Shpendi Topollaj/

Me të vërtetë është për t`u çuditur me ne shqiptarët: ka shumë nga ata që më lehtë pranuan krimet e diktaturës komuniste sesa demaskimin e tyre kur demokracia ua krijoi mundësitë për ta parë dhe për ta thënë të vërtetën. Kjo është edhe arsyeja pse ende nuk miratohen nga të gjithë as librat që japin faktet tronditëse të bëmave të atij sistemi dhe as autorët që me përgjegjësi qytetare, intelektuale, profesionale dhe atdhetare, mbledhin fakte, dëshmi e dokumente të pakundërshtueshme të asaj periudhe ose që korrigjojnë historinë e falsifikuar. Njeri prej atyre që në rrethe të ngushta vihet në dyshim, shpesh edhe pa e nxjerrë fjalën nga goja është edhe studiuesi, shkrimtari dhe politikani i urtë dhe i ditur, pinjolli i nderuar i një familjeje të shquar, Uran Butka. Por kushdo që lexon librat e tij do të bindet lehtë se ai është një autor skrupuloz e qëllimmirë i cili e ka kuptuar qartë, sikurse shprehet edhe vetë te libri i tij “Masakra e Tivarit” se: “Një komb nuk mund të jetë plotësisht i lirë, nëse nuk njeh historinë e tij, nuk mund të jetë i kulturuar nëse nuk distancohet nga çdo lloj krimi e dhune, nuk mund të jetë i qetë e të përparojë nëse nuk është në paqe me vetveten dhe ne të tjerët…” Dhe kjo bije në sy edhe te libri i tij “Ringjallje” ku genocidi komunist, sikurse thotë në parathënie ish i dënuari politik, artisti Maks Velo e mbyti vendin në një lumë gjaku, pasi “Partia Komuniste vepronte si një organizatë mafioze që zhdukte tërë kundërshtarët dhe sidomos ata që bartnin vlera të veçanta intelektuale dhe morale.” Ndofta më saktë e ka përcaktuar Bernd J. Fischer te “Diktatorët e Ballkanit” atë që ngjau me popullin tonë, kur thotë se “Shqiptarët qenë të shtërnguar të hiqnin në kurriz një makth shtypjeje politike – një botë e përbërë nga policia e fshehtë, ekzekutime, informatorë, arrestime të kryera në mesnatë, kampe pune dhe varfëri.”

Patjetër që për ato ngjarje rrëqethëse, për vuajtje, dhimbje, përbuzje, burgosje kanë shkruar edhe të tjerë. Madje ka libra që rivalizojnë autorë të njohur botërisht si fjala vjen A. Solzhenicin. Por në raport me ato makabritete që kanë ndodhur te ne, pra po t`i referohesh konstatimit të T. Barberit në botimin e tij te “The Indipendent” në Londër më 1993 se “Shqipëria ishte një farë vendi ku të merrte të qarët nga gazi surrealist”, arti i të shkruarit, pra historianët dhe shkrimtarët i detyrohen ende shumë të sotmes dhe sidomos të ardhmes tonë. Se a nuk ishte historian dhe filozofi gjerman, nobelisti Theodor Mommseni ai që te “Historia e Romës së Lashtë”, teksa fliste për Katilinën, mësonte se poshtërsitë e tij meritojnë të regjistrohen në librin e akteve kriminale dhe jo në atë të historisë”? E ç`bën më shumë se kaq Uran Butka me figurën e urryer të shkaktarit të gjithë tragjedisë tonë kombëtare, Enver Hoxhës? Veçse e vendos atje ku e ka vendin; në koshin e burrave më megallomanë, më të pashpirt, më të pabesë, më terrorist e më gjakatar që ka njohur Shqipëria. Spiro Mela e quan Ali Pashën, figurë shpesh e urryer, të ashpër dhe barbar, por dhe dinak si Meterniku që nuk i mungonte asnjë prej veseve të tmerrshme dhe të neveritshme që i kanë faturuar Neronit. Aliu sipas tij përfaqsonte tiranin, frikën, tmerrin dhe shkatërrimin për të gjithë ata që i prisnin rrugën me dashje apo pa dashje, me dijeninë e tyre apo duke mos ia pasur fare idenë…

Po a kanë të krahasuar vrasjet prapa shpine deri dhe të shokëve të tij të idealit, dënimet dragoniane të intelektualëve dhe patriotëve, pa gjyqe apo me gjyqe të stisura, varfërimi i popullit të tij dhe shndërrimi i tyre në bagëti të bindura, moslejimi i fjalës së lirë, përgjimi e spiunimi i njerëzve deri brenda familjes, zhvillimi i pafund, i ashpër dhe absurd i luftës së klasave, përçarja mes tyre, prishja e kishave dhe xhamive, burgosja e klerikëve dhe atyre që mund të praktikonin ndonjë rit fetar, izolimi i pashembullt i vendit, dhe armiqësia me gjithë botën, me historitë e Ali Pashës? Jo or jo! Se nuk të lenë të arsyetosh ndryshe Mustafa Gjinishët, Muharrem Bajraktarët, Skënder Muçot, Hysni Lepenicat, At Gjergj Fishtat, Faik Konicat, Mirash Ivanajt, Kryezinjtë, Thoma Orogollatë, Sejfulla Malëshovat, Sulejman Vuçiternat, Myzafer Pipat, Drita Kosturet, Xhelal Koprenckat, Musine Kokalaret, Genc Lekat, Vilson Blloshmat, viktimat e Tivarit, dëshmorët e Gërhotit, të masakruarit e Martaneshit, të pushkatuarit e Postribës, martirët e ambasadës sovjetike etj. etj. të cilët janë personazhe të këtij libri.

