Analizë gjeopolitike nga Rafael Floqi

I. Një kthesë e re strategjike: SHBA si forcë e vetme mbi botën

Në vitet e fundit, Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë filluar të ndjekin një rrugë të re gjeopolitike, që dallon qartë nga idealet e rendit liberal ndërkombëtar të pas Luftës së Dytë Botërore. SHBA nuk po shkon thjesht drejt një izolacionizmi apo tërheqjeje, por drejt një forme të re të unipolarizmit – një rend botëror ku ajo do të vazhdojë të jetë fuqia dominuese, por jo më si prijëse e konsensusit global, por si aktore e vetme, që vepron sipas interesave të saj dhe jashtë kornizave të institucioneve të mëparshme ndërkombëtare.

Kjo qasje e re nuk nisi me Donald Trump-in, por u përshpejtua nën presidencën e tij. Megjithëse ai shpesh përshkruhej si devijim, politikat e tij – si tërheqja nga marrëveshjet ndërkombëtare, tarifat ndaj aleatëve dhe përçmimi i institucioneve multilaterale – ishin simptoma të një kthese më të thellë. Kjo kthesë lidhet me forcimin e pozicionit strukturor të SHBA-së në ekonomi, ushtri dhe teknologji.

Në aspektin ekonomik, SHBA-ja ka përparësinë e një tregu të brendshëm të fuqishëm dhe relativisht të pavarur nga tregtia ndërkombëtare. Përdorimi global i dollarit amerikan i jep Uashingtonit një fuqi të jashtëzakonshme për të vendosur sanksione dhe për të ndikuar në rrjedhat financiare ndërkombëtare. Ndërkohë, SHBA është bërë eksportuesja më e madhe e energjisë dhe furnizuesi më i rëndësishëm i ushqimeve në botë – një aset strategjik në një botë që po përballet me paqëndrueshmëri të zinxhirëve të furnizimit dhe kriza mjedisore.

Në aspektin ushtarak, Shtetet e Bashkuara janë ende të vetmet që mund të zhvillojnë operacione të mëdha globale. Aleanca e NATO-s dhe prania e përhershme ushtarake në të gjithë botën, që përfshin më shumë se 70 shtete, e bëjnë Uashingtonin shtyllën e arkitekturës së sigurisë ndërkombëtare. Asnjë fuqi tjetër – as Kina dhe as Rusia – nuk mund të rivalizojnë në këtë aspekt.

II. Rendi liberal në krizë dhe rritja e forcave autokratike

Rendi liberal ndërkombëtar, i ndërtuar fillimisht për të shmangur një tjetër Luftë Botërore dhe më pas për të përballuar kërcënimin komunist gjatë Luftës së Ftohtë, doli triumfues në fund të shekullit XX. Por sot, ai është në krizë të thellë. Ai ishte një rend i bazuar në vlera të përbashkëta – demokraci, tregje të hapura, institucione multilaterale – të mbështetura nga forca ekonomike dhe ushtarake amerikane.

Problemi i këtij rendi nuk qëndron thjesht te braktisja nga SHBA, por edhe te mënyra si ai i integron rivalët. Përpjekja për ta përfshirë Kinën dhe Rusinë si “aktorë përgjegjës” brenda këtij rendi, çoi në fuqizimin e tyre ekonomik e teknologjik, gjë që më pas u përdor për të sfiduar vetë rendin që i mundësoi ngritjen. Rusia ka përdorur pasuritë e saj natyrore dhe mjetet hibride – nga sulmet kibernetike deri te ndërhyrjet zgjedhore – për të minuar demokracitë perëndimore. Kina ka ndërtuar një sistem autoritar dixhital dhe ka filluar të eksportojë këtë model përmes teknologjisë 5G, inteligjencës artificiale dhe platformave të propagandës.

Ndërkohë, aleatët tradicionalë të SHBA-së kanë dobësuar fuqinë e tyre relative. Evropa Perëndimore dhe Japonia kanë ulur shpenzimet për mbrojtje, ndërsa janë bërë gjithnjë e më të varura nga Kina për eksportet dhe energjinë. Mospërputhja mes varësisë së tyre ndaj sigurisë amerikane dhe politikave të tyre të buta ndaj autokracive i ka bërë këta aleatë më pak të besueshëm.

Institucionet ndërkombëtare gjithashtu kanë humbur efektivitetin. Organizata Botërore e Tregtisë, Kombet e Bashkuara, madje edhe aleanca si G7, shpesh janë penguar nga vendimmarrja e ngadaltë ose nga influenca e shteteve autokratike që i përdorin këto platforma për të bllokuar reformat.

III. E ardhmja teknologjike dhe një rend i ri amerikan

Në horizont shfaqen dy forca transformuese që do ta përcaktojnë rendin e ardhshëm global: teknologjia dhe demografia. SHBA është më e përgatitur për të përfituar nga këto zhvillime sesa rivalët e saj. Me një popullsi më të re dhe rritje të qëndrueshme, Shtetet e Bashkuara do të kenë avantazh demografik kundrejt Evropës, Kinës dhe Rusisë, që po plaken me shpejtësi. Ndërkohë, automatizimi, prodhimi i decentralizuar dhe teknologjitë e energjisë do ta bëjnë SHBA-në më pak të varur nga zinxhirët globalë të furnizimit dhe më të aftë për të vepruar në mënyrë të pavarur.

Kjo vetëmjaftueshmëri strukturore do t’i japë SHBA-së mundësinë të ndërtojë një sistem të ri, ku ajo nuk e ndan barrën me aleatët dhe nuk kërkon më konsensus ndërkombëtar. Ky rend i ri mund të jetë më i ngushtë, më selektiv, më transaksional – ku SHBA zgjedh partnerët sipas interesit strategjik dhe jo sipas përkatësisë ideologjike apo përkushtimit institucional.

Kjo strategji mund të jetë më efikase në ndalimin e kërcënimeve nga Rusia, Kina dhe të tjerët, por mbetet e rrezikshme: e vetme, SHBA rrezikon të tejzgjatet dhe të humbasë legjitimitetin moral që e ka ndihmuar të udhëheqë botën për dekada. Nëse e braktis rendin liberal pa ndërtuar një alternativë të qëndrueshme, ajo mund të përballët me një botë më të fragmentuar, më të dhunshme dhe më pak të qëndrueshme.

Si përfundim, SHBA ka hyrë në një fazë të re të historisë së saj ndërkombëtare, ku nuk ka më një rival të barabartë, por as nuk ka më një rend të qëndrueshëm që ta mbështesë. Pyetja thelbësore nuk është nëse SHBA do të udhëheqë, por si do të udhëheqë: si kampione e rendit liberal apo si superfuqi e vetme që vepron sipas interesit të saj? 

“Një superfuqi që vepron vetëm, mund të fitojë luftëra – por pa ide që bashkojnë, nuk ndërton dot paqe.”

Zgjedhja do të përcaktojë fatin e rendit global për dekadat që vijnë.

