Prof. Afrim Krasniqi/

Në një mjedis toksik dhe refuzues ndaj të vërtetave, të dominuar nga mitet, propaganda dhe shpjegimi i ngjarjeve historike përmes interesit ditor të politikës, si dhe nga portale me individë të paformuar që përmes reklamës padijen e injorancën e shesin si vlerë, detyra e studiuesve është të refuzojnë konformitetin me këtë mjedis, dhe me durim, kurajë, integritet dhe konsistencë të ofrojnë fakte, dokumente, teza dhe qasje analize në kohë e retrospektivë, botime serioze dhe profesionale. Natyrisht ato janë dhe mund të jenë edhe në të ardhmen e afërt pakicë numerike dhe pakicë mendimi në hapësirën publike, në debatin publik, në aksesin për diskutim dhe aksesin për formim, por janë aty, mbeten aty në biblioteka dhe librari; sot, nesër dhe në ditët kur do të vijnë gjenerata të reja, gjithnjë për njerëzit që duan të lexojnë, të kuptojnë, të reflektojnë, të debatojnë dhe të refuzojnë si mitet fiktive ashtu edhe formimin e deformuar përmes turmave dhe keqpërdoruesve të saj. Edhe në Shqipëri me siguri do të ketë një ditë kur idetë, ngjarjet historike, gjetjet dhe tezat do të debatohen midis ekspertëve të fushës. Larg apo afër, është çështje maturimi, formimi dhe kulture, jo çështje kullash, portalesh dhe aftësisë për të pasur akses publik apo për të bërtitur.

Tingëllon moraliste? Imagjinoni të keni në tavolinë gjithçka ju duhet, – të gjitha letrat, burimet, dokumentet, emrat, botimet, arkivat tona e të huaja që lidhen me të një ngjarje të caktuar, dhe pastaj të hapësh TV apo FB dhe të shohësh marrina me shumicë, sesi deformohen ngjarje të tilla; sesi individë të paformuar dhe të painformuar ftohen të bëjnë ekspertin dhe ku në garën e turmës secili ka “të vërtetën e vet“, të cilën tenton me forcë tua imponojë të gjithëve si të vërtetë të vetme; sesi e shkuara lexohet jashtë kohës dhe kontekstit nga komoditeti apo interesi i të sotmes, me sa lehtësi krijohen mite e skenarë imagjinarë, me sa lehtësi ato përsëriten çdo vit duke u pasuruar me imagjinatë të re në marrëzinë dhe padijen e tyre, dhe duke u përsëritur, sa efektiv dhe i rrezikshëm bëhet kultura e dominimit të turmës ashtu si sistemi i deformuar dhe abuziv me ngjarjet, faktet dhe të vërtetat.

Meqenëse jemi në fundin e muajit qershor dhe në prag të 2 korrikut, (1990) për ata pak individë që ende lexojnë dhe që kanë interes më të thelluar në ato ngjarje me siguri botimi im monografik sjell një kontribut modest profesional dhe siç më thonë ata kolegë që e kanë lexuar, nuk do t’ju zhgënjejë. Nuk është reklamë (sepse nuk kam ndonjë përfitim financiar) dhe për autorët leximi i librave të tij është edhe sfidë (ri)vlerësimi, por është respekt ndaj leximit dhe ftesë për kuriozitet, arsye dhe mundësi për ikje nga pushteti i turmave në rrugë, mediat sociale, TV apo nivelet e larta politike.

P.S. Edhe kete pervjetor ambasada gjermane do te organizoje nje debat te hapur mbi korrikun ’90, (ku me kenaqesi kam pranuar te jem pjese e panelit), – gjithashtu edhe ISKK organizon nje tryeze me kete fokus, ku gjithashtu me kenaqesi jam pjese e panelit.

Shpëtim Axhami/

Plakja dhe shpopullimi i Shqipërisë rreziku më i madh për të ardhmen kombëtare që kërkon veprim urgjent. Shqipëria po përballet me një krizë të heshtur, por të thellë: plakjen e shpejtë të popullsisë dhe boshatisjen sistematike të vendit.

Në çdo cep të vendit tonë, dëgjojmë të njëjtën histori: fshatra të boshatisur, shkolla të mbyllura, spitale pa mjekë dhe rrugë ku mungon zëri i fëmijëve. Shqipëria po zbrazet, bujqësia dhe blektoria Pothuajse degraduar, biznesi nuk po gjenë më krah pune.

