Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/

Një dashuri që nuk është vetëm strategji, por zemër

Në historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare, rrallëherë gjejmë një popull që të jetë kaq thellësisht i lidhur me një shtet tjetër sa shqiptarët me Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kjo lidhje nuk është fryt i interesave të përkohshme diplomatike apo kalkulimeve pragmatike politike. Ajo buron nga një ndjenjë e thellë mirënjohjeje, besimi dhe afrie historike. Populli shqiptar, në të gjitha trojet e tij, dhe veçanërisht në Kosovë, ka kultivuar një ndjenjë të sinqertë proamerikanizmi – jo si një taktikë gjeopolitike, por si një lidhje zemre me kombin që u bë zëri, mburoja dhe shpëtimtari i tij.

Intervenimi i NATO-s në 1999 – Kur Amerika Shpëtoi një Popull
Në pranverën e vitit 1999, ndërsa Evropa hezitonte dhe Kombet e Bashkuara ishin të bllokuara nga vetoja ruse, SHBA mori udhëheqjen historike të Aleancës së NATO-s për të ndalur fushatën gjenocidale të Serbisë ndaj shqiptarëve të Kosovës. Për 78 ditë, avionët e NATO-s, të udhëhequr nga Shtetet e Bashkuara, goditën objektivat ushtarake serbe duke sjellë fundin e një regjimi shtypës dhe fillimin e lirisë për popullin e Kosovës.

Sot, monumenti i Presidentit Bill Clinton në Prishtinë, përmendorja e Madeleine Albright, si dhe prania e flamujve amerikanë në çdo festë kombëtare e në shumë shtëpi shqiptare, janë dëshmi të kësaj ndërhyrjeje shpëtimtare që nuk do harrohet kurrë.

Shpallja e Pavarësisë dhe Njohja nga SHBA – Kur Liria Mori Emrin “Republika e Kosovës”

Më 17 shkurt 2008, Kosova shpalli pavarësinë e saj, dhe më 18 shkurt – vetëm një ditë më vonë – Shtetet e Bashkuara e njohën zyrtarisht si shtet të pavarur dhe sovran. Në një deklaratë që mbeti historike, Sekretarja e Shtetit Condoleezza Rice theksoi se “Kosova është rast unik”, një fjali që rezonoi thellë me çdo shqiptar. Për shqiptarët, Amerika nuk ishte më thjesht aleate, por një “nënë-shtet” që ndihmoi në lindjen e shtetësisë moderne shqiptare në Ballkan.

Rasti i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë – Ligjshmëri përmes Aleancës

Kur Serbia sfidoi ligjshmërinë e pavarësisë së Kosovës në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë, ishte mbështetja e fuqishme e SHBA-së, përmes ekspertëve juridikë dhe diplomatikë, ajo që peshoi rëndë në favor të Kosovës. Opinioni këshillues i GJND-së më 22 korrik 2010 se shpallja e pavarësisë së Kosovës nuk shkel të drejtën ndërkombëtare, ishte një fitore e madhe ligjore dhe morale – një tjetër gurthemel në shtetformimin e saj, ku ndikimi amerikan ishte vendimtar.

Diaspora Shqiptaro-Amerikane – Zëri Shqiptar që Jehoi në Kongresin Amerikan

Në historinë e marrëdhënieve shqiptaro-amerikane, diaspora shqiptare në SHBA ka qenë një forcë e jashtëzakonshme në formësimin e politikës amerikane ndaj çështjes shqiptare. Aktivistë të shquar si Harry Bajraktari, ish-kongresmeni Joe DioGuardi dhe bashkëshortja e tij, Shirley Cloyes DioGuardi, Frank Gashi dhe shumë të tjerë, janë bërë ambasadorë të palodhur të interesave shqiptare në Washington.

Vizita historike e senatorit Bob Dole në Kosovë më 1990 dhe deklaratat e tij në Senatin Amerikan, shënuan kthesën e parë serioze të politikës së jashtme amerikane ndaj krizës së Kosovës.

Marrëveshja e Uashingtonit – SHBA, Ndërmjetësi i Paqes në Ballkan
Në shtator të vitit 2020, Kosova dhe Serbia nënshkruan në Shtëpinë e Bardhë një marrëveshje për normalizim ekonomik, nën ndërmjetësimin personal të Presidentit amerikan. Megjithë sfidat politike që pasuan, ky akt mbeti një dëshmi e pazëvendësueshmërisë së SHBA-së në proceset paqeruajtëse në rajon.

Një rezultat i drejtpërdrejtë i kësaj marrëveshjeje ishte njohja zyrtare e Kosovës nga Izraeli – një akt i rëndësishëm për afirmimin ndërkombëtar të saj dhe një fitore tjetër në përpjekjet për njohje globale.