Autori, gjithmonë me synimin për t`u hequr baltën që historiografia komuniste u hodhi për afro gjysmë shekulli, i pikturon ata si të ishin gjallë: të bukur, të kulturuar, të ndershëm, atdhetarë, besnikë, mirënjohës, trima dhe të vendosur në idealet e tyre më së shumti oksidentale. I kishin shërbyer, dhe të tjera shërbime mund t`i kishin bërë vendit të tyre, zhvillimit të demokracisë, përparimit, mirëqenies dhe paraqitjes evropiane të fytyrës së Shqipërisë që rilindasit e quanin Zonjë e Randë. Uran Butka është bindës në pasqyrimin e mendimeve të veta. Por ai më shumë i jep rëndësi faktit, ilustrimit dokumentar të atyre ngjarjeve dhe njerëzve që përshkruan. Këtë ka bërë edhe te libri monografik kushtuar të atit, Safet Butkës, njeri i shquar, veprimtaria e të cilit në interes të arsimimit të popullit, mbetet një nga shembujt e rrallë të dashurisë për atdhe. Ndaj dhe nuk kam parë ndokënd që t`i kundërvihet atij hapur apo të debatojë në shtyp rreth veprimtarisë së Safetit. E njejta gjë ngjet edhe me këtë libër që i botuar plot dhjetë vjet më pare, nuk ka qenë objekt polemikash a kundërvëniesh të dukshme. Kjo ka ardhur në radhë të parë se Urani hulumton, gjen dhe publikon dokumente të pakontestueshme arkivash. Pastaj, s`duhet harruar se ai di të vlerësojë cilindo që luftoi dhe dha jetën për liri, pavarësisht bindjeve të tij. Në asnjë rresht ai nuk vë në dyshim rolin e ushtrisë nacional – çlirimtare në fitoren mbi pushtuesit nazi – fashistë. Ai vetëm se i mëshon faktit se kjo fitore do të qe edhe më e lavdishme dhe më me pak humbje, sikur etja për pushtet të mos sillte përçarje që çoi deri në ndeshje me armë.

Shihni sa kuptimplotë është letra e av. S. Muços e datës 12.9.1943. Po ashtu, ai thekson se ku na shpuri bashkëpunimi në emër të ideologjisë me PK të Jugosllavisë, nënshtrimi ndaj Titos dhe emisarëve të tij Popoviç, Mugosha, Tempo, Stojniç me shokë. Sa për urdhrat e Enver Hoxhës për t`u futur nga një plumb kresë si udhëheqësve të luftës, ashtu dhe njerëzve me influencë apo kundërshtarëve që nuk pranonin të rreshtoheshin në një front me të, gjersa ai bashkëpunonte me armiqtë tanë të vjetër, ato flasin vetë. Tek Uran Butka si njeri, si politikan apo si shkrimtar ka një koherencë që bie në sy menjëherë. I qetë, i matur, i arsyeshëm, i thjeshtë, aspak imponues, madje mjaft i këndshëm dhe i pëlqyeshëm për këdo që e ka njohur, ai edhe në ato që shkruan, mbetet mjaft paqësor. Jo pa qëllim, ai në kapitullin “Dënimi i krimit është akt kulture” ka zgjedhur fjalët e poetit të dënuar me vite të gjata burgu Visar Zhiti: “I kam falur të gjithë ata që më kanë burgosur, por dua të di se cilët janë ata, që t`i përdëllej e të ndihem edhe vetë i lumtur që i kam falur.” Edhe çelja dhe drejtimi nga ana e tij i Institutit “Lumo Skëndo” tregon fare mirë formimin qytetar, karakterin atdhetar dhe shpirtin demokratik të këtij pinjolli të një sage që me shërbimet e veta dhe vlerat e larta morale e kulturore i ka bërë nder Shqipërisë me pushkë dhe me penë në dorë. Ndaj ta dëgjojmë me arsye dhe respekt fjalën e mençur dhe dashamirëse të tij se sot më shumë se kurrë kemi nevojë për mirëkuptim e dashuri.

*(Rreth librit “Ringjallje”)

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Krijimi i Dhomave të Specializuara të Kosovës u parapri nga publikimi i një raporti thellësisht të kontestuar, me prirje raciste dhe antishqiptare, të hartuar nga senatori zviceran Dick Marty, i cili mbështetej në akuza të pabazuara dhe të paprovuara më herët nga ish-kryeprokurorja e Tribunalit të Hagës, Carla Del Ponte. Siç ka argumentuar Nevenka Tromp në veprën e saj Prosecuting Slobodan Milošević: The Unfinished Trial (2016), Carla Del Ponte ka luajtur një rol të diskutueshëm dhe shpeshherë problematik në raport me Serbinë, duke ndihmuar në errësimin e fakteve lidhur me autorësinë e krimeve dhe duke kontribuar në mjegullimin e dallimeve midis viktimës dhe agresorit.

Veprimtaria e Del Ponte-s gjatë mandatit të saj si kryeprokurore ka pasur efekte të dëmshme për përpjekjet për drejtësi dhe vërtetim të së vërtetës historike në kontekstin e luftës në Kosovë. Në vend që të theksonte rolin e shtetit serb si autor i një fushate të gjerë të spastrimit etnik, Del Ponte zgjodhi të amplifikonte vuajtjet e komunitetit serb në Kosovë – një komunitet i cili, në masë të madhe, kishte qenë pjesë përbërëse e aparatit shtetëror të dhunës të udhëhequr nga regjimi i Milošević-it dhe që, në shumë raste, u largua nga Kosova bashkë me forcat ushtarake e policore serbe në qershor 1999.

Kjo qasje kontribuoi në ndërtimin e një kundër-narrative nga Serbia, e cila synonte të relativizonte përgjegjësinë për krimet e luftës dhe të paraqiste konfliktin përmes një prizmi të paqartë moral, ku palët ndaheshin në “të gjithë janë njëkohësisht viktima dhe kriminelë”. Një narrativë e tillë e ngjyrës gri, që zëvendësonte analizën e qartë të strukturave të dhunës shtetërore me një qasje simetrike, i shërbeu objektivave strategjike të Serbisë për të shmangur përgjegjësinë ndërkombëtare dhe për të ruajtur mundësinë e ripërtëritjes së projekteve të saj hegjemoniste, përfshirë idenë e “bashkimit të të gjithë serbëve”.

Një element kyç në këtë dinamikë ishte edhe marrëveshja e arritur në prill të vitit 2003 ndërmjet Carla Del Ponte-s dhe autoriteteve të Beogradit, e cila i mundësoi Serbisë të mos dorëzonte një pjesë të rëndësishme të dokumenteve të Këshillit Suprem të Mbrojtjes, dokumente që do të kishin mundur të inkriminonin drejtpërdrejt strukturat më të larta të regjimit të Milosheeviq-it në krime kundër njerëzimit dhe në akte të mundshme gjenocidi. Ky bashkëpunim i ngushtë mes Prokurorisë dhe autoriteteve serbe e minoi seriozisht aftësinë e Tribunalit për të adresuar në mënyrë të barabartë dhe të drejtë krimet e kryera gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë dhe e vendosi në pikëpyetje paanshmërinë e procesit të drejtësisë ndërkombëtare.