Nëse dikur flisnim për emigracion si zgjidhje individuale, sot po përballemi me një shpopullim masiv, që dëmton themelet dhe egzistencën tonë si shtet dhe si komb. Kjo nuk është thjesht një krizë demografike, është një krizë kombëtare.

Shqipëria nuk mund të mbetet vendi i të moshuarve dhe i kujtimeve të largimit. Është koha të veprojmë, përpara se të jetë vonë, Ne kemi nevojë për një ndërgjegjësim dhe reflektim të gjithanshëm dhe të kujtdo në lidhje me parandalimin e kësaj fatkeqësie kombëtare

Analizë juridiko-politike dhe ndërkombëtare

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA

1.Kuptimi i sovranitetit në arenën ndërkombëtare

Koncepti klasik i sovranitetit, i ndërtuar mbi parimin e autoritetit të pakushtëzuar brenda një territori të caktuar dhe të njohur ndërkombëtarisht, është vënë në sprovë të vazhdueshme në epokën moderne të globalizimit, integrimeve ndërkombëtare dhe ndërhyrjeve të legjitimuara në emër të të drejtave të njeriut, sigurisë globale apo stabilitetit rajonal. Rasti i Republikës së Kosovës është ndër më tipikët që dëshmon për zhvillimin e një modeli të ri të sovranitetit – atë të sovranitetit relativ ose të kushtëzuar, ku autoriteti shtetëror bashkëjetohet dhe shpesh sfidohet nga prania, ndikimi dhe kontrolli i organizmave ndërkombëtarë.

2. Zanafilla e sovranitetit të kushtëzuar: Rezoluta 1244 dhe UNMIK-u

Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara (1999), e cila sanksionoi ndërhyrjen humanitare të NATO-s dhe vendosjen e administrimit ndërkombëtar mbi Kosovë përmes UNMIK-ut, është pikënisja formale e kufizimit të sovranitetit të Kosovës. Sipas kësaj rezolute:

-Sovraniteti i ish-Federatës së Jugosllavisë mbahej teknikisht në fuqi, por i suspenduar në praktikë;

-Kompetencat ekzekutive, legjislative dhe gjyqësore i kaluan përkohësisht misionit të OKB-së, duke e përjashtuar autoritetin lokal nga pushteti efektiv.

UNMIK-u, në përputhje me Kapitullin VII të Kartës së Kombeve të Bashkuara, vepronte me autoritet pothuaj të pakufizuar, duke hartuar ligje, emëruar gjykatës, krijuar struktura të përkohshme vetëqeverisëse dhe duke negociuar në emër të Kosovës në forumet ndërkombëtare. Ky ishte një protektorat në kuptimin e plotë juridik dhe funksional.

3. Shpallja e pavarësisë dhe ndërmarrja e sovranitetit nominal (2008)

Më 17 shkurt 2008, Kuvendi i Kosovës shpalli pavarësinë në përputhje me të drejtën ndërkombëtare, siç konfirmoi edhe Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë në opinionin këshillimor të 22 korrikut 2010. Akti i shpalljes së pavarësisë u zhvillua në një ambient ku:

-UNMIK-u nuk ishte larguar zyrtarisht, por kishte filluar të zbriste gradualisht nga përgjegjësitë ekzekutive;

-U vendos misioni EULEX, me mandat të BE-së, për të mbikëqyrur dhe ekzekutuar kompetenca në drejtësi dhe polici;

-U ruajt Prania Ndërkombëtare Civile (ICO) me përfaqësuesin civil ndërkombëtar, i cili kishte të drejtën e vetos ndaj çdo akti të institucioneve të Kosovës.

Prandaj, edhe pas shpalljes së pavarësisë, autoriteti shtetëror i Kosovës ishte i cunguar – një pavarësi e mbikëqyrur me rregulla dhe ndërmjetësime ndërkombëtare.

4. EULEX dhe ndërhyrja në sovranitetin gjyqësor

EULEX-i, si një mision i Bashkimit Evropian, me një kombinim të mandatit ekzekutiv dhe monitorues, përbën një nga institucionet më të rëndësishme në realizimin e supermacisë së faktorit ndërkombëtar ndaj sovranitetit të Kosovës.

