtëpitë fshatare që ndodhen jashtë fshatit, zbresin çdo mbrëmje në grupe ushtarësh për të pyetur: — Kur? — Pritja e tyre nuk është nervoze as zhurmshme si ajo e perëndimorëve; ata ndiejnë përgjigjen, gëzohen në shpirtrat e tyre të shtypur nga shtatë muaj dhe kthehen me hap të ngadaltë në pritjen që është bërë më e shkurtër. A doni të dëgjoni diçka që do t’ju duket kot, e megjithatë shpreh gjendjen e tmerrshme të vetmisë në të cilën jeton kjo ushtri, shtypur nga ankthi i shtatë muajve? Kudo që kam parë në ecjen time dhe gjatë qëndrimit në Fier një ushtar turk, nuk kam parë kurrë as një buzëqeshje as një të qeshur.”

Ky fragment pasqyron në mënyrë të ndritur aspektin human dhe psikologjik të rënies osmane: mungesë shprese, shpërbërje e radhëve, mungesë hedhje të uniformës dhe ankth për të ardhmen. Në kontekstin e Shqipërisë, ky rrëfim ndihmon të kuptojmë se çfarë niveli kishte marrë disfatën: jo vetëm ushtarake, por morale dhe identitare.

7. Ndërthurja e rënies osmane me lindjen e shtetit shqiptar

Fragmenti vjen në një moment të ndjeshëm historik – kampi i Fierit simbolizon fundin e ushtrisë osmane në Shqipëri dhe në të njëjtën kohë mosheqjes së ushtrisë së një shteti të ri shqiptar. Nga njëra anë, perandoria po tërhiqej; nga ana tjetër, shteti shqiptar ishte ende në lindje.
Historianët shqiptarë dhe të huaj kanë vënë në pah këtë mundësi historike: shqiptarët nuk ishin vetëm viktima e shpërbërjes Osmane, por aktorë të ndërmarrjes së shtetit të tyre. Siç shpreh Zain Al-Abidin: “Albania was born with difficulty at the end of 1912, thus obtaining its complete independence from the Ottoman Empire.” (Edu S.J.)
Kjo ndërlidhje – midis fundrrëzimit ushtarak të Perandorisë Osmane dhe lindjes së shtetit shqiptar – nuk është thjesht kronologjike, por ka një thelb: ushtria osmane që angazhohej në Shqipëri u transformua nga forcë pushtuese në fuqi që largohej, ndërkohë që shqiptarët krijuan vetë strukturat e tyre. Kjo përfshin edhe hapin ekonomik: vendosja e masave të nxehta për ndarjen nga sistemi financiar osman (p.sh., mbyllja e ‘Ziraat Bankasi’ në Shqipëri). (Vox News Albania)
Kështu, shteti shqiptar del jo vetëm për shkak të humbjes së Otomanëve, por si produkt i ndërthurjes toleruese të pushtetit të brendshëm dhe presioneve të jashtme.

8. Trashëgimia ushtarake dhe institucionale

Vetë struktura ushtarake shqiptare të para luftës (1913–1914) mori shumë elemente nga tradita osmane – gradat, disiplinën, terminologjinë. Kjo tregon se rënia nuk krijoi një tabula rasa, por një përzierje. Sipas burimeve, ushtria shqiptare nuk u ndërtua nga fillimi pa referenca historike – ajo mori përvojën osmane dhe e riformatoi në një kontekst kombëtar.
Nga ana tjetër, vetë figura të rëndësishme ushtarake osmane të origjinës shqiptare  si Esad Pashë Toptani – u përfshinë në procesin e shtetndërtimit shqiptar, megjithë natyrën e tyre kontradiktore. Kjo ndodh sepse, në mungesë të një ushtrie osmane, elitat shqiptare përdorën aty-këndej kapacitetin ushtarak të vjetër për të ndërtuar të riun.
Në një plan më të gjerë, rënia e ushtrisë osmane simbolizon edhe fundin e një modeli shumëkombësh dhe fillimin e një rendi kombëtar. Kjo vlerësohet edhe nga studiuesit europianë – përfshirë Malcolm dhe Vickers – që argumentojnë se shqiptarët përjetuan transformimin nga “imperial subject” në “citizen of a nation”.

9. Përfundim

Procesi i rënies së ushtrisë osmane në Shqipëri nuk ishte thjesht humbje e territorit, por humbje identitare dhe strukturore. Në të njëjtën kohë, lindja e shtetit shqiptar përbën një fillim të ri – por jo të lirë nga trashëgimia e së kaluarës. Ushtria osmane u shua në Shqipëri, por ajo la elemente që u ripërdorën në strukturat shqiptare.
Fragmenti nga kampi i Fierit tregon se humbja osmane nuk ishte vetëm ushtarake, por një krizë morale: “Kudo … nuk kam parë kurrë as një buzëqeshje as një të qeshur.” Ndërkohë, në Vlorë, shqiptarët ngritën flamurin e pavarësisë, duke hapur kapitullin e ri të shtetit kombëtar.
Në këtë mënyrë, historia nuk përfundon me humbjen – ajo gjithnjë ka një tjetër faqe. Rënia e Perandorisë Osmane dhe lindja e Shqipërisë së pavarur shënojnë fundin e një epoke dhe fillimin e një tjetër. Në këtë ndërthurje, ushtria nuk ishte thjesht instrument force – ajo ishte simbol i përkatësisë, identitetit dhe besnikërisë. Kur ai ndryshoi, gjithçka tjetër u ndryshua.

Bibliografi

Frashëri, K. (2008). Historia e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Tiranë: Toena.
Malcolm, N. (1998). Kosovo: A Short History. London: Macmillan.
Vickers, M. (1995). The Albanians: A Modern History. London: I.B. Tauris.
Zain Al-Abidin, Z. (2025). Albanian independence from the Ottoman Empire 1912. Journal of Education for the Humanities, 5(192), 969-985. https://doi.org/10.33899/jeh.2025.188254 (Edu S.J.)
Fischer, B. J., & Schmitt, O. J. (2022). Ottoman Arnavutluk in Crisis, 1800–1912 [in A Concise History of Albania]. Cambridge: Cambridge University Press. “

British War Office. (1913). Report on the Military Situation in the Balkan Peninsula. London: HMSO.

Gualtiero Castellini, I popoli Balcanici nell’anno della guerra: osservati da un italiano” Fratelli Treves, Milano, 1913
Csaplár-Degovics, K. (2019). The policy of the Provisional Government of Vlora between December 1912 and April 1913. Journal of Balkan and Black Sea Studies, 2(3), 97-128. (DergiPark)