1. Fshehja e krimeve dhe dokumenteve nga ana e Serbisë

Një nga pengesat më të mëdha në procesin e ndjekjes penale të krimeve të luftës në ish-Jugosllavi ka qenë mungesa e bashkëpunimit të plotë nga ana e Serbisë, sidomos në raport me Tribunalin Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY). Edhe pas përfundimit të regjimit të Slobodan Milošević-it, autoritetet serbe refuzuan të dorëzonin dokumente kyçe që ndodheshin në arkivat e Këshillit të Lartë të Mbrojtjes – dokumente të cilat mund të kishin shërbyer si prova të drejtpërdrejta për përfshirjen e strukturave më të larta shtetërore në krimet e organizuara gjatë konflikteve në Kosovë, Bosnje dhe Kroaci.

Nevenka Tromp, në analizën e saj të detajuar mbi procesin ndaj Milošević-it, vë në dukje se:

“Provat që përmbaheshin në dokumentet e Këshillit të Lartë të Mbrojtjes do të kishin ndihmuar për të vërtetuar ndërmarrjen e përbashkët kriminale që përfshinte udhëheqjen më të lartë në Beograd.” (Tromp, 2016)

Megjithatë, ish-kryeprokurorja Carla Del Ponte nuk ushtroi presion të mjaftueshëm institucional për të detyruar Serbinë të bashkëpunonte plotësisht me Tribunalin, as duke kërkuar masa ndëshkuese ndaj saj. Kjo qasje ka krijuar përshtypjen se mungonte vullneti i nevojshëm për të ballafaquar shtetin serb me përgjegjësinë e tij të drejtpërdrejtë për krimet e kryera në kuadër të një ndërmarrjeje të përbashkët kriminale, e cila përfshinte elementë të qartë të dhunës së organizuar, sistematike dhe me karakter shtetëror.

Ky dështim institucional për të siguruar prova kyçe nga Serbia ka pasur pasoja të rënda në kuptimin e drejtësisë ndërkombëtare dhe të dokumentimit të së vërtetës historike për rolin e Beogradit në krimet e luftës në Kosovë dhe rajon.

2. Mungesa e aktakuzës për gjenocid në Kosovë

Një ndër mangësitë më të rëndësishme në procesin penal ndaj Slobodan Milošević-it ka qenë mospërfshirja e akuzës për gjenocid në rastin e Kosovës, pavarësisht ekzistencës së provave të shumta që dëshmonin për një fushatë të organizuar të spastrimit etnik dhe për krime të natyrës sistematike kundër shqiptarëve të Kosovës. Në vend të ngritjes së një akuze për gjenocid – që do të kishte reflektuar më saktë shkallën dhe qëllimin e dhunës së ushtruar – Prokuroria e Tribunalit nën udhëheqjen e Carla Del Ponte-s zgjodhi të kufizojë akuzat në krime kundër njerëzimit dhe shkelje të ligjeve dhe zakoneve të luftës.

Nevenka Tromp e interpreton këtë vendim si rezultat i një llogaritjeje politike dhe strategjike, që në vend se të forconte pozicionin e Prokurorisë, e dobësoi rëndë fuqinë e ndjekjes penale dhe e pamundësoi krijimin e një narrative juridike të qartë mbi përmasat dhe karakterin e krimeve të kryera ndaj shqiptarëve. Ajo thekson:

“Aktakuza për Kosovën ndaj Milosheviq-it nuk përfshinte akuzën për gjenocid, pavarësisht provave të konsiderueshme që tregonin për një qëllim gjenocidal.” (Tromp, 2016).

Argumenti thelbësor i punimit të Peter Ronayne, ” Genocide in Kosovo. Human Rights Review, 5(4), 57–71,” është se veprimet e forcave serbe në Kosovë gjatë viteve 1998-1999 përbënin gjenocid sipas përkufizimit të Konventës së Kombeve të Bashkuara për Gjenocidin të vitit 1948, pavarësisht hezitimit të komunitetit ndërkombëtar dhe Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY) për ta përdorur këtë term në akuzat kundër Slobodan Millosheviçit për Kosovën. Ronayne thekson se shkalla dhe natyra e dhunës — përfshirë vrasjet masive, dëmtimet e rënda fizike dhe mendore, dhe shkaktimin e kushteve të jetës të llogaritura për të sjellë shkatërrimin fizik të shqiptarëve të Kosovës — përshtateshin saktësisht me kriteret ligjore të gjenocidit. Ai gjithashtu argumenton se ndërhyrja e NATO-s, megjithë sfidat e saj ligjore dhe morale, ishte një përgjigje e domosdoshme ndaj kësaj krize humanitare dhe shërbeu si një hap i rëndësishëm në evolucionin e normave ndërkombëtare për parandalimin dhe ndëshkimin e gjenocidit.

Një pjesë thelbësore e argumentit të Ronayne-s është cilësimi i veprimeve serbe si gjenocid, pavarësisht hezitimit ligjor dhe politik. Ai dokumenton se si Millosheviçi, ndërsa merrte pjesë në “teatër politik” në Rambouillet, kishte përgatitur një plan sekret, të koduar “Operacioni Patkoi” (Operation Horseshoe), për të dëbuar shqiptarët e Kosovës nga atdheu i tyre. Përshkrimi i dëbimeve masive (rreth 1.5 milionë njerëz), djegia dhe plaçkitja e vendbanimeve, masakrat me varre masive, shkatërrimi sistematik i xhamive dhe institucioneve fetare/arsimore, si dhe ripërdorimi i përdhunimit si mjet terrori, janë dëshmi empirike që Ronayne i përdor për të argumentuar se këto veprime ishin “plotësisht të qëllimshme, të planifikuara dhe sistematike.” Këtu, autori përdor termin “g-word” (fjalën G – gjenocid) për të theksuar ngurrimin e komunitetit ndërkombëtar, madje edhe të SHBA-së dhe Britanisë, për ta përdorur këtë term në fillim, pavarësisht provave.

Mosndjekja penale për gjenocid në Kosovë ka kontribuar në një zbrazje të diskursit ndërkombëtar mbi përmasat reale të dhunës dhe ka lënë të paprekur një aspekt thelbësor të përgjegjësisë penale për krimet që ndodhën gjatë fushatës së ushtrisë dhe policisë serbe në vitet 1998–1999. Kjo përjashtim është konsideruar nga shumë studiues dhe aktorë politikë si një dështim serioz i drejtësisë ndërkombëtare për të emërtuar dhe ndëshkuar krimet në përputhje me peshën e tyre reale.