-EULEX kishte të drejtën të ngriste aktakuza, të gjykonte raste të ndjeshme, dhe të ndërhynte në hetime të nivelit të lartë.

-Ai funksiononte paralelisht me sistemin gjyqësor të Kosovës, duke krijuar dy juridiksione të ndara: një vendor dhe një ndërkombëtar.

-Në raste të shumta, përfshirë hetimet për korrupsion të nivelit të lartë, krime lufte dhe çështje sensitive politike, vendimmarrja ishte e huaj dhe shpesh pa mundësi reale apelimi në sistemin vendor.

EULEX jo vetëm që ndihmoi në zhvillimin e kapaciteteve vendore, por edhe i ushtroi këto kapacitete vetë, duke u bërë faktor që e pengoi autonominë e plotë të institucioneve.

5. Gjykata Speciale: Legjitimim i kufizimit përmes drejtësisë ndërkombëtare

Dhomat e Specializuara dhe Zyra e Prokurorit të Specializuar, të njohura si Gjykata Speciale për Kosovën, janë produkt i presionit ndërkombëtar mbi Kuvendin e Kosovës që të miratojë ndryshimet kushtetuese dhe ligjore për themelimin e kësaj gjykate. Ajo:

-Operon jashtë territorit të Kosovës, në Hagë;

-Zbatohet në bazë të ligjeve të Kosovës, por me juridiksion ndërkombëtar;

-Ka staf të huaj dhe nuk i nënshtrohet mbikëqyrjes apo kontrollit të institucioneve vendore;

-Gjyqon vetëm pjesëtarë të UÇK-së, duke e bërë karakterin e saj njëetnik dhe të diskutueshëm në aspektin e barazisë para drejtësisë ndërkombëtare.

Kjo gjykatë është shembulli më ekstrem i transferimit të sovranitetit gjyqësor nga një shtet nominalisht i pavarur tek një trupë ndërkombëtare e krijuar për interesa politike dhe stabilitet ndërkombëtar.

6. Marrëveshjet e Brukselit dhe ndërmjetësimi me autoritet të imponuar

Dialogu Kosovë–Serbi, i ndërmjetësuar nga BE-ja që nga viti 2011, ka prodhuar një numër marrëveshjesh politike e teknike, të cilat shpesh:

-Nuk janë ratifikuar nga Kuvendi i Kosovës, por konsiderohen si detyrime të brendshme;

-Janë interpretuar nga BE-ja si obligime të parevokueshme, edhe kur bien në kundërshtim me vendime të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës;

-Përdoren si instrument presioni për përfitime politike nga Serbia në procesin e integrimit evropian.

Më e diskutueshmja është marrëveshja për themelimin e Asociacionit të Komunave me Shumicë Serbe, e cila, sipas versioneve të kërkuara nga BE dhe SHBA, përbën një rrezik për integritetin institucional të Kosovës dhe një lloj autonomie territoriale që bie ndesh me parimin e unitaritetit të shtetit.

7. Njohja ndërkombëtare e kufizuar dhe ndikimi në subjektivitetin juridik

Kosova nuk është ende anëtare e OKB-së dhe nuk njihet nga një numër shtetesh kyçe, përfshirë 5 vende të BE-së dhe dy anëtarë të përhershëm të KS të OKB-së (Rusia dhe Kina). Kjo gjendje:

-E pengon Kosovën të veprojë si subjekt juridik ndërkombëtar me kapacitet të plotë;

-E bën të varur nga ndërmjetësimi dhe përfaqësimi indirekt nga partnerët perëndimorë në organizata ndërkombëtare;

-Forcon rolin e institucioneve si UNMIK, EULEX, ICO apo të vetë shteteve të fuqishme si SHBA në orientimin dhe mbikëqyrjen e politikave të jashtme dhe të sigurisë së Kosovës.

8. Teoria e sovranitetit relativ në kontekstin e Republikës së Kosovës

Në shkencat juridike dhe marrëdhëniet ndërkombëtare, koncepti i sovranitetit relativ ose të kushtëzuar lidhet me:

-Shtete që nuk gëzojnë monopolin absolut të vendimmarrjes;

-Shtete që ndajnë kompetencat me organizma ndërkombëtarë, veçanërisht në sektorët kritikë si drejtësia, siguria dhe politika e jashtme;

-Shtete që veprojnë nën prani ndërkombëtare të zgjatur, shpesh pa afat përfundimtar.