Rafaela Prifti/

Një pauzë 90 ditore ka hyrë në fuqi nga administrata Trump pas Ditës së Çlirimit kur filluan tarifat e reja ndaj mallrave të importuara nga Shtetet e Bashkuara në datën 9 prill. Sipas administratës ato synojnë të ringjallin industrinë prodhuese amerikane. Ndërkohë, dy ekonomitë më të mëdha të botës kanë intensifikuar luftën tregtare dhe rritjen e tarifave e kundër-tarifave ndaj njëra tjetrës.

Dy javë pas vendosjes së tarifave nga administata Trump ka shumë interesim për të kuptuar pse Rusia nuk u përfshi në tarifat ndëshkuese gjithëpërfshirëse të shpallura në pothuajse mbarë botën, përfshirë Ukrainën. Drejtuesi i Këshillit Ekonomik Kombëtar, Kevin Hassett, bëri të ditur se Presidenti Trump vendosi të përjashtonte Rusinë nga tarifat për shkak të rrezikut të dështimit të bisedimeve për një armëpushim të mundshëm në konfliktin në Ukrainë.

“Kjo nuk do të thotë se Rusia po trajtohet krejtësisht ndryshe nga vendet e tjera, por Presidenti Trump po fokusohet në bisedimet me Rusinë për t’i dhënë fund konfliktit ruso-ukrainas”, njoftoi Hassett.

Tabloja e marrëdhenieve tregtare ka më shumë ngjyrime se kaq. Pas shpalljes së tarifave, zëdhënësja e Shtëpisë së Bardhë, Karoline Leavitt, u shpreh se Rusia nuk ishte përfshirë në tarifat gjithëpërfshirëse, pasi sanksionet e SHBA-së përjashtojnë çdo tregti të rëndësishme. Gjithashtu Koreja e Veriut, Kuba dhe Bjellorusia, që janë nën sanksione, janë përjashtuar nga tarifat.

Të dhënat e publikuara nga Zyra amerikane e Regjistrimit të Biznesit tregojnë se marrëdhëniet tregtare midis Rusisë dhe SHBA-së kanë rënë ndjeshëm në krahasim me periudhën para agresionit kundër Ukrainës. Megjithatë, Rusia renditet përpara Ukrainës në bilancin tregtar të SHBA-së për importet e mallrave. Sipas Zyrës së Statistikave të SHBA-së, në vitin 2024 vlera e eksportit të mallrave nga Rusia ka qenë rreth 3.5 miliardë dollarë, krahasuar me rreth 1.2 miliardë dollarë nga Ukraina. Kjo shifër është më e lartë se tarifat e importeve amerikane ndaj vendeve shumë të vogla çka ka shtuar interesimin per motivet e administratës. Presidenti Trump ka kërcënuar se do t’ju vendosë tarifa blerësve të naftës ruse, sektori bazë për makinerinë ushtarake tëvendit, nëse Presidenti Putin pengon negociatat për armëpushim në Ukrainë. Mospërfshirja e Rusisë mund të jetë një manevër politike përsynimet e administratës.

Nga ana tjetër, kjo mund të jetë e lidhur me faktin se pjesën më të madhe të eksportit rus e përbëjnë plehrat kimike duke qenë se Rusia është furnizuesi i tretë i Shteve të Bashkuara në këtë sektor. Strategjia e Presidentit Trump ka qenëfokusimi në uljen e çmimeve për fermerët amerikanë

Sot Organizata Botërore e Tregtisë njoftoi se parashikimet e saj për tregtinë globale këtë vit janë “përkeqësuar ndjeshëm” për shkak të paketës së tarifave të reja për mallrat dhe të pasigurisë rreth politikës së ardhshme tregtare.

Normat më të larta përfshijnë një tarifë masive ndaj mallrave kineze dhe 20 për qind për produktet nga Bashkimi Evropian. Ky moment pason raundin e dytë pas vendosjes së tarifave bazë prej 10 për qind për importet e shumë shteteve në mbarë botën.

Faton Bislimi/

Kosova po kalon një nga momentet më të vështira të saj politike që nga shpallja e pavarësisë. Dështimi i seancës konstituive të Kuvendit është vetëm simptoma e fundit e një sëmundjeje më të thellë: mosfunksionimi i sistemit politik, antagonizmi ekstrem dhe mungesa e bashkëpunimit për të mirën e përbashkët.

Sot, qytetarët janë të lodhur nga partitë që nuk komunikojnë me njëra-tjetrën, që flasin me mllef e përçmim, që nuk u përgjigjen halleve reale të popullit. Sot, dështimet politike e interesat partiake na shiten si veprime për të ruajtur demokracinë. Qytetarët janë lodhur nga lufta për pushtet dhe jo për vizion. Nga premtimet që harrohen pas zgjedhjeve. Nga mungesa e rezultateve.

Prej vitesh kam pasur nderin dhe përkushtimin të angazhohem në procese që kanë lidhur Kosovën me Shtetet e Bashkuara të Amerikës – nëpërmjet punës sime në Washington, përfaqësimit të çështjes shqiptare në qarqet ndërkombëtare, dhe mbështetjes ndaj reformave që synojnë forcimin e shtetit të së drejtës. Kam qenë gjithnjë ithtar i një çasjeje të qendrës së djathtë, ku vlerat si familja, ekonomia e tregut të lirë, liria individuale dhe përgjegjësia shtetërore janë themel i zhvillimit; ku qeverisja është në shërbim të qytetarit e jo pushtetarit; ku ambicja politike e angazhimi publik janë veçse mjete për t’i shërbyer vendit, e jo vetit; ku asgjë nuk vendoset para Kosovës! Pra, Kosova e para, asgjë tjetër!

Në këtë kontekst, shumë njerëz po pyesin me të drejtë: A ka ardhur koha për një forcë të re politike? Një përbashkim publik që nuk bazohet në inat, por në ide. Jo në hakmarrje, por në bashkëpunim. Jo në populizëm, por në profesionalizëm.

Nëse nuk bëjmë diçka ndryshe sot, do ta humbim edhe këtë gjeneratë.

Kosova ka nevojë për një politikë që flet ndershëm me qytetarin. Për një vizion autentik që sjell shpresë, unitet dhe funksionalitet. Një politikë që nuk shikon pas, por përpara. Për një vizion që e kalon retorikën e zakonshme, dhe e vendos theksin tek vlerat, jo tek ndarjet. Një përbashkim mbi themelet e shtetit dhe rrënjet e kombit.

Nëse do të ekzistonte një përpjekje e tillë — e bazuar në integritet, profesionalizëm, respekt për mendimin ndryshe, dhe unitet ne dallime — a do të ishim të gatshëm ta mbështesnim? Të bëheshim pjesë? Të kontribuonim qoftë edhe me një ide të vogël?

Kjo është veçse thirrje për reflektim, sepse ndryshimi nuk fillon vetëm nga fjalimet e bukura publike, por nga bisedat që me fisnikëri i hapim me njëri-tjetrin. Idetë e rrënjosura në bindje e ideale, jo domosdoshmërisht fillojnë në ndonjë zyrë apo kolltuk, por në zemrat e qytetarëve sado të zhgënjyer që ende nuk kanë hequr dorë nga shpresa!