3. Presioni politik dhe ndërtimi i narrativës së barazimit moral: Hetimet ndaj UÇK-së

Në periudhën pas luftës së Kosovës, Prokuroria e Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY), nën drejtimin e Carla Del Ponte-s, u përball me presione të konsiderueshme ndërkombëtare për të ndjekur penalisht edhe anëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), me synimin për të krijuar një lloj balancimi formal të përgjegjësive në konflikt. Këto presione u ushtruan veçanërisht nga aktorë si Serbia dhe Rusia dhe, sipas Nevenka Tromp, ndikuan në mënyrë të drejtpërdrejtë në orientimin e hetimeve të Tribunalit:

“Del Ponte iu nënshtrua presionit politik për të hapur hetime mbi krimet e pretenduara të UÇK-së, gjë që e dobësoi perceptimin e paanshmërisë së Tribunalit.” (Tromp, 2016)

Kjo qasje e ashtuquajtur e “ekuilibrimit artificial të përgjegjësive” i hapi rrugë Serbisë për të ndërtuar një kundër-narrativë, sipas së cilës përgjegjësia për krimet e luftës ndahej në mënyrë të barabartë mes palëve ndërluftuese. Kësisoj, u zbehën përmasat e përgjegjësisë shtetërore të Serbisë për dhunën sistematike ndaj shqiptarëve dhe u vendos theksi te krimet e pretenduara të UÇK-së, pa marrë parasysh karakterin asimetrik të konfliktit – ku Serbia vepronte si një agresor shtetëror me kapacitete të plota ushtarake e policore, ndërsa UÇK-ja përbënte një forcë rezistence të brendshme.

Në këtë kontekst duhet të kuptohet edhe përhapja e akuzave për ekzistencën e të ashtuquajturës “Shtëpia e Verdhë” dhe trafikimi i organeve nga pjesëtarë të UÇK-së – akuza që, ndonëse më vonë u shpallën të pabazuara, u instrumentalizuan në kohë të ndjeshme politike. Ato u artikuluan pak pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës në vitin 2008 dhe kulmuan me raportin e Dick Marty-t në vitin 2011, vetëm disa muaj pas vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në favor të pavarësisë së Kosovës. Këto zhvillime sugjerojnë se agjenda pas këtyre hetimeve nuk ishte e motivuar vetëm nga drejtësia penale, por edhe nga interesa politike që synonin të delegjitimonin luftën çlirimtare të Kosovës dhe të relativizonin përgjegjësinë e Serbisë.

Për më tepër, brenda diskursit vendor dhe ndërkombëtar, ndihmoi edhe një qasje elitare e një pjese të opinionit që e kishte parë luftën çlirimtare me skepticizëm që nga fillimi, shpesh duke e maskuar refuzimin e saj si kundërshtim ndaj “komandantëve” apo “fshatarëve”, ndërkohë që në thelb përfaqësonte një lloj nostalgjie elitare për monopolin moral të periudhës para luftës. Në këtë ambient politik dhe diskursiv, publikimi i librit të Del Ponte-s në vitin 2008 u mirëprit nga këto qarqe si një konfirmim i bindjeve të tyre, duke shërbyer si gur themeli në ndërtimin e një narrative që e vinte në pikëpyetje legjitimitetin moral dhe historik të UÇK-së.

Pas publikimit të raportit të Dick Marty-t dhe miratimit të shpejtë të Rezolutës së Këshillit të Evropës, krijimi i Dhomave të Specializuara (Gjykatës Speciale) u bë një proces i pashmangshëm. Çdo kundërshtim ndaj këtij procesi shoqërohej me stigmatizim të menjëhershëm, duke nënkuptuar se kushdo që kundërshtonte formimin e saj, duhej të kishte arsye të fshehta apo qëllime të pandershme.

Aktakuza e Dhomave të Specializuara ndaj ish-presidentit Hashim Thaçi, Kadri Veselit, Jakup Krasniqit dhe Rexhep Selimit është kritikuar nga ekspertë si Ana di Lellio për mënyrën se si shtrembëron të kaluarën historike dhe përdor një gjuhë të paqartë e të njëanshme, duke vendosur UÇK-në në një pozitë të barasvlershme, madje më të rënduar se ajo e forcave pushtuese serbe.

Në aktakuzë, konflikti i armatosur me Serbinë – që ishte pranuar si i tillë nga vetë Tribunalit i Hagës në çështjen Milutinović dhe të tjerët (par. 820) – përshkruhet si një përplasje mes dy palëve rivale. Kjo paraqitje është faktikisht e gabuar: në fillim të vitit 1998, Serbia vendosi në Kosovë një aparat të tërë shtetëror dhune, përfshirë forca të rregullta, rezerviste, njësi speciale dhe grupe paramilitare që kishin marrë pjesë në gjenocidin në Bosnjë. UÇK-ja, në atë kohë, përbëhej nga një numër i vogël individësh të armatosur dobët.

Për më tepër, narrativa e aktakuzës përpiqet të paraqesë çdo veprim të forcave serbe si një përgjigje ndaj një kryengritjeje, ndërkohë që provat historike dhe juridike tregojnë se masakrat, përdhunimet dhe dëbimet masive ishin të përhapura edhe në zona ku UÇK-ja nuk ishte aktive, dhe aty ku ishte, reagimi shtetëror serb ishte thellësisht joproporcional. Siç është konstatuar edhe nga ICTY, udhëheqja shtetërore serbe veproi në kuadër të një ndërmarrjeje të përbashkët kriminale me qëllim ndryshimin e përbërjes etnike të Kosovës.

Madje edhe mënyra si përshkruhet kthimi i refugjatëve shqiptarë dhe pjesëtarëve të UÇK-së pas përfundimit të luftës – si “hyrje në zonat e mëparshme të kontrolluara nga RFJ-ja” – krijon perceptimin e një lloj pushtimi, duke injoruar faktin se ata njerëz po ktheheshin në shtëpitë e tyre, ashtu si forcat serbe u tërhoqën në territorin e Serbisë.

Kjo paraqitje e ngarkuar me paqartësi dhe anshmëri e dobëson jo vetëm besueshmërinë e ndjekjes penale, por edhe legjitimitetin e vetë gjykatës dhe vlerësimin e drejtësisë ndërkombëtare si mekanizëm i paanshëm dhe universal.

4. Pranimi i provave nga strukturat shtetërore serbe dhe sfidimi i parimeve të drejtësisë ndërkombëtare

Pas dështimit për të konfirmuar pretendimet e ngritura nga ish-kryeprokurorja e ICTY-së Carla Del Ponte dhe raportuesi i Këshillit të Evropës Dick Marty, Dhomat e Specializuara të Kosovës (Gjykata Speciale) kanë ndjekur një trajektore që në literaturën kritike përshkruhet si largim nga parimet e drejtësisë penale ndërkombëtare, për të përqafuar një logjikë procedurale që evokon praktikat e drejtësisë selektive të periudhave autoritare.