Flamuri Amerikan – Flamuri i Dytë Kombëtar në Kosovë
Në Kosovë, në çdo qytet dhe fshat, gjen dëshmi të dashurisë për Amerikën: rrugë dhe sheshe me emrat “Bill Clinton”, “George W. Bush”, “Hillary Clinton”, “Madeleine Albright”, “Bob Dole”; fëmijë me emra si “Clinton” apo “Donald”; flamuj amerikanë në ballkonet e shtëpive; dhe mbi të gjitha, zemra të hapura për miqtë amerikanë.

Sipas sondazheve të Gallup, mbi 90% e qytetarëve të Kosovës shprehin simpati dhe besim të lartë ndaj SHBA-së – përqindja më e lartë në botë.

Aleancë për të Ardhmen – Kur Kosova Ëndërron NATO-n nën Udhëheqjen Amerikane

Forca e Sigurisë së Kosovës (FSK) bashkëpunon ngushtë me Gardën Kombëtare të Iowa-s, duke ndërtuar kapacitete ushtarake të standardeve perëndimore. Kosova vazhdon të kërkojë një prani të përhershme ushtarake amerikane në territorin e saj – jo vetëm si garanci sigurie, por si shprehje e besimit se paqja në Ballkan kalon përmes Washingtonit.

Amerika në Zemrat Shqiptare – Një Aleancë përjetësisht e Shenjtë
Marrëdhënia mes shqiptarëve dhe SHBA-së nuk është një lidhje klasike shtet-mik. Ajo është një marrëdhënie historike, shpirtërore dhe shpëtuese. Një lidhje e ndërtuar mbi kujtesën e një shpëtimi nga gjenocidi, mbi ndihmën për shtetformim, dhe mbi shpresën për një të ardhme të përbashkët në paqe dhe demokraci.

Në një botë gjithnjë e më të polarizuar, Kosova mbetet një shembull unik: një shtet i vogël, me zemër të madhe, që i ka dhënë Amerikës jo vetëm besimin, por edhe dashurinë më të pastër që një komb mund të japë për një mik të vërtetë.
Foto: Gazeta Blic

Analizë nga Rafael Floqi/

Përpara se të analizojmë paketën e re të tarifave të shpallura nga administrata Trump javën e kaluar, ia vlen të rikujtojmë dy parime thelbësore analitike. E para: po jetojmë në një botë të ç’ ankoruar, në një fazë tranzicioni nga një rend gjeopolitik në tjetrin. Ajo që dikur dukej e sigurt, sot është e paqartë – një stuhi para qetësisë, për të huazuar një metaforë të përdorur më parë për politikën amerikane.

Parimi i dytë është dallimi midis imperativave gjeopolitike dhe inxhinierisë gjeopolitike. Imperativat gjeopolitike i detyrojnë shtetet të veprojnë në mënyra të caktuar – e shpesh të parashikueshme. Ndërsa inxhinieria gjeopolitike përfaqëson mënyrën se si kombet menaxhojnë këto imperativa, duke balancuar presionet e politikës së brendshme midis atyre që mirëpresin realitetin e ri dhe atyre që u kundërvihen. Fundi i këtij procesi është i pritshëm, edhe pse vetë rruga që e çon atje mbetet shpesh e turbullt.

Një botë që nuk funksionon si më parë

Realiteti i tanishëm gjeopolitik është ky: rendi botëror që sundoi gjatë shekullit XX është gërryer , dhe një epokë e re po nis të marrë formë. Normat e së kaluarës kanë humbur vlefshmërinë. Është një periudhë e rrallë dhe shqetësuese, por jo e panjohur në historinë njerëzore – një “anormalitet normal”.

Rendi që nisi mbi 100 vite më parë u ndërtua nga perandoritë e Evropës Perëndimore, të cilat, falë aksesit të tyre në Oqeanin Atlantik, dominuan pjesën më të madhe të botës, veçanërisht hemisferën lindore. Evropa Lindore u la jashtë kësaj loje perandorake. Mbretëria e Bashkuar përfitoi më shumë, e ndjekur nga Franca, Spanja dhe Holanda. Fragmentimi i kontinentit në shtete të vegjël e bëri luftën të pashmangshme.