Albert Vataj/

Kulti i Diellit dhe Hënës në trashigiminë tonë, rrugëtimi etern i komunikimit shpirtëror të shqiptarëve

Që nga agimet më të hershme të qytetërimeve, njeriu ka kërkuar në qiell simbolet e misterit, shpresës dhe jetës. Në mesin e tyre, Dielli dhe Hëna kanë zënë vendin e vet të shenjtë, si forca që udhëheqin ritmin e natyrës dhe kohës. Për shqiptarët, këto dy trupa qiellorë nuk janë vetëm pjesë e peizazhit kozmik, por figura të ngulitura thellë në kujtesën mitike e kulturore të popullit, të trashëguara nga lashtësia e panjohur deri në përditshmërinë më të zakonshme.

Simbolet e Diellit dhe të Hënës jetojnë në fjalën e betuar, në zbukurimet e veshjeve tradicionale, në artin e qëndisur e në ritet e jetës, duke ruajtur gjurmë të një besimi të hershëm pagan, që i shihte këto elemente si hyjni, si burime jete e pjellorie. Ky kult i natyrës, i diellit dhe i dritës, shfaqet si një vijimësi e pandërprerë nga ilirët te shqiptarët e sotëm, duke dëshmuar një trashëgimi shpirtërore që ka kapërcyer shekujt dhe fetë, dhe që vijon të pulsojë në thellësitë e ndërgjegjes popullore.

Ky shkrim përpiqet të ndriçojë këtë linjë të padukshme por të fuqishme që lidh njeriun shqiptar me qiellin e vet të brendshëm — aty ku Dielli nuk është thjesht ylli që lind çdo mëngjes, por një dëshmi e vazhdimësisë, e shpresës, e bekuar prej një të kaluare që rrezaton edhe në terrin më të dendur.

Tradita popullor

Të dy, Dielli dhe Hëna, janë simbole dhe motive të zakonshme në artin popullor shqiptar, si dhe në tatuazhet. Dihet se ilirët, banorët e lashtë të Ballkanit perëndimor, i përdornin simbolet e Diellit në ornamentet e tyre, megjithëse nuk mund të thuhet me siguri nëse kanë qenë pikërisht këto simbole që kanë trashëguar shqiptarët e sotëm. Edhe peonët, të cilët jetonin diku ndërmjet maqedonasve të lashtë dhe dardanëve, e kishin një kult të diellit, të cilin shkrimtari i shekullit II të e. r. Maximus nga Tiri (Philosophoumena, 2.8, 6) e ka përshkruar si diell në qendër të një disku, majë një shtize të gjatë.

Kulti i Diellit tek shqiptarët pasqyrohet edhe në betë e tyre, dmth. kur bëjnë be e betohen për diellin. Madje, betë me diell e rreze dielli, si ‘për atë diell’ e ‘për këtë rreze dielli,’ haseshin dikur më shpesh se betë për Zotin dhe dëgjohen edhe sot e kësaj dite.

Edhe në letërsinë gojore shqiptare bie në sy përmendja e rrezeve të diellit, që u japin dritë guvave të thella malore, etj. Festa e Shën Gjergjit, gjithashtu, mund të lidhet me një festë të lashtë të diellit. Baroni Franc Nopça (1877-1933) thotë se banorët e Shalës dhe Planës (SH) bënin kryq kur u binin rrezet e para të diellit në agim.

Dielli, Hëna, Yjet

Nga mbijetojat e kulteve të lashtësisë është ruajtur kulti i Diellit. Mbeturinat e tij na shfaqen, qoftë edhe në mënyrë të zbehtë, në shumë fusha të jetës e të veprimtarisë së banorëve të vendit tonë: në kulte bujqësore e blegtorale, në kulte të mjeshtërive, në ritet kalendarike, në krijimtarinë gojore të popullit, në artin popullor të aplikuar, në ciklin e jetës familjare, në kultin e zjarrit e të vatrës, të ujit, të maleve e kështu me radhë.

Nga autortë ndryshëm për këtë kult janë nxjerrë në dritë dëshmi jo të pakta e janë dhënë mendime të rëndësishme. Pashko Vasa që më 1879 vë në dukje se Shqiptarët betoheshin për Diell, për hënë, për qiell, për dhe, në gur e për elementë të tjerë të natyrës e jo për perëndi e shenjtorë të krishtërimit e të islamizmit. Ai këto betime i shpjegon si të lashtësisë shqiptare e me burim vendës. (Vaso Pasha Effendi, “E vërteta mbi Shqipërinë dhe Shqiptarët”, Tiranë, 1935, f. 42-43)

F. Nopça që nga fillimi i këtij shekulli ka vënë re se Shqiptarët i faleshin Diellit sipas besimit pagan dhe se nderimi i majave të maleve, i disa vendeve të larta në Shqipëri ka të bëjë me kultin e diellit. (F. Nopçe, “Shqipëria. Pikëpamjet fetare”, Arkivi i Institutittë Historisë, f. 46). Në zbukurimet e xhubletës së Malësisë së Madhe, në shtroje e gjëra të tjera të qëndisura në Malësi të Gjakovës, është i pranishëm motivi i diellit në formë kryqi grepç (svastika), dhe kjo duhet konsideruar si trashëgimi e lashtë e popullit tonë.

Sh. Gjeçovi konstaton mbeturina të forta të besimit në diellin të shprehura në të falurit e diellit e në të dhëna të tjera religjioze, duke i lidhur këto me kultin e diellit e elementë të tjerë të mitologjisë në llirë e Trakë. Mbi të gjitha është me vlerë shqyrtimi që M. E. Durhami i bën kultit të diellit të shfaqur në tatuazh në Bosnjë, në Hercegovinë dhe diçka në Shqipërinë Veriore, duke u përpjekur të shpjegojë origjinën ilire e trake të kësaj dukurie.

Nga të dhëna të ndryshme na del se dielli, deri këto kohët e vona ka qenë objekt adhurimi; atij i faleshin në mëngjes në të lindur, në disa raste dhe në perëndim të tij. Dielli adhurohej si burim jetese, burim shëndeti, burim pjellorie dhe si objekt mbrojtës dobiprurës.

Shumë veprime me karakter bujqësor e blegtoral duhej të fillonin me të lindur të diellit e jo më parë, madje veprime bujqësore e blegtorale që fillonin për herë të parë në një ditë të caktuar të pranverës; ajo ditë duhej të ishte me diell( e jo e vrenjtur) se kështu sjell mbarësi e prodhimtari të bollshme. Në Malësi të Gjakovës (Tropojës) kemi hetuar një zakon të lashtë sipas të cilit vajza duhej fejuar në mëngjes në të rënë të diellit e jo në mbrëmje. Dielli i mëngjesit, sipas besimit popullor, është fat për vajzën në lumturinë e ardhshme bashkëshortore, në trashëgimi, në lindje të djemëve.