Një ndër aspektet më problematike në këtë drejtim është pranimi i dokumenteve të lëshuara nga institucionet shtetërore të Serbisë, përfshirë Ministrinë e Punëve të Brendshme (MUP) dhe Komandën e ashtuquajtur të Përbashkët për “Kosovën dhe Metohinë” – struktura që sipas aktgjykimeve të ICTY-së kanë qenë të përfshira në planifikimin dhe zbatimin e krimeve të luftës, përfshirë spastrimin etnik të shqiptarëve të Kosovës. Në vendimin e bërë publik nga Paneli Gjyqësor, theksohet:

“Paneli është i bindur se raportet serbe janë prima facie autentike,” dhe se dokumentet përmbajnë tituj zyrtarë, numra reference, klasifikime dhe nënshkrime që i bëjnë ato të pranueshme në procesin gjyqësor ndaj ish-krerëve të UÇK-së.

Në mesin e këtyre dokumenteve përfshihen shënime të mbajtura në takime zyrtare të Komandës së Përbashkët për “Kosovën dhe Metohinë”, dokumente të nënshkruara nga përfaqësues të MUP-it dhe materiale të tjera të klasifikuara të lëshuara nga Shërbimi Sekret Serb. Këto prova, sipas Prokurorisë së Specializuar, kanë vlerë për të mbështetur pretendimet ndaj të akuzuarve. Megjithatë, vetë fakti që këto dokumente burojnë nga struktura që kanë qenë objekt i hetimeve për krime kundër njerëzimit dhe përfshirje në ndërmarrje kriminale, ngre shqetësime serioze për besueshmërinë dhe paanshmërinë e provave të pranuara.

Kjo praktikë ka ngjallur kritika të ashpra nga mbrojtja dhe nga opinionistë të shumtë juridikë e politikë, të cilët e konsiderojnë se pranimi i dokumenteve nga autoritetet që kanë qenë pjesë e aparatit shtetëror serb gjatë luftës nuk i përmbahet standardeve të drejtësisë tranzicionale dhe minon parimin e barazisë së palëve në proces.

Nëse shteti serb, përmes MUP-it dhe strukturave të sigurisë, ka qenë vetë i përfshirë në krime të dokumentuara – siç e konfirmon aktgjykimi në çështjen Milutinović et al. – atëherë përdorimi i dokumenteve të lëshuara nga ato struktura për të ndërtuar aktakuza ndaj UÇK-së përbën jo vetëm një konflikt të thellë burimi, por edhe një rrezik për rishkrimin e narrativës së konfliktit, ku agresori shtetëror përfaqësohet si burim i së vërtetës, ndërsa viktima kriminalizohet në bazë të materialeve të prodhuara nga vetë strukturat shtypëse.

Veç kësaj, mungesa e transparencës në veprimtarinë e Gjykatës, sidomos pas zhdukjes së akuzës për trafik organesh – mbi të cilën u mbështet formimi i saj – e ka shtuar skepticizmin ndaj misionit të saj të shpallur. Siç nënvizon literatura kritike, nëse hetimi për “Shtëpinë e Verdhë” u mbyll pa rezultat dhe gjyqtari Williamson deklaroi se nuk kishte prova të mjaftueshme, atëherë vetë ekzistenca e kësaj gjykate duhej të vihej në pikëpyetje. Megjithatë, ajo jo vetëm që vazhdoi veprimtarinë, por e thelloi diskursin ndëshkues ndaj UÇK-së, duke e paraqitur luftën çlirimtare si burim të destabilitetit, ndërsa Serbia si palë e besueshme që kontribuon me “prova zyrtare”.

Në këtë kontekst, Gjykata Speciale shihet gjithnjë e më shumë si një mekanizëm që jo vetëm e ndëshkon njërën palë të konfliktit, por edhe minon përpjekjet për normalizim dhe pajtim, duke favorizuar de facto agresorin dhe duke e trajtuar viktimën si të barasfajshme apo edhe më të rënduar. Kjo ka pasoja të drejtpërdrejta në kuptimin politik të drejtësisë, sepse përmbys hierarkinë morale të konfliktit dhe kontribuon në ndërtimin e një kujtese të shtrembëruar historike, ku viktima shqiptare kriminalizohet në bazë të dokumenteve të prodhuara nga aparati i dhunës shtetërore.

Për rrjedhojë, kërkesat që lidershipi kosovar të rishqyrtojë qëndrimin ndaj kësaj gjykate nuk janë thjesht deklarative, por burojnë nga një nevojë e thellë për të garantuar që drejtësia ndërkombëtare të mos shndërrohet në një instrument të legjitimimit të dhunës strukturore, por të qëndrojë në funksion të së vërtetës, pajtimit dhe barazisë para ligjit.

Përmbledhje

Mungesa e bashkëpunimit të Serbisë dhe dështimi i prokurorisë: Carla Del Ponte, në cilësinë e Kryeprokurores së Tribunalit të Hagës, dështoi të sigurojë dokumente kyçe nga autoritetet serbe, përfshirë ato të Këshillit të Lartë të Mbrojtjes, të cilat do të kishin qenë thelbësore për të vërtetuar përfshirjen e shtetit serb në ndërmarrjen e përbashkët kriminale gjatë luftës në Kosovë. Ky dështim dobësoi ndjeshëm bazën faktike dhe juridike të aktakuzës kundër Slobodan Milosheviq-it.

Mospërfshirja e akuzës për gjenocid në Kosovë: Pavarësisht provave substanciale për spastrimin etnik dhe qëllimin gjenocidal ndaj shqiptarëve të Kosovës, Del Ponte nuk ngriti aktakuzë për gjenocid. Kjo u perceptua si një vendim me ngjyrim politik, që i solli dëm ndjekjes penale dhe legjitimitetit të Tribunalit.

Presioni politik dhe balancimi i rremë i përgjegjësisë: Nën ndikimin e presioneve ndërkombëtare, veçanërisht nga Rusia dhe Serbia, Del Ponte hapi hetime ndaj pjesëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), duke u përpjekur të krijojë një lloj “ekuilibri” formal të fajësisë. Kjo qasje kontribuoi në ndërtimin e një narrative të rrejshme, që barazon përgjegjësinë mes agresorit shtetëror dhe viktimës së dhunës strukturore.