Kosova është ilustrimi më i plotë i këtij modeli, ku faktori ndërkombëtar vepron jo vetëm si partner, por shpesh si regjisor i procesit të shtet-ndërtimit.

9. Rreziqet e supermacisë ndërkombëtare dhe perspektiva për sovranitetin e plotë

Ndërhyrjet ndërkombëtare në shërbim të paqes dhe stabilitetit kanë sjellë edhe pasoja të dëmshme për zhvillimin institucional dhe demokratik të Kosovës:

-Legjitimiteti i brendshëm është dobësuar kur vendimet kryesore nuk burojnë nga vullneti i zgjedhur i popullit;

-Krijohet një elita e varur politike, që vepron më shumë për të kënaqur partnerët ndërkombëtarë sesa për të ndërtuar institucione sovrane e funksionale;

-Dobësohet ndjenja e vetëqeverisjes demokratike, duke shkaktuar apati qytetare dhe mosbesim në sistem.

10.Sfida për barazi sovrane në sistemin ndërkombëtar

Rasti i Kosovës duhet të kuptohet si një ndërthurje komplekse ndërmjet ndërhyrjes ndërkombëtare legjitime dhe kufizimit të autonomisë vendore. Sovraniteti relativ i Kosovës është pasojë e një ndërhyrjeje të jashtëzakonshme, por edhe reflektim i një rendi ndërkombëtar ku fuqia politike, interesa strategjike dhe stabiliteti rajonal shpesh e tejkalojnë të drejtën formale.

Për Kosovën, sfida qëndron në tranzicionin nga një sovranitet i mbikëqyrur në një sovranitet të vetëqeverisur, ku roli i organizmave ndërkombëtarë të shndërrohet nga autoritar në partneritet të vërtetë. Kjo kërkon rritje të kapaciteteve vendore, rritje të legjitimitetit demokratik dhe forcim të pozitës ndërkombëtare përmes njohjes dhe anëtarësimit në organizata ndërkombëtare.

Vetëm atëherë, Kosova do të mund të realizojë sovranitetin substancial dhe të barabartë, si çdo shtet tjetër në sistemin ndërkombëtar.

Bekim Adili/

Eksponentë nga BDI artikuluan sloganin për zgjedhjet lokale tetor 2025, nga “Fronti Europian në Frontin Kombëtar”. Emërtim i cili pritet të shifet nëse do jetë thjesht një lojë fjalësh politike apo një mesazh i koduar që do zbërthehet në një program apo platform politike.

Por, çfar mund të fshihet pas këtijë slogani!?

Kjo nisëm mund të shihet si një fillim etape e re nga shqiptarët, jo më vetëm e aspektit integrues, por dhe si një lëvizje vetëvendosëse brenda shtetit !? Ku duke përmendur nocionin “komb” në një slogan politik krijohet hapësirë interpretimi i kërkesave për autonomi politike, federalizim apo kantonizim funksional. Slogan i cili gjithashtu mund të jetë një formë presioni i artikuluar politikisht ndaj partnerëve maqedonas !? Një kod politik nga BDI, e cila duke ndjer peshën e fajit për mos definimin kushtetues për çështjen e legjitimitetit etnik, të përfaqësimit adekuat, të përdorimit të gjuhës, të ndarjes së buxhetit në mënyrë proporcionale apo dhe të decentralizimit të pushtetit lokal. Përmes sloganit nga Fronti Europian në Front Kombëtar, mund të artikulojë kërkesa për rregullimin e mekanizmit mbrojtës ligjor për respektimin e marrëveshjeve nga e kaluara deri tek shtrimi i kushteve të reja për bashkëjetesë. Apo do të jetë një vokabular politik për tërheqen e vëmendjes tek problemet e karakterit etnik, që këto zgjedhje lokale ti paraqesin si një formë referendumi me kërkesa për autonomi lokale !?