Një element me shumë rëndësi për kultin e Diellit janë zjarret e vitit që bëheshin në krahina të ndryshme të Shqipërisë në Ditën e Verës (fillimi i marsit), më 22 qershor, diku në korrik apo në gusht në maja malesh, kodrash dhe pranë shtëpive më 24 dhjetor. Këto zjarre rituale në shekullin XX kanë karakter besimi por dhe argëtimi, por dihet se në mitologjinë indoeuropiane këto bëheshin për të ndihmuar diellin, për t’i dhënë fuqi atij, se edhe ai pastaj kishte për t’u dhënë prodhimtari të mbarë e begati në jetën familjare. Pra, besohej dikur se të tilla zjarre rituale e fuqizonin diellin për të prurë më shpejt verën, bimësinë në natyrë e bollëk në prodhimtari.

Në gunën shqiptare, në variantet e saj si veshje gruaje në trevën e Mirditës, Pukë, Malësi e Lezhës, Mat e Krujë, ndeshim dendur simbole të diellit në formë kryqi, në ngjashmëri të svastikës, në rrathë koncentrikë, spirale dyfishe etj. Në xhubletën e Malësisë së Madhe, të Dukagjinit dhe të Malësisë së Gjakovës (Nikaj – Mertur) ndeshim zbukurime me simbole të diellit, të hënës, të gjarpërit, nga më të ndryshmet. Meqënëse këtë petk e kemi me origjinë të lashtë ballkanase e mesdhetare, gjë që na dëshmohet edhe nga zbulimet arkeologjike të trevës ilire e më tej, mendojmë se edhe zbukurimet me karakter mitologjik në të, pa mohuar shtresa të ndryshme e ndikime të mëvonëshme, si origjinë duhet t’i kërkojmë te koha, te një kohë e lashtë ballkanike.

Është kuptimplotë fakti që në ciklin e kreshnikëve dielli e hëna marrin pjesë aktive në drejtimin e ngjarjeve. Në këtë cikël flitet për Bjeshkët e Diellit, si vende ku veprojnë kreshnikët. Në “Martesën e Halilit” (Q. Haxhihasani. vep. cit. f. 75) Dielli e Hëna bashkë me Orë e Zana e zogj të malit ndihmojnë kreshnikun për të realizuar synimet e tij.

Po thot dielli: “A ndorja e eme!”

Ka than hana: “A ndorja e eme!”

Kanë thanë orët: “A ndorja e jonë!”

Zotafletdhijanëmal!

Ça ka qitun e ka thanë?

– Sa të bajë dritë ka ndoren dielli,

T’errmen natë, ka ndoren hana,

Armët e brezit ja rue Zana!

Betimet, mallkimet, urimet e shumta për diellin, që përdoreshin në jetën e përditëshme si “Për atë diell që shndrit token!”, “Për atë diell që vete lodhurl”, “Të thertë rrezja e diellit!”, “Mos pafsh diell me sy!”, “Qofsh i bardhë si drita e diellit!”, “Për atë fytyrë të Diellit”, “Për atë sy diell”, “Për atë diell që vran e kthjell!” e kështu me radhë, konsideroheshin shumë të forta e mendohej se bënin efekt për mirë a të keq në jetën e njerëzve.

Në besimet popullore gjejmë përfytyrimin e Hënës si grua dhe të Diellit si burrë e ku flitet dhe përfëmijët e tyre. Në një këngë legjendare nga Arbëreshët e Italisë vajza takohet me Kuçedrën në Malin e Kuçedrës dhe i thotë se “është e bija e diellit dhe e hënës” (se ka për nënë hënën dhe për babë diellin). Kuçedra donte ta hajë, por kur mori vesh këtë e përshëndeti dhe e la të lirë. (Q. Haxhihasani. “Këngë popullore legjendare”, f. 91). Megjithatë tek ne ka dhe një variant që e gjejmë te popujt e tjerë: Në legjendën popullore tregohet se hëna me diellin kanë qenë motër e vëlla e në ndonjë yariant tjetër: burrë e grua. Hëna dikur paska pasur dritë të madhe porsi dielli. Kallzohet se ndër kohë të vjetra hëna u grind një herë me diellin e ky i ra me një shplakë aq të fortë sa i plasi njërin sy e prandaj tani hëna nuk e ka më dritën e gjallë si dielli. Këtë legjendë e gjejmë në gjithë Labërinë. ( K. Kamsi, “Besime të popullit në Labëri”, “Dituria”, Tiranë, 1928, Nr. 8, f. 309-310). Në Smokthinë besohej dikur, se kurzihej hëna (kur ndodhte eklipsi i hënës) e kishin zënë shkëmbinjtë, lubia ose kauri. Në Kurvelesh tregohej se atë e zinte Kuçedra, qentë e tërbuar ose lugati e nuk e lenin të lëshonte dritë mbi tokë. (K. Kamsi. Art. cit. “Dituria”, 1928, f. 311).

Në Veri, në zbukurime të ndryshme, na paraqitet hëna me rreze ashtu si edhe dielli; kjo të kujton legjendën në fjalë. Në popullin tonë të zënët e hënës a të diellit mbahej si një shenjë shumë e keqe. Deri nga fillimi i shekullit XX, kur zihej hëna ose dielli, qisnin me pushkë ose hidhnin përpjetë urë zjarri, për të frikësuar Kuçedrën a Lubinë, për ta bërëqëtëlargohen.

Në Smokthinë ndër pleq e plaka tregohej se hëna na qenka një grua e shenjtë. Prandaj ditën e hënë nuk preknin punë me dorë, ose po të punonin, besonin se në jetë do t’u ndodhnin fatkeqësira dhe se natën u shfaqej hëna si grua dhe u tregonte të gjitha të këqiat që do t’u çonte atyre që nuk nderuan ditën e saj.

Në legjendën popullore me natyrë mitike ndonjëherë dielli e hëna paraqiten si vëlla e motër e njëkohësisht si burrë e grua ashtu si edhe në popujt e tjerë indoeuropianë.

Në popullin tonë me fazat e ndryshme të hënës lidhej çdo veprimtari bujqësore, blegtorale dhe nga ato që kishin të bënin me zeje e mjeshtri të ndryshme.

Kudo ndër Shqiptarë, në malsi më tepër, kur në të marrë të diellit del hëna e re, fëmijtë dhe vajzat e rritura i drejtoheshin hënës me lutje e formula të veçanta magjike, për fat« mbarësi në jetë. Ja njëra nga këto formula magjike, me të cilën vajzat i drejtoheshin hënës:

“Hënë e re, / vashë e re! / Unë në punë, ti në gjumë, / Unë shëndet e ti gërshet”. (J. Nushi. Mitologji e besime në Myzeqe, “Etnografia Shqiptare”, V. 1974, f. 336).

Mendojmë se hyjnizimi i hënës në popullin tonë në një masë kaq të madhe ka të bëjë me ndonjë hyjni të lashtë ktonike vendëse me atribute të bujqësisë dhe të jetës familjare. Po Hëna na del edhe si e lidhur me Zanën, me natyrën e virgjër, pra si hyjni e natyrës. është ndërkohë edhe mbrojtëse e grave.