Legjitimimi i provave nga aparati shtetëror serb dhe delegjitimimi i drejtësisë: Pranimi nga Dhomat e Specializuara i dokumenteve të lëshuara nga shërbimet sekrete dhe Ministria e Punëve të Brendshme e Serbisë – institucione përgjegjëse për organizimin dhe zbatimin e krimeve në Kosovë – ka dëmtuar rëndë besueshmërinë dhe paanshmërinë e procesit gjyqësor. Kjo praktikë jo vetëm që minon drejtësinë tranzicionale, por shton kërkesën legjitime për rishqyrtimin dhe potencialisht shfuqizimin e kësaj gjykate, e cila shihet si instrument politik që ndëshkon viktimën dhe favorizon agresorin.

Opinion nga Rafael Floqi/

Ndërsa afati i ri i vendosur nga Presidenti amerikan Donald Trump për Kremlinin po afron, bota po shikon me shqetësim një lojë të rrezikshme politike ku fjalët e mëdha përplasen me realitetin e ftohtë të luftës. Pavarësisht retorikës së ashpër nga Shtëpia e Bardhë dhe dërgimit të të dërguarit të posaçëm Steve Witkoff në Moskë, Vladimir Putin nuk ka dhënë asnjë shenjë tërheqjeje. Kremlini mbetet i paprekur nga kërcënimet me sanksione të reja apo tarifat sekondare ndaj Kinës dhe Indisë.

Është e qartë se Trump e ka kuptuar tashmë se ndalimi i luftës në Ukrainë është më kompleks se sa premtimet që bëhen në fushatë. Retorika e “marrëveshjeve të mëdha” me liderë autoritarë duket gjithnjë e më shumë si një përpjekje për të ruajtur imazhin e një lideri të fortë, ndërsa faktet në terren tregojnë ndryshe: Rusia po avancon ngadalë, por pa ndalim; Ukraina po humbet territor dhe civilët vazhdojnë të paguajnë çmimin më të lartë.

Takimi i paralajmëruar i Witkoff në Moskë, në ditët e fundit para afatit të Trump, nuk është gjë tjetër veçse një përpjekje për të shpëtuar fytyrën. Vetë Trump e pranoi se nuk ka shumë besim te sanksionet, duke i përshkruar rusët si “tipa dinakë” që dinë t’i shmangin ato. E megjithatë, i mbetet vetëm ajo armë diplomatike – pasi çdo hap më tutje rrezikon përshkallëzimin e një konflikti që tashmë ka thithur mijëra jetë.

Nga ana tjetër, Putini vazhdon me të njëjtën strategji të pamëshirshme: presion ushtarak në Ukrainë dhe sinjale agresive në arenën ndërkombëtare. Prezantimi i raketës së re hipersonike “Oreshnik”, të aftë sipas tij për të shkatërruar një objektiv me efekt të krahasueshëm me një sulm bërthamor, nuk është thjesht një zhvillim teknologjik — është një mesazh. Po ashtu, deklaratat kërcënuese të Medvedev për një përplasje të mundshme me SHBA-në janë pjesë e një strategjie klasike frikësimi.

Në këtë atmosferë tensioni, Trump urdhëron lëvizjen e nëndetëseve bërthamore amerikane – një veprim simbolik, por gjithashtu tejet i rrezikshëm. Sepse kur dy liderë që nuk njihen për vetëpërmbajtje nisin të luajnë me nënkuptime bërthamore, bota ka arsye të frikësohet.

Realiteti është se Putini nuk ka ndërmend të bëjë lëshime. Ai e sheh kohën si aleate, ndërsa fronti i gjatë prej mbi 1,000 kilometrash në Ukrainë i jep hapësirë për të shtyrë përpara ngadalë por me këmbëngulje. Bombardimet ndaj qyteteve dhe viktimat civile nuk e ndryshojnë kursin e tij – përkundrazi, janë pjesë e strategjisë së lodhjes së Perëndimit dhe dobësimit të moralit ukrainas.

Ndërkohë, Zelenskyy dhe Ukraina kërkojnë më shumë ndihmë, më shumë sanksione, më shumë presion ndërkombëtar. Por në Uashington, durimi duket se po venitet. Ka zëra në administratën Trump që paralajmërojnë një tërheqje të mundshme nga konflikti nëse nuk ka përparim diplomatik – një skenar që vetëm do t’i shërbente ambicieve të Kremlinit.

Në fund, pyetja është kjo: a është Trump i gatshëm të përballet seriozisht me pasojat e mosbindjes së Putinit, apo do të kënaqet me një përpjekje të përkohshme për të ruajtur autoritetin? Dhe çfarë do të thotë kjo për Ukrainën, për Evropën dhe për rendin global në një kohë kur kërcënimi i luftës së madhe nuk është më abstrakt, por gjithnjë e më konkret?

Në këtë dramë të stërzgjatur, afati i së premtes mund të mos sjellë ndryshime të mëdha – por ai tregon saktësisht sa e brishtë dhe e rrezikshme është loja e forcës në kohë lufte.

Përgatiti Rafael Floqi/

Para se të them disa gjëra për këtë njeri, më lejoni të sqaroj situatën. Hulk Hogan, i cili vdiq të enjten herët në moshën 71 vjeç nga një arrest kardiak, ishte një nga mundësit profesionistë më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Edhe tani – dekada larg kulmit të tij si interpretues – Hogan mbetet prania kulturore më ikonike e kësaj forme arti. Ai arriti një famë të padëgjuar më parë në rrethin katror. Nuk është ekzagjerim të thuhet se pa gestaltin e tij të kuq dhe të verdhë që hapte rrugën, djem si Dwayne “The Rock” Johnson dhe John Cena do të kishin luftuar për të bërë një dhëmb vend në Hollywood. Hogan ishte një interpretues i përsosur – një magjistar teknik midis litarëve, por i talentuar në mënyrë të jashtëzakonshme me një lloj unik të maçoizmit vizatimor. Ai zë vendin e Uashingtonit në WWE Mount Rushmore. Askush tjetër nuk i afrohet.

Në Clearwater, Florida, autoritetet iu përgjigjën një telefonate të enjten në mëngjes në lidhje me një arrest kardiak. Hogan u shpall i vdekur në një spital, tha policia në një deklaratë në Facebook.

“Nuk kishte shenja për lojë të keqe ose aktivitetit të dyshimtë,” u tha gazetarëve Major Nate Burnside.

WWE postoi një shënim në X duke thënë se ishte e trishtuar të mësonte se anëtari i Hall of Fame të WWE kishte vdekur.