Kështu, pyetjet që dalin nga zbërthimi analitik i këtijë slogani, janë nëse kjo moto është një përgatitje për të hyrë në një fazë të re të betejave historike apo një kartë që hapet në një moment kritik të mosmarrëveshjeve politike ndëretnike. Nacionalizma të ushqyera nga VMRO si rrjedhojë e dinamikave të ngjarjeve globale që zhvillohen në drejtim të krijimit të një rendi të ri botëror, të cilat padyshim kanë tendencë për të trazuar edhe rajonin tonë. Ku, në shikim të parë, tingëllon si një kombinim i qëllimeve euro-integruese me motivet kombëtare. Por, cili do qoftë objektivi koha dhe veprimet e mëtejshme do sqarojnë gjithçka. Sikurse konstatojm se edhe pas dy dekadash nga Marrëveshja e Ohrit, shqiptarët janë ende larg përfaqësimit të barabartë në shtet. Ku edhe pse shqiptarët janë shumicë në mbi 15 komuna, kompetencat në pushtetin lokal janë tejmase të kufizuara, e ndërsa qeverisja qëndrore dominohet nga maqedonasit. Kështuqë, parë në këtë kontekst, kërkesa për autonomi politiko-territoriale nga shqiptarët mund të paraqitet jo si kërcënim për shtetin, por si formë e avancuar e vetëqeverisjes demokratike. Që do të thotë, se autonomia nuk nënkupton ndarje nga shteti, por një llojë kantonizimi funksional, siç e njohin shumë shtete evropiane me diversitet etnik. Një model i tillë mund të ngjasojë me Bosnjë-Hercegovinën, Zvicrën, Belgjikën apo Spanjën, ku njësitë etnike kanë pushtet të decentralizuar dhe kompetenca të zgjeruara.

Pra, nëse ky slogan përkthehet në një projekt politik ku për argument ndaj faktorit vendas dhe atij të jashtëm, faktori politik shqiptar, në tavolinë mund të vendosi si krahasim edhe projektin e “Asosacionit”, që sërbët kërkojnë të kenë një autonomi me 3 % të popullatës sa jetojnë në Kosovë. Që nënkupton se shqiptarët në Maqedoninë e Veriut, me mbi 30% të popullatës së përgjithëshme, natyrshëm duhet të kërkojnë që komunat të mos jenë më thjesht njësi administrative të dobëta, por njësi vendimmarrëse me kompetenca të zgjeruara. Por, nëse ky slogan është vetëm një retorikë zgjedhore, ai do të harrohet shpejt. E kundërta do të thotë se po hyjmë në një etapë të re të zhvillimeve historike. Sidoqoft, këtë slogan disa do ta quajnë një reagim taktik. Të tjerë, një manifest për vetëvendosje të brendshme. Por e vërteta e madhe është, se ky slogan reflekton një lodhje të akumuluar te qytetarët shqiptar nga politikat e kompromisit të njëanshëm. Andaj nëse do shfaqet synimi për të arritur objektivin e një fillim kontrate të re shqiptaro-maqedonase, mbi baza të qarta, të barabarta dhe të pakthyeshme është një kërkesë reale e kohës. Platformë politike e cila nëse nuk ndodhë aktualisht, do ju mbartet pa të drejtë si një barrë për ta finalizuar gjeneratat pasuese, me shpresë se nesër Shqipëria si anëtare e BE-së, do mund të ndihmojë aspiratat e shqiptarëve këtu duke bllokuar euro-integrimin e vendit. Ku si kusht Maqedonia e Veriut do duhet të respektojë minimalishtë Kartën Europiane të Autonomisë Lokale. Një dokument juridik ndërkombëtar i miratuar nga Këshilli i Evropës, që ka për qëllim të garantojë dhe të forcojë autonominë lokale si një nga themelet e demokracisë në Evropë!