Kuptohet qartë se këto mbeturina besimesh në hënën, në diellin e në elementë të tjerë të natyrës ishin shprehje e atij kompleksi të besimeve pagane që lidhej me natyrën.

Me interes është kulti i diellit në lidhje me të vdekurit. Kur vdiste njeriu, kudo në Malësitë shqiptare ai do të vendosej me fytyrë nga lindja e diellit: në shtëpi, në oborr, kur pushonin rrugës për te varrezat dhe në varr; ky ishte një rregull i prerë dhe i lidhur me besime të lashta. Vlen të theksohet këtu se arkeologët tanë në varret e Mesjetës së Hershme të varrosurit i kanë gjetur me fytyrë nga lindja. (H. Spahiu. – Gërmimet e vitit 1961 në varrezën e hershme Mesjetare të kalasë së Dalmacies, “Studime historike” 3.1964, f. 77). Këtë pozicion varrimi e gjemë dhe në disa varre të lashta ilire, ashtu si dhe në popuj të tjerë të Lashtësisë.

Deri në kohë të vona është ruajtur tradita që përjashta varrit të bëhej një rreth gurësh të vegjël të bardhë, p.sh., në Labëri, në Mirditë, në Malësi të Madhe etj. Mendojmë se kjo ka të bëjë me kultin e diellit. dhe kjo është po ajo unaza apo rrethi i gjerë me gurë që gjendet në tumat ilire dhe që ka të bëjë me kultin e diellit. Pra edhe këtu ekziston lidhja logjike nga Lashtësia e deri në Kohën tonë. Këtë dukuri në varrime e ndeshim dhe në popuj të tjerë të Europës. ndoshta kjo ka të bëj me kultin e diellit, por mund të jetë dhe një kontaminim me kujtimin legjendar të të ardhurit të europianëve nga Vendet e Lindjes, pra nga lindja e diellit. Ky kujtim i mjegulluar i prejardhjes, ky skenar mitiko-ritual i drejtimit nga vendi i imigrimit ndeshet dhe në popuj të Oqeanisë e gjetiu. Pra është një kujtim i migrimeve të lashta nga Azia, migrime indoeuropiane e të tjera si këto.

Në kryqet e varreve në Malësi të Madhe, në Nikaj-Mertur, në gjithë Dukagjinin (S. Anamali – Një varrezë e Mesjetës së Hershme në Bukël të Mirditës, “lliria”, 1972, f. 213) dhe në disa vise të tjera malore të Shqipërisë janë të rëndomta motivet e diellit e të hënës të paraqitura bashkarisht në të njëjtat vende. (Në lidhje me motivet pagane: dielli, zogj, hëna e të tjera, në kryqet e varrezave të Malësisë së Madhe, të Dukagjinit e Nikaj-Merturit, material me rëndësi më kanë dhënë gojarisht, A. Gjergji dhe K. Ulqini). Ekziston dhe mundësia e ndikimit islam, që doemos diku – diku është e dukshme, por për kultin e hënës kemi dhe një traditë të fortë vendëse. Ka të drejtë E. Durham që këto motive të diellit e të hënës në varre i lidh me besimet e lashta në këta trupa qiellorë.

Në lidhje me kultin e Diellit do te përmendim se ka ekzistuar ndër Shqiptarë në malësitë e Jugut e të Veriut, kulti i disa vendeve të larta ose maja malesh që adhuroheshin; njerëzit u faleshin në mëngjes me të lindur dielli. Në shumë raste këto ishin vende ku në data të caktuara të vitit zhvilloheshin ceremoni që kishin të bënin me diellin, po dhe me elementë të tjerë të natyrës.

Kështu vendësit ngjiteshin në majën e malit Rumia (Rumia: mal në 1 perëndim të liqenit të Shkodrës, në trevën e Malit të Zi), me nga një gur në dorë që e hidhnin në vendin e shejtë në majë, ditën e Rushajave pa rënë dielli dhe me të lindur i faleshin atij. Kështu veprohej edhe në Gjallicë të Lumës në një ditë të caktuar të gushtit. Veprime të tilla rituale bënin në Majë të Pashtrikut banorët e Malësisë së Gjakovës e të Rafshit të Dukagjinit. Të tilla rite bëheshin edhe në maja të tjera malesh në Shqipëh. (Majat më të njohura ku bëheshin pelegriazhet e zhvilloheshin ceremoni kushtuar diellit në ditë të caktuara të vitit, në disa vende Ditën e Verës, diku për Shën Gjergj, diku më 20 korrik, diku në gusht a data të tjera të vitit, ishin këto: Mali i Këndravicës në Labëri, Çuka e Tomorrit në Berat, Sarisalltiku të Krujë, Gjallica e Lumës, Rumia afër liqenit të Shkodrës, Pashtriku në Malësi të Gjakovës. Maja të nderimit pagan kemi shumë në Shqipëri. Maja e Shëlbuemit afër Lezhës; në Alpe: Maja e Shkëlzenit, Maja e Hekurave, Maja e Koritnikut. Të tilla ishin edhe Maja e Sukaj në Grudë, Maja e Runës, maja e Dervishës në Macukull (Mat). Në pelegrinazhe rituale në majat e maleve nuk mungonin asnjëherë: të falurit diellit, ndezje zjarresh të mëdhenj (e kjo bëhej më tepër për Shën Gjergj dhe në Shën Mëri të gushtit), kurbane, përveç ceremonish e veprimesh të tjera.

Duhet të shënojmë këtu se kulti i Diellit, duke qenë një fenomen universal, na shfaqet në popuj të ndryshëm të botës dhe mad nganjëherë dhe me të njëjtat tipare si edhe në Shqiptarë. Kështu, p shembull, Persianët e vjetër (para 2000 e ca vjetësh) tempujt e ty kushtuar diellit, hënës, ujit e tokës, i kishin në maja të maleve dhe at bënin flijime kushtuar diellit. (Gerodot, Istorija, Leingrad, 1972, f. 54, 131).

Edhe në Kinë, deri në kohë të vona (rreth shekullit XIX e deri r fillim të shekullit XX) janë ruajtur tempuj kushtuar diellit në vende ngritura e maja malesh. (L.J. Shenberg, vep. cit., f. 508-509). Në lashtë kulti i diellit ka qenë i fortë thuajse në të gjithë vendet e Lindjes së Afë si në Mesopotami, Asiri, Egjipt etj. (Po aty. f. 500-525). Mali Sinai r afërsi të Jeruzalemit, Hebroni, Ararat në Irak, e disa të tjerë ishin r lashtësi vende kulturore e pelegrinazhi, pra maja malesh të shenjta, l njerëzit luteshin si besimtarë e bënin flijime; çonin atje dhurata ndryshme.