“Një nga figurat më të njohura të kulturës pop, Hogan ndihmoi WWE të arrinte njohje globale në vitet 1980. WWE i shprehu ngushëllimet e saj familjes, miqve dhe fansave të Hogan,” tha ajo. Hogan, emri i vërtetë i të cilit ishte Terry Bollea, kishte luftuar me disa probleme shëndetësore vitet e fundit, përfshirë një dëmtim problematik, të rëndë në shpinë nga ditët e tij të mundjes. Hogan nuk kishte garuar qysh nga viti 2012, por kohët e fundit kishte qenë në lajme si themeluesi i promovimit të ri të Wresling Real American Freestyle dhe pronar i një bari të ardhshëm në New York City përballë Madison Square Garden, vendi ku u zhvilluan shumë nga ndeshjet e tij të mëdha.

Në vitin 1985, Hogan kryesoi WrestleMania-n e parë, duke u bashkuar me yllin televiziv të viteve 1980, Mr. T, për t’u përballur me Roddy Piper dhe Paul Orndorff. WrestleMania I, në MSG, tërhoqi një audiencë prej rreth 1 milion në televizion me qark të mbyllur dhe i njihet merita për ngritjen e mundjes profesionale, konkretisht WWF-së së atëhershme (tani WWE), në frymën kombëtare të kohës.

Ndeshja e ashpër e Hogan me Andre the Giant në WrestleMania III e çoi biznesin e mundjes – dhe karrierën e Hogan – në nivele të reja. Rreth 80,000 njerëz mbushën Pontiac Silverdome në Michigan për ndeshjen. Ndeshja e kthimit, disa muaj më vonë, në NBC falas, tërhoqi 33 milion shikues.

Hogan ishte në ngjarjen kryesore të shtatë nga tetë ndeshjet e para të WrestleMania. Ai ishte fytyra dhe heroi i botës së mundjes, duke kaluar në rrjedhën kryesore me shumë paraqitje në emisione televizive, si dhe role kryesore në filma – përfshirë filmin e tretë “Rocky”, ku ai mori personazhin kryesor të luajtur nga Sylvester Stallone – dhe në televizion, përfshirë “Thunder in Paradise” të sindikuar në vitet 1990. Hogan fitoi kampionatin botëror të peshave të rënda WWF gjashtë herë të ndryshme, duke përfshirë një mbretërim prej 1,474 ditësh. Vetëm Bruno Sammartino dhe Bob Backlund e mbajtën rripin për kohë më të gjata radhazi.

Në vitin 1996, me interesi për të si hero që po zvogëlohej, Hogan bëri kthesën më të madhe në historinë e mundjes si aktor i dytë. Duke punuar për konkurrentin e WWE në Kampionatin Botëror të Mundjes (WCW). Kthesa e kthesës, 29 vjet më parë këtë verë, kapi frymën e kohës në një mënyrë që mundja nuk e kishte pasur që nga koha e WrestleMania I. NWO, me “Hollywood” Hogan si liderin e egër të veshur bardh e zi në vend të të kuqes dhe të verdhës së tij karakteristike, i dha jetë të re industrisë së mundjes gjatë viteve 1990 kundër kulturës 1990, kur publiku kërkonte një produkt më të errët dhe më të rritur. Hogan ishte i gatshëm për sfidën, duke ndihmuar WCW të mposhtte WWF në shikueshmërinë televizive për 83 javë rresht duke filluar nga viti 1996.

Hogan u kthye në WWE në vitin 2002 për t’u përballur me The Rock në WrestleMania 18 në Toronto. Personazhi i tij ishte versioni i keq i NWO, por më shumë se 68,000 të pranishmit nuk ishin të interesuar ta fishkëllenin Hogan. Ata e brohoritën atë për The Rock, atëherë djali më i mirë i WWE, duke e detyruar Hogan të kthehej në shtëpi në Florida atë fundjavë për të marrë bluzat e tij të vjetra të kuqe dhe të verdha dhe mbathjet e mundjes.

Dhe ai hyri në Sallën e Famës së WWE në vitin 2005.

Ric Flair dhe Triple H ishin ndër disa ikona të shquara të mundjes që reaguan ndaj vdekjes së Hogan në mediat sociale. “Jam absolutisht i tronditur kur dëgjova për ndarjen nga jeta të mikut tim të ngushtë @HulkHogan! Hulk ka qenë pranë meje që kur filluam në biznesin e mundjes. Një atlet, talent, mik dhe baba i pabesueshëm! Miqësia jonë ka qenë gjithçka për mua. Ai ishte gjithmonë aty për mua edhe kur…”

Presidenti Donald Trump ishte ndër figurat e tjera të shquara që postoi reagime. Hogan mbajti një fjalim në Konventën Kombëtare Republikane korrikun e kaluar për të mbështetur fushatën presidenciale të Trump.

“Ne humbëm një mik të shkëlqyer sot, ‘Hulkster’. Hulk Hogan ishte MAGA gjatë gjithë rrugës – i fortë, i ashpër, i zgjuar, por me zemrën më të madhe. Ai mbajti një fjalim absolutisht elektrizues në Konventën Kombëtare Republikane, që ishte një nga pikat kulmore të të gjithë javës,” postoi Trump në Truth Social. “Ai argëtoi tifozët nga e gjithë bota dhe ndikimi kulturor që pati ishte i jashtëzakonshëm. Gruas së tij, Sky, dhe familjes, i shprehim ngushëllimet t dhe dashurinë tonë më të ngrohtë. Hulk Hogan do të na mungojë shumë!”

Pas përfundimit të karrierës së tij në mundje, Hogan ishte përfshirë në disa polemika. Pra, këtu e lëmë Hogan – një person dinak dhe sadist oportunist i cili, megjithatë, është shenjtëruar përgjithmonë në kanun. Jam i sigurt se nëse do të kishit mundësinë ta pyesnit, ai do të pohonte se të gjitha këto cilësi ishin jetësore për suksesin e tij, se është e pamundur të shkallëzohet teogonia vajore e pavdekshmërisë së mundjes profesionale pa krijuar një galeri armiqsh, si në ekran ashtu edhe jashtë tij. Kompromisi? Ndryshe nga shumë kolegë të tij, Hogan nuk fitoi kurrë një kapitull të fundit të lumtur. Askush nuk erdhi për t’i puthur unazën. Ato vite lavdie në vitet 1980, kur Hulkamania u çmend vërtet, janë lënë plotësisht në hije nga mizoria e tij. Drejt asaj që tani e dimë se ishte fundi i jetës së tij, legjendat e tjerë dukeshin se kënaqeshin veçanërisht duke ofruar fotografi lamtumire. Vetëm disa ditë më parë, dëgjova Undertaker të jepte mendimin e tij për pritjen djallëzore që mori Hogan në Los Angeles duke thënë : “Ndonjëherë në jetë, gjërat kthehen”.