Prof. Milazim KRASNIQI/

1. Kosova u bë shtet në kuadër të procesit të shpërbërjes së ish Jugosllavisë, e jo si ndonjë korrigjim i padrejtësive historike ndaj shqiptarëve, që janë bërë kundër nesh të kaluarën. Padrejtësi në të kaluarën janë bërë edhe kundër kombeve të tjera në Evropë, fjala vjen, kundërhungarezëve, por ato padrejtësi kanëmbetur të pakorrigjuara.Prandaj, vlerësimi për suksesin e shqiptarëve të Kosovës në bërjen e shtetit, duhet të trajtohet brenda kontekstit të shpërbërjes së ish Jugosllavisë, proces në të cilin Kosova dhe shqiptarët e saj kanë kontribuar realisht, por jo në mënyrë vendimtare, jo aq sa ajo federate të shpërbëhej nga fuqia gjëmësjellëse e shqiptarëve. Shpërbërjen e ish Jugosllavisë e ka provokuar në mënyrë vendimtare nacionalsocializmi serb, me projektin e krijimit të Serbisë së Madhe si modifikim i Jugosllavisësë AVNOJ-it, e cila nga doktrina nacionalsocialiste serbe u konsiderua si padrejtësi e bërë ndaj serbëve. Veprimet e lëvizjeve nacionale sllovene, kroate, shqiptare, boshnjake, maqedonase e malazeze për pavarësi, kanë qenë reaktive ndaj projektit nacionalsocialist serb të Serbisë së Madhe. Në rastin e Kosovës dhe të shqiptarëve, reagimi në vitet tetëdhjetë ka qenë ndaj masave represive, ndaj diskriminimit ndërsa në vitet nëntëdhjetëndaj segregacionit e në fund të tyre edhe ndaj spastrimit etnik dhe gjenocidit serb. Pra, lëvizja dhe lufta e shqiptarëve të Kosovës për pavarësi, kanë qenë reaktive dhe ka qenë mbrojtëse. E ka ruajtur brenda vetes edhe elementin e mëhershëm iredentist, por vetëm në një pjesë shumë të vogël të saj.

Megjithatë, historia e shtetit të Kosovës, këtij shteti që ekziston sot si i tillë, duhet të fillojë nga narracioni mbi shpërbërjen e ish Jugosllavisë, e jo nga ndonjë pretendim megalloman se Kosova u pavarësua falë ndërgjegjes mbi përkatësinë dardane e ilire e madje as të projektit të macionalizmit shqiptar të periudhës së Rilindjes Kombëtare. Narracionet romantike për të kaluarën heroike të Kosovës, si tokë dardane, si bastion i shqiptarizmës, është mirë të mbahen e të kultivohen në sferën e kulturës e tëarteve, por jo të mendimit shkencor, politik e shtetëror, sepse në atë rast nuk e shprehin të vërtetën. Në anën tjetër me aso narracionesh të pavërteta dhe agresive, mund të krijohet perceptimi për shqiptarët si një popull plangprishës e rebel, të cilit nuk mund t’i zihet besë as nga Bashkimi Evropian dhe as NATO-ja, sepse shqiptarët ditkan të jenë jolojalë dhe të pabesë në situatë krizash, siç qenkëshin treguar jolojalë e të pabesë ndaj ish federates, kur ajo ra në krizë. Prandaj, duhet të dominojë narracioni më modest, sipas të cilit përpjekjet e shqiptarëve të Kosovës për dalje nga okupimi serb kanë qenëtë imponuara, ndonëse edhe sitë tilla, ato ishin të pamjaftueshme për të arritur suksesin, po të mos e fillonte nacionalsocializmi serb procesin e pakthyeshëm tëformimit të Serbisë së Madhe, si zëvendësim për ish federatën jugosllave. Modifikimi i projekteve të shqiptarëve në periudha të ndryshme është dëshmise atyre u janë imponuar reagimet: nga lëvizja iredentiste (bashkimi me Shqipërinë), në vitet 60-80 u kalua në një lëvizje integriste (kërkesa për një republikë në kuadër të ish Jugosllavisë.)

Por, pasi eskaloi kriza në vitet nëntëdhjetë, filloi artikulimi i kërkesës për pavarësi,ndonëse edhe deklarata e 2 korrikut 1990 dhe referendumi i shtatorit 991 ende e parashihnin Kosovën si republikë në federatën/konfederatën jugosllave. Kushtetuta e Kaçanikut e promovoi projektin për Kosovën si shtet i pavarur, por vetëm në letër, ngase Kosova në atë kohë ishte tërësisht e okupuar. Zgjedhjet që u mbajtën (1992 e 1998) proklamoheshin si zgjedhje të një shteti të pavarur, por i cili ishte nën okupim total. Pra, as ato përpjekje e as ato modifikime nuk sollën pavarësimin, sado që e mbajtën të gjallë mobilizimin e popullit në atë kauzë. Raporti i Badenterit, që konstatoi shpërbërjen e ish federatës jugosllave, ndonëse Kosovën e injoroi, de facto e hapi rrugën që edhe Kosova ta ndiqte rrugën legale të pavarësimit, meqë ishte “element konstituiv i federatës”, gjë që më vonë e mori para sysh edhe Gjykata e Drejtësisë, në vlerësimin e pavarësisë së Kosovës në raport me të drejtën ndërkombëtare.