Që këto shfaqje të kultit të Diellit tek ne kanë origjinë të lashtë, k s’ka asnjë dyshim. Mund të përmendim me këtë rast ekzistencën këtij riti te Peonët në majën e Malittë Pangjeut. (N. Svoronos, Journ international d’Archeologie Numismatique, dirigë et publië par svoronos, Paris-Athenes, 1919, f. 78-79 dhe 127). Sipas një autori anl (Eskilit), Orfeu ngjitej para agimit në majën e Pangjeut (Po aty. f. 1 78-79, dhe 127) për t’iu falur diellit në dukjen e tij të parë, sepse për dielli ishte perëndia më e adhuruar. Livi (T. Livi., “Urbe Condita”, Libi XL, f. 21-22) na dëshmon se në vitin 181 p.e.sonë në majë të Ma Hem (afër Peonëve) kishte një altar kushtuar diellit e një kushtui Jupiterit, te të cilët bëheshin flijime kushtuar diellit. Edhe Maja Shelbuemit, afër Lezhës, ku arkeologët tanë (F. Prendi, K. Zheku, “Qyfc ilir i Lisit, origjina dhe sistemi i fortifikimit të tij”. 1971, f. 156 dhe 166 kanë gjetur shenja muresh të kohës së llirëve, në këto kohët e fundit r del si vend i kultit pagan e pikërisht i kultit të diellit nga llirët e deri r kohën tonë, një dukuri e përgjithëshme e lashtësisë Ballkanike.

Duke ditur se në përgjithësi majat e kultit të diellit kanë shërbyer të tilla që nga lashtësia, atëhere duhet menduar se ky kult mund të ruh vetëm nga banorët që jetuan për shekuj të tërë në afërsi të këty majave. Për kultin e majve të diellit te llirët e Trakët kanë shkruar auto të ndryshëm antikë. Edhe arkeologët kanë gjetur materiale të ndryshm altarë, rrenoja, tempuj, monedha, të cilat lidhen me kultin e majave diellit te llirët. Nga Heroditi na dëshmohet se në luginën e Vjosës (Herodot., vep. cit. I., IX-93, f. 444) mbaheshin në një shpellë një tufë dhenësh “të shenjta”, kushtuar diellit. Kjo ndodh pikërisht në një vend siç është Malësia e Labërisë, ku kulti i diellit me maja të larta është shumë i dukshëm. Në të mirë të origjinës ilire të kultit të majave të larta na flasin dhe disa dëshmi arkeologjike.

Arkeologët Z. Milter e V. Shmid kanë zbuluar në Norik, në dy maja, dy tempuj ilirë me altarë flijimesh kushtuardiellit. Svoronos na paraqet disa dëshmi për Pangjeun si “mal i shenjtë” kushtuar kultit të diellit (J. Svoronos, vep. cit., f. 78-79 dhe 126-127) në Peonët. Këtë e vërtetojnë ndër të tjera koleksionet e monedhave (Po aty. Të shihet tabela në fund të veprës së autorit) me motivet e diellit të gjetura në këtë mal dhe altarë kushtuar diellit. Dhe Taloci (Thallooczy, “Historiae motshme…”, “Agimi”, 1919, Nr. 4, f. 528) na thotë se llirët e Trakët, tempujt e tyre kushtuar diellit, i kishin të rrumbullakët e të ndërtuar në vende të larta.

Të shumta janë motivet e diellit e të hënës në ornamentikën popullore. Si elementë shumë të qartë të mbeturinave të kultit të diellit janë svastika, rrathët koncetrikë dhe motive të tjera të diellit në objektet e kulturës lëndore, në zbukurimet e veshjeve popullore, në punime të ndryshme tekstili; në gdhendje në gurë (në dyert e shtëpive, në oxhaqet e vatrës, në kryqe e gurë të varreve), në punime druri nga më të ndryshmet (djepa, hambarë, furka, tryeza, arka, enë ushqimi e vegla muzikore, karrige e tavane shtëpish, në vezë të ngjyera rituale, në tatuazh e kështu me radhë).

Në përgjithësi, mendojmë se në paraqitjen artistike të këtyre motiveve kemi të bëjmë me veçori vendëse për faktin se diellin e rrezatuar, rrathët koncentrikë, vijat e valëzuara, paralele e të thyera, hënën, të gjitha këto të kombinuara, i gjejmë si elementë shumë të dukshëm si tek ilirët, në Kulturën e Arbërit në Mesjetën e Hershme dhe tek Shqiptarët e, aq më tepër në forma të thjeshta e arkaike. Lidhja e kultittëhënës me shumë dukuri sociale ekonomike të traditës vendëse e sqaron më së miri këtë gjë.

Është e vërtetë se motivet e hënës në ornamentikë, në një masë të dukshme të tyre, janë rrjedhim i ndikimeve të islamizmit, por kjo natyrisht e mbështetur në një traditë të fortë vendëse. Këtë e vërteton dhe fakti se të tilla motive të hënës i gjejmë me shumicë në zona që ishin nën ndikimin krishtere ku nuk kanë depërtuarshumë elementëte islamizmit.

Edhe vendet ku janë gdhendur motivet e diellit, si oxhaku i vatrës familjare, gurët e derës së shtëpisë, djepi i fëmijës, tryeza e bukës, gurët e varreve, dëshmojnë për karakterin religjioz, magjik, mbrojtës që kishin dikur këto zbukurime.

Motivet e ndryshme na e paraqesin diellin dhe në pozicione të ndryshme: në lindje, në zenit e në perëndim; në rrugë në vijë eliptike e lineare. Në legjendat e përfytyrimet e vjetra religjioze dielli e hëna në shumë raste paraqiten bashkë me zbukurime veshjesh, në kryqe varresh, në tatuazh etj. Në dëshmitë etnografike këto motive na paraqiten në forma nga më të thjeshtat e deri te më të ndërlikuarat, (forma floreale, zoomorfe dhe antropomorfe etj).

Për origjinën ilire të këtyre motiveve flet fakti se ato i gjejmë në forma më të ndryshme në dëshmitë arkeologjike të Mesjetës së Hershme, pastaj tek llirët e Protoilirët, në objekte që konsiderohen thjesht vendëse. Me rëndësi të veçantë paraqitet një koleksion i tërë monedhash nga Peonia (i shekujve V-IV para Kr.) që na i paraqet motivet e diellit që nga më të thjeshtat e deri tek më të ndërlikuarat. (Svoronos, vep. cit., f. 1 -37 dhe 19 tabela në fund të veprës).

Natyrisht, duke qenë i pranishëm kulti i diellit, me përfytyrimet përkatëse dhe në popujt e tjerë të Ballkanit, të Europës, të Mesdheut e të Lindjes Aziatike, duhet të jemi të matur në zanafillën e tij në një etni të veçantë. Material me vlerë në këtë vështrim japin edhe punimet e arkeologëve e ilirologëve të ndryshëm, për artin ilir e për svastikën tek llirët. (A. Stipëevic, “Svastika”, (crux gammata) kod starih lliria, “Gjurm Alb.”, Prishtinë, 1970, nr. 1 -2, f 109-127). Kurse për Mesjetën e Hershme ata i venë re në mënyrë të veçantë këto dukuri në stolitë prej metali të Kulturës së Komanit.