Arben Iliazi/

Leximin e romanit të Stefan Çapalikut “Saga e Sarajevës”, (Shtëpia Botuese Gjergj Fishta) e konsideroj një përvojë estetike, që krijon një fenomenologji të tërë leximi. Do t’iu sugjeroja këtë vepër miqve të mi, masës së gjerë të lexuesve dhe, pse jo, edhe pushuesve, pasi është një tekst që lexohet me një frymë, pavarësisht kuptimit konvencional dhe metaforicitetit të brendshëm. Romani është përqëndruar në një dramë turbulluese të brendshme. Është prilli i vitit 2024. Një shkrimtar bashkëkohor shqiptar shkon në një rezidencë njëmujore në Sarajevë dhe përpiqet të bier në gjurmë të paraardhësve të tij, një familje shkodrane me mbiemrin Cukali, e arratisur nga Shqipëria pas Luftës së Parë Botërore, me ndihmën e një austro-hungarezi dhë që përfundon në qytetin e Sarajevës. Një realitet shenjues, një univers i madh fiksional, që merr karakteristikat formale te koherencës, të kohezionit, të artikulimit narrativ, të shumësisë së niveleve, tipare që ndeshen vetëm në tekstet e vërteta (por që duhet t’i vëresh me kujdes).

Në këtë roman kemi dy role narrative, të Lekës shkrimtarit, dhe Mikel Cukalit, një prej anëtarëve të familjes së arratisur. Të dy rrëfimet janë paralele, jo të mbivendosura, takohen në fund të romanit me një befasi “prustiane”, megjithëse me tipare dhe karaktere të ndryshme. (Romani i Marsel Prustit, “Në kërkim të kohës së humbur”, ishte një përsiatje e gjithanshme për kohën dhe kujtesën emocionale).

Modeli narrativ i Çapalikut është përpunuar gjerësisht vitet e fundit, duke krijuar universe narrative të ndryshme. Forma e narracionit është homodiegjetike, pra narratori është i pranishëm si personazh në veprim, por jo i fokalizuar. Është interesante të vësh re shkallën e ikonizimit të imazheve, shumë të detajuar dhe të kapshme, konvencionet në ndërtimin e figurave, metaforat vizive në përshkrimin e personazheve, lojën me ngjashmëritë dhe dallimet, shumë komplekse, kontrastet aspektuale, dinamizmin, arbitraritetin maksimal, nënligjërimin e përgjithshëm, metaforën si meknizmi kryesor i ligjërimit artistik.

Stefan Çapaliku është shkrimtar i intuitës, që aventurohet nëpër tekste të ndryshme me fraza të shkurtra, me reflektim filozofik, duke hulumtuar në elementët diskursivë dhe karakteristika subjektive provokuese dhe joshëse. Te ky shkrimtar është, gjithashtu, shumë e fortë ndjeshmëria ndaj aspekteve ndërsubjektive të ligjërimit. Te “Saga e Sarajevës”, më shumë se qasja, na intereson studimi, veçanërisht semiotik, si tekst e si diskurs.

Kemi të bëjmë me simulakre të instancave të ndryshme sociosemantike, të krijuara nga nga strategji të veçanta diskursive, të drejta e të zhdrejta, ku kodi dhe mesazhi i mbivendosen njëri- tjetrit.

Në një analizë të hollësishme, si të komponentit njohës, ashtu edhe të komponentit pasional të teksteve, shohim se, mbi të gjitha, merr rëndësi vepruese pikësynimi për të mbajtur të ndara sistemet semantike nga veshja e tyre aksiologjike.

Konstrukti i fjalive të Çapalikut është shumë i veçantë, fjalitë e shkurtra janë veçantia e stilit të tij. Çapaliku përpiqet të përshkruajë realitetin, të vërtetën siç është jetuar e ndier në të gjitha aspektet e saj, nga narratori dhe personazhet, duke u përpjekur të transkriptojë sa më besnikërisht të jetë e mundur realitetin e ndjeshëm dhe të gjitha planet e tij (fizike, emocionale, ndijore). Autori në këtë vepër përpiqet të “eksplorojë” atë që është në origjinë të ekzistencës: transcendencën e shpirtit, Transcendetalistët i shohin fenomenet fizike dhe shpirtërore si pjesë të proceseve dinamike dhe jo si entitete diskrete.

Pikërisht nga ky “lexim ekzistencial” i romanit arrita në përfundimin se qënia dhe koha ndodhen të stivosura njëra mbi tjetrën, duke iu referuar njëra – tjetrës. Ai që ekziston e zbulon kuptimin e qënies së tij duke shpalosur unitetin e strukturës së shqetësimit gjatë rrjedhës kohore-dhe anasjelltas. Pamjet e zakonshme për të ardhmen, për të tanishmen dhe për të shkuarën gjenden të hedhura tej, sepse ato i përkasin një rrjedhe kohore joautentike. Ato arrijnë të bëjnë pjesë në rrjedhën e vërtetë kohore, veçse bashkë, me kuptimin e tyre ekzistencial. Përmasa origjinale në këtë vepër është, pra, e ardhmja dhe kjo si një e e ardhme autentike, që ekziston me një natyrë të fundme që i përket rrjedhës kohore të vazhduar, jo autentike dhe pa fund. Por kjo e dyta nuk mund të rrjedhë veçse nga e para. Stefan Çapaliku, shkrimtar, studiues, dramaturg dhe artist shqiptar, është një nga autorët më të rëndësishëm bashkëkohorë, që nxitet drejt reflektimit dhe ngritjes së pyetjeve. Dualiteti i qenësishëm i Çapalikut është manifestuar në dilemën e tij, ai nuk zgjedh dot midis fiksionit dhe kritikës, romanit social dhe konvencional, jetës dhe ligjeve.

Krijimtaria artistike e Stefan Çapalikut është një ide e emancipuar për kohën dhe kujtesën emocionale, me një emocion të disafishtë dhe shpengim të jetës, që i jep ngjyrim të përhimë imazhit. Në veprat e tij në prozë dhe dramaturgji trajton probleme filozofike tepër komplekse dhe të të holla. Të pafundme janë veprat e tij, pothuaj në të gjitha zhanret. Nga veprat në prozë, ndër të tjera përmendim: “Secili çmendet simbas mënyrës së vet””, “Një ëngjëll veshë me frak” Tregimet e tranzicionit”, “Kronikë në lindje”, etj.