Pra, shpërbërja e ish federatës jugosllave ka krijuar bazën legale në pavarësimit të Kosovës, meqë Kosova me Kushtetutën e vitit 1974 ishte bërëelement konstituiv i atij federalizmi.

2. Lufta çlirimtare është dëshmi e avancimit të kërkesave të shqiptarëve të Kosovës për pavarësi, si reagim ndaj segregacionit, spastrimit etnik dhe gjenocidit serb. Ndonëse me elemente pothuajse mitike të sakrificave, ajo luftë çlirimtare, me kapacitetet e saj,nuk ishte e mjaftueshme për ta arritur çlirimin dhe pavarësinë e Kosovës nga Serbia. Krahas brutalitetit të Serbisë ndaj saj, edhe oscilimet ideologjikedhe qëndrimet radikale kundër lëvizjes paqesore, i kanë rrezikuar seriozisht mundësitë edhe ashtu të pakta të saj. Marrëveshja e Hollbrukut e tetorit 1998, e cila mundësoi ardhjen e vëzhguesve, ka qenë e rëndësisë strategjike përmbijetesën e UshtrisëÇirimtare të Kosovës, si organizatë legale, unike dhe kooperuese me faktorët ndërkombëtarë. Intervenimi i NATO-s, 24mars-10 qershor 1999 kundër caqeve ushtarake në ish Jugosllavinë e Zhablakut, me Marrëveshjen e Kumanovës (11 qershor 1999) mundësoi çlirimin e Kosovës, me çka u hap udha edhe për pavarësimin e saj në17 shkurt të vitit 2008. Pra, pavarësia e Kosovës ka ardhur edhe si rezultat i intervenimit të NATO-s dhe i një akordi të gjerë ndërkombëtar, të mishëruar në Planin e emisarit të OKB-së, Marti Ahtisarit,e jo si ndonjë aksion i njëanshëm.

3. Armiqësia me Serbinë nuk është mbyllur dhe nuk ka gjasa që të mbyllet as në të ardhmen, në kuadrin ku po kërkohet mbyllja e armiqësive, në procesin e tashëm tëBrukselit.E vetmja mundësi për të arritur njëmbyllje të tyre është nëse Bashkimi Evropian ofron një pako për pranimin e të dyja vendeve në BE, paralelisht me arritjen e marrëveshjes. Por, pakoja e tillë duhet të përjashtojë çfarëdo mundësie të rishikimit/korrigjimit të kufijve. Ajo mund të akomodojë serbët në veriun e Kosovës, me një zgjidhje me elemente të “rregullimit të rajoneve”e asgjë më shumë. Në këtë aspekt, Kosova nuk ka pse ngutet për ndonjë marrëveshje të pafavorshmeme Serbinë. Kosova ka pozitë më të mirë se sa Serbia në statu quo: e para, ngase Serbia është shumë më përpara në procesin e integrimit evropian dhe asaj i ngutet të kompletojë procesin, ndërsa Kosova është shumë më larg. E dyta, Kosova tashmë ka në prapavijën e vet tre shtete të reja anëtare të NATO-s, të banuara me shqiptarë, të cilat do të destabilizoheshin nga konflikti eventual Kosovë-Serbi. Prandaj NATO-ja nuk do të lejojë agresionin e Serbisë në drejtim të Kosovës, sepse në atë rast kriza do të përfshinte edhe tre shtete anëtare të saj, Maqedoninë, Shqipërinë dhe Malin e Zi. Kjo rrethanë i jep Kosovës hapësirë më të gjerë manovruese edhe për marrëveshjen finale, sepse Kosova është në anën e NATO-s, ndërsa Serbia nën influencën direkte të Rusisë.