Një element me rëndësi për kultin e diellit e të hënës është edhe tatuazhi, i cili na dëshmohet pothuajse në të gjithë Shqipërinë. Midis motivesh të tjera, në të na paraqitet dhe dielli dhe hëna. M. E. Durhami, që ka bërë kërkime të posaçme në lidhje me këtë në Bosnjë, në Hercegovinë e diçka në Shqipërinë Veriore, ka vënë re se në tatuazh, në mënyrë të rëndomtë na paraqiten dielli e hëna bashkë. (M.E. Durham, vep. cit. f. 101 -142). Autorja mendon se këtu kemi të bëjmë me kultin e lashtë të diellit e hënës ndër llirët e se tatuazhi s’ka të bëjë fare me Grekët, as me Romakët e as me Sllavët që erdhën më vonë në këto anë. Ky mendim gjen mbështetje te Herodoti, te Straboni, Ciceroni e Plutarku, të cilët na bëjnë të ditur se tatuazhi ishte një zakon i Japodëve e i gjithë fiseve të tjera ilire e trake të cituar prej saj.

Ballafaqimi i motiveve të ndryshme të diellit e të hënës që na japin dëshmitë etnologjike, me ato që na jep arkeologjia dhe autorë antikë, na lejojnë të mendojmë se këtu kemi të bëjmë me një vazhdimësi të simbolikës së diellit e të hënës që nga llirët, në Mesjetë e deri në ditët tona dhe se kjo simbolikë dikur është përdorur në funksion magjik, mbrojtës, fatsjellës. Po nga ana tjetër kjo duhet parë si një traditë mbarëballkanike e mesdhetare e nga kjo vërejmë një mjegullsi në rrënjët e lashta të kësaj dukurie.

Mitologë të ndryshëm të kohës sonë, duke u mbështetur në dëshmitë e lashta, pohojnë se në Greqi dhe në Romën klasike dielli e hëna nuk kishin ndonjë farë kulti të dukshëm në panteonin e tyre. Platoni pohon, që në kohën e tij, fqinjët e Grekëve, barbarët, e adhuronin diellin, ndërsa Grekët, thotë ai dikur do ta kishin adhuruar, por, nga ana tjetër, shton se në kohë të tij, në Greqi s’kishte ndonjë kult, veçse në ishullin Rodi, ku ndoshta ishte me origjin të huaj (Plato, Cratylua, p. 397, C. cituar: M.P Nilson, The Origin of Belif amog dhe grecke in the Divinity of the Heavenly Bodies. The Harvad Theological Revievv, 1940, f. 1). Mendojmë se këtu është fjala për llirët e Trakët si adhurues të diellit. Maksimi prej Tiri na dëshmon se fisi ilir i Peonëve e kishte diellin perëndinë më të adhuruar dhe e paraqiste në formën e një disku të vendosurmbi një purtekë. (Svoronoe, vep. cit., f. 18).

Herodoti na sjell një legjendë maqedonase sipas së cilës, Perdika (ilirian) i ardhur në Lebias, nga viset e llirisë, e adhuronte diellin si perëndi qendrore dhe kishte besim në fuqinë fatprurëse të tij. Ai i falej diellit dhe e vizatonte në tokë në formë rrethi. (Herodoti, vep. cit. VIII -137, f.413).

Disa mitologë të kohës së sotme mendojnë se Apolloni grek në disa cilësi të perëndisë së diellit dhe si emër ishte me origjinë iliro-trake. Praninë e kultit të diellit në ishujt Liperi të Siçelisë dhe në Majë të Etnës në antikitet. Bonfante e shpjegon si të origjinës ilire.

Dukuritë e kultit të diellit, të hënës, të yjeve, ashtu si dhe të dukurive të tjera mitologjike ndër Ballkanas dhe vazhdimësinë e tyre ndër Shqiptarët, nuk mund t’i marrim të shkëputura e të veçuara nga ndikimet reciproke me botën greke e romake dhe më vonë nga vala e dyndjeve të fiseve barbare që erdhën në Mesjetën e Hershme nga Veriu e nga Lindja e Ballkanit. Në kultin e hënës, mendojmë se, pavarësisht nga shtesat e ndryshimet, fijet e lidhjes së kulteve ilire me ato shqiptare në përgjithësi janë të pashkëputura, e sidomos kur është fjala per diellin. Nga ana tjetër, duhet menduar me arsyetim, shfaqjet e ndryshme të kultit të diellit kanë te thuash natyrë universale.

Faltoret e Diellit

Disa vjet më parë u zbulua n’Austri kryeqyteti i krahinës Noricum që banohej prej Ilirësh. Thirrej Noreia dhe gjëndej në malin Lugenboden. Ndër sa ndërtesa të tjera u zbulua edhe pallati mbretror dhe, jo shumë lark këtij, një tempull i goditur në të tretin shekull p.e.s.. Ky tempull ësht’ i rrumbullakët, me tetë metra diametër dhe i rrethuar me një postrehë, pullazi i së cilës mbahej, si duket, me shtylla të drunjta. Në mes ishte altari, i përbërë prej katër rrasash të të mëdha e të rënda, të latuara e të ngritura mbi tokë. Ndën altar ndodhej vatra e zjarmit për flit që truheshin. Ndonjë statujë Perëndije nuk u gjet në këtë vënt të shënjtë, pse besimi i Ilirvet ishte pa ikona. Por mënyra e ndërtimit të kujton me një herë tempujt e vjetër të Romës ku nderohej dielli.

Në majë të një kodre që gjëndet pranë katundit Igls në malsi të Tirolit, Zonja Miltner ka zbuluar një tempull tjetër ilir, në mes të të cilit u gjet shtrirë një rras’ e madhe që përbënte altarin. Në mëngjes, kur dielli dilte për të parën herë në buzë të malit, rrezet e tij binin mu në mes t’altarit duke-kaluar nëpër një gallustër të hapur, për këtë qëllim, në pullas. Që kjo ndërtesë ësht faltore nuk duhet të kemi asnjë dyshim; varret rreth – e – rrotull sajë vërtetojnë se, një soj si sot, edhe Ilirvet të moçëm i u pëlqente t’i varrosnin të dashurit e tyre afër tokës së bekuar.

Arkeologët Z. Milter e V. Shmid kanë zbuluar në Norik, në dy maja, dy tempuj ilirë me altarë flijimesh kushtuar diellit.

Livi (T. Livi., “Urbe Condita”, Libi XL, f. 21-22) na dëshmon se në vitin 181 p.e.sonë në majë të Malit Hem (afër Peonëve) kishte një altar kushtuar diellit e një kushtuar Jupiterit, te të cilët bëheshin flijime kushtuar diellit.

Mark Tirta (etnolog) – Mitologjia ndër Shqiptare

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/

(Pedagog universitar i së drejtës publike )/

(Ky shkrim i kushtohet me përulësi mërgatës shqiptare – zemrës së gjallë të kombit tonë në botë.)

Zoti e bekoftë Amerikën dhe mërgatën shqiptare!