4. Kosova urgjentisht duhet ta fillojë një proces të gjerë e shumëplanësh evropianizimi, që do të përthekonte legjislacionin, qeverisjen, drejtësinë, mediet dhe shoqërinë mbarë. Përfarimi i ligjeve dhe rekomandimeve me ato të Bashkimit Evropian, reforma zgjedhore, çrrënjosja e korrupsionit, shteti i së drejtës, afirmimi i pakicave, mediet e lira dhe shoqëria e lirë, janëpërgjegjësi e shoqërisë dhe e institucioneve të Kosovës. Ata që kujtojnë se duhet të pritet pranimi në BE, qëtë fillojnë reformat, në fakt janë kundër integrimit dhe kundër anëtarësimit të Kosovës në BE. Qytetarët duhet të ndërgjegjësohen për këtë fakt dhe të mos i votojnë politikanët e dhunshëm, të korruptuar, të padijshëm dhe esencialisht antievropianë.Në instancë të fundit, qytetarët e kanë në dorëevropianizimin e vendit.

5. Realiteti brendashqiptar është mjaft kompleks: një komb, dy shtete dhe pjesëtarë të kombit edhe në disa shtete të tjera në rajon. Këto dy shtete dhe fragmentet në shtetet e tjera, duhet tëharmonizohen e të mos lihen të veprojnë spontanisht, sepse në atë rast mund të vijnë në situataqë t’i shkaktojnë dëme njëra tjetrës, ose edhe tëkonfliktualitet tëndërsjellë.Nuk duhet të hapen tema lidhur me “pronësinë” mbi kujtimet e përbashkëta, mbi gjuhën, ose mbi meritat në historinë kombëtare. Kuadri i veprimit dhe diskutimeve të tashme e të ardhshme për të ardhmen e shqiptarëve si komb duhet të vendoset brenda ombrellës atlantike dhe asaj tëBashkimit Evropian, e jo të nacionalromantizmit të shkuar, e aq më pak të ideologjive tëfalimentuara majtiste.

6. Kombi shqiptar është nga të paktat kombe evropiane, që e kanë aritur sintezën e bashkëjetesës harmonike ndërmjet besimeve të ndryshme fetare brenda të njëjtit komb. Kjo harmoni duhet të kultivohet edhe më shumë në të ardhmen dhe mundësisht të shndërrohet në model edhe për kombet e tjera evropiane, me çka imazhi i shqiptarëve, i dëmtuar rëndë nga çmoralizimi komunist, do të mund të përmirësohej. Respektimi i të drejtave dhe lirive fetare duhet të jetë i plotë, në frymën e Amandamentit të Parë të Kushtetutës Amerikane, që nuk lejon as Kongresin të miratojë ligje që e kufizojnë atë liri.

7. Kultivimi pasionant i gjuhës shqipe në administratë, në medie, në arsimin publik e kudo në komunikim, duhet të jetë orientim strategjik kombëtar. Ky orientim mund të jetë më rezultativ, nëse financohet më shumë kultivimi i letërsisë shqipe dhe nëse financohet përkthimi masiv i literaturës universitare e artistike nga gjuhët e huaja në gjuhën shqipe. Rritja e cilësisë së arsimit, me theks te arsimi universitar, është vendimtar për zhvillimin ekonomik e kulturor dhe për ndryshimin e natyrshëm të elitave.

Dekonstruktimi i narracioneve nacional-romantike që e promovojnë izolimin, rebelizmin, cubninë e shqiptarëve, duhet të jetë pjesë e debateve të gjera akademike, intelektuale dhe artistike. Realisht, historia kryesore e neve shqiptarëve është zhvilluar brenda perandorive të mëdha, romake, bizantine, bullgare, osmane, ku edhe janë shënuar kontribute të konsiderueshme për ato histori e qytetërime, nga shumë shqiptarë. Ato kontribute duhet të rivlerësohen dhe të kontekstualizohen, duke u shndërruar në element forcues të identitetit shqiptar dhe në motivues bashkëpunimi e tolerance, në realitetet postmoderniste të tashme dhe të ardhshme, në rajonin dhe në kontinentin tonë.(Ky tekst mund të shërbejë edhe si letër e hapur drejtuesve politikë në Kosovë, Shqipëri, Maqedoni dhe në viset e tjera ku jetojnë shqiptarët. Botimi premierë në revistën Shenja.)