I. Trajtimi Kushtetues i Pabarabartë në Ish-Jugosllavi

Pas Luftës së Dytë Botërore, Jugosllavia u ndërtua mbi parimin e bashkimit vëllazëror mes popujve të barabartë. Megjithatë, shqiptarëve të Kosovës nuk iu dha statusi i republikës, edhe pse numri i tyre ishte më i madh se i disa kombeve tjera që morën republikën (p.sh., malazezët, maqedonasit, sllovenët). Ata mbetën si një krahinë autonome brenda Republikës së Serbisë, e cila në praktikë ushtroi pushtet absolut mbi jetën e tyre politike, arsimore dhe kulturore.

Në vitin 1945, shqiptarët përbënin rreth 70% të popullsisë së Kosovës, por nuk kishin të drejtën për të zgjedhur presidentin e vendit të tyre, për të pasur një ministri të jashtme apo përfaqësim të barabartë në Beograd.

II. Kushtetuta e vitit 1974: Iluzion i Autonomisë

Kushtetuta federale e vitit 1974 e njohu Kosovën si njësi me të drejtë për vetëvendosje në rast shpërbërjeje të federatës. Por kjo mbeti vetëm në letër. Serbia, përmes aparatit të saj represiv dhe ligjeve të njëanshme, e minoi këtë autonomi duke përgatitur bazën për heqjen e saj me dhunë në fund të viteve ’80.

Pavarësisht se Kosova kishte përfaqësues në Presidencën kolektive të Jugosllavisë, vota e saj u injorua sistematikisht nga Serbia dhe nuk kishte asnjë peshë në vendimmarrje.Shkarkimi i përfaqësuesve shqiptarë në emër të “centralizimit të shtetit” dhe “riformësimit të federatës.”

III. Diskriminimi dhe Represioni: Kriminalizimi i Shqiptarëve

Gjatë viteve ’80, mijëra shqiptarë u arrestuan, dënuan dhe pushuan nga puna për “nacionalizëm shqiptar,” për shkak të bindjeve politike, përdorimit të flamurit kombëtar apo kërkesës për më shumë të drejta.Mbi 2,000 shqiptarë u dënuan për agjitacion e propagandë sipas nenit famëkeq 133 të Kodit Penal të Jugosllavisë. Midis tyre: Adem Demaçi, i cili kaloi 28 vite në burg politik, vetëm për kërkesën e barazisë kombëtare.

IV. Shfuqizimi i Autonomisë në vitin 1989 – Pushtim i Ri i Kosovës

Më 23 mars 1989, Kuvendi i Kosovës, i rrethuar me tanke dhe trupa speciale serbe, u detyrua të miratonte me dhunë ndryshimet kushtetuese që eliminonin autonominë. Deputetët shqiptarë votuan nën kërcënimin e armëve, ndërkohë që Beogradi e paraqiti këtë si vendim “demokratik.”

Deputeti Iljaz Kurteshi deklaroi publikisht se votimi ishte bërë në terr, nën frikë dhe shantazh: “Ne nuk votuam për asgjë. Ne vetëm shpëtuam jetën.”

V. Republika e Kaçanikut dhe Shteti Paralel

Në gusht-shtator të vitit 1990, nën frymën e vetëvendosjes, Kuvendi i Kosovës shpalli Republikën e Kosovës dhe miratoi Kushtetutën e Kaçanikut. Kjo ishte një platformë juridike që bazohej në parimet e të drejtës ndërkombëtare për vetëvendosje të popujve dhe krijimin e një shteti të pavarur.U krijua një sistem paralel arsimor me mbi 200,000 nxënës dhe studentë që ndiqnin mësimin në shtëpi, xhami, garazhe e bodrume.Mjekët shqiptarë organizuan shërbim shëndetësor paralel në shtëpi private, përkundër ndalesave të regjimit.Mërgata shqiptare financoi këto struktura përmes “tatimeve vullnetare për republikën.”

VI. Lufta Çlirimtare dhe E Drejta për Vetëmbrojtje

Pas dhjetë vitesh përpjekjesh paqësore dhe dhune sistematike nga Serbia, populli shqiptar mori rrugën e vetëmbrojtjes së armatosur. Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK) lindi si një formë rezistence legjitime ndaj një regjimi që ushtronte aparteid modern mbi shqiptarët.Prekazi (5-7 mars 1998): Masakra ndaj familjes Jashari, ku mbi 50 anëtarë të një familjeje, përfshirë fëmijë dhe gra, u masakruan nga forcat serbe. Kjo ngjarje e ktheu Adem Jasharin në simbol të çlirimit.Reçaku (15 janar 1999): 45 civilë shqiptarë u masakruan nga forcat serbe. Kryetari i OSBE-së, William Walker, deklaroi publikisht: “Kjo është një mizori e pastër – një krim kundër njerëzimit.”

VII. NATO dhe Ndërhyrja Humanitare

Përballë refuzimit të Beogradit në Konferencën e Rambujesë (1999), NATO ndërhyri ushtarakisht pa një mandat formal të OKB-së, por me një legjitimitet moral e humanitar. Bombardimet ndaluan gjenocidin dhe hapën rrugën për çlirimin e Kosovës.Ndërhyrja u mbështet nga 19 shtete anëtare të NATO-s. Për herë të parë që nga krijimi i Aleancës, një fushatë ajrore u zhvillua në mbrojtje të një populli që nuk ishte anëtar i saj.

VIII. Pavarësia dhe Gjykimi i GJND-së: E Drejta Triumfon

Më 17 shkurt 2008, Kosova shpalli pavarësinë e saj në mënyrë të koordinuar me komunitetin ndërkombëtar. Në vitin 2010, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë deklaroi se shpallja e pavarësisë nuk ishte në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare.

Raste të ngjashme krahasuese:Sllovenia dhe Kroacia shpallën pavarësinë nga Jugosllavia në mënyrë të njëanshme më 1991, por u njohën gjerësisht.Eritrea u nda nga Etiopia pas një referendumi, ndërsa Timori Lindor nga Indonezia pas një procesi të mbikëqyrur nga OKB.

IX. Roli Historik i Diasporës dhe SHBA-ve

Pa përkrahjen e diasporës shqiptare në SHBA, ky rrugëtim nuk do të kishte përfunduar me sukses. Ajo luajti rol kyç në:Mobilizimin e opinionit publik amerikan,Lobimin në Kongres dhe Departamentin e Shtetit,Financa për rezistencën dhe ndihma humanitare.Në prill 1999, komuniteti shqiptar në Detroit, New York dhe Chicago organizoi protestat më të mëdha në historinë e diasporës shqiptare për të kërkuar ndërhyrjen e NATO-s dhe ndalimin e gjenocidit në Kosovë.

Liria është e Shenjtë, Pavarësia është e Pakthyeshme

Kosova është sot një shtet i pavarur, demokratik dhe në rrugën e integrimeve euroatlantike. Ky realitet është rezultat i sakrificës së një populli, por edhe i ndërgjegjes ndërkombëtare dhe aleancës së pashkëputur me Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Mërgatë shqiptare, faleminderit për gjithçka!

Zoti e bekoftë Amerikën dhe kombin shqiptar!

Lavdi dëshmorëve! Lavdi UÇK-së! Lavdi popullit shqiptar!