Ky “shekull evropian” përbëhej nga tre faza: e para, përpjekja e Gjermanisë për të ristrukturuar Europën nëpërmjet Luftës së Parë Botërore; e dyta, Lufta e Dytë Botërore, që e la Europën të dobët e të ndarë, por i hapi rrugën fuqisë në rritje të SHBA-së dhe Bashkimit Sovjetik; dhe e treta, Lufta e Ftohtë, ku dy superfuqitë ndanë Europën – Perëndimin për amerikanët dhe Lindjen për sovjetikët. Ky konflikt u shtri përtej Europës, me luftëra të drejtpërdrejta, beteja përfaqësuese dhe operacione të fshehta në Afrikë, Azi, Lindjen e Mesme dhe Amerikën Latine, të gjitha të kontrolluara nga frika reciproke për një luftë bërthamore.

Ekonomia si armë e Luftës së Ftohtë

Në zemër të strategjisë amerikane ishte ndërtimi i një sistemi ekonomik që e favorizonte Uashingtonin dhe e dobësonte Moskën. Aleanca me SHBA-në ishte më përfituese ekonomikisht se sa me Bashkimin Sovjetik, që mund të ndihmonte vetëm qeveritë, por jo popujt. SHBA, falë pasurisë së saj të madhe, jo vetëm që menaxhoi Europën Perëndimore dhe “Botën e Tretë”, por përdori tregtinë e lirë dhe tarifat si armë gjeopolitike për të rindërtuar Europën dhe për të minuar ndikimin sovjetik. Kjo strategji funksionoi: mallrat e importuara mbanin çmimet e ulëta në SHBA, ndihmonin vendet aleate të rriteshin ekonomikisht dhe siguronin ndikim amerikan.

Por, edhe pas rënies së komunizmit, kjo logjikë nuk ndryshoi menjëherë. Rusia mbeti një fuqi ushtarake, dhe SHBA vazhdoi strategjinë e saj ekonomike dhe ushtarake. Megjithatë, lufta në Ukrainë e përshpejtoi fundin e kësaj epoke. Dobësia ushtarake dhe ekonomike e Rusisë detyroi SHBA-në të rishikojë përparësitë e saj – sidomos për sa i përket mbrojtjes së Europës dhe ruajtjes së një sistemi tregtar që po i kushtonte gjithnjë e më shumë.

Transferimi i prodhimit industrial jashtë vendit, veçanërisht në Kinë, krijoi një varësi të rrezikshme për ekonominë amerikane. Çdo lëkundje politike apo sociale – qoftë një grevë në Francë apo trazira në Kinë – mund të prishte furnizimin e mallrave esenciale në SHBA. Për më tepër, vetë vendet eksportuese mund të zgjedhin të sakrifikojnë përfitimet ekonomike për të ndjekur ambicie gjeopolitike apo ushtarake kundër SHBA-së.

Tregtia e lirë – një mit që po rrënohet?

Kur një sistem tregtar e dobëson blerësin (në këtë rast SHBA-në) dhe forcon shitësit, ai shndërrohet në një rrezik gjeopolitik. Shtetet që mbështeten në eksport për të rritur ekonominë e tyre janë të ekspozuara ndaj destabilitetit të brendshëm. Dhe SHBA, që mbështetet në importin e atyre produkteve, bëhet viktimë e një sistemi që dikur vetë e ndërtoi.

Sot, tarifat e reja janë pjesë e përpjekjes për të rindërtuar këtë sistem. Po kalojmë nga një botë e diktuar nga imperativa gjeopolitike në një botë që kërkon inxhinieri të reja. Dhe si çdo proces inxhinierik, ky është kompleks, i ndërlikuar dhe i rrezikshëm. Si ndërtimi i një ure mbi një lumë: rrjedha është e njohur, por struktura kërkon mjeshtëri, kohë dhe ndonjëherë, prova dhe gabime.

Veprimet e fundit të Presidentit Donald Trump – që disa i quajnë të nxituara e të tjera të guximshme – tregojnë përpjekjen për të tronditur sistemin dhe për të hapur rrugën për një rindërtim më të kujdesshëm. Ai po vepron me shpejtësi gjatë “muajve të mjaltit” të presidencës, duke shfrytëzuar konfuzionin në radhët e demokratëve dhe pasigurinë e republikanëve. Por qëllimi i tij duket i qartë: të vendosë një parim të ri negociues, edhe nëse do të detyrohet të bëjë hapa pas nëse përballet me rezistencë të madhe brenda dhe jashtë vendit.

Epoka e re kërkon strategji të reja

Imperativi është të dilet nga sistemi tregtar që dobësia ruse e bëri të vjetruar. Kjo sjellje nuk është e paprecedente, dhe nuk është shpikur nga hiçi. Por inxhinieria është aty ku banon pasiguria. Nuk jemi në një krizë të re, por në një cikël të vjetër të historisë: Bota e paankoruar po përpiqet të gjejë një spirancë të re…

Terapia e shokut e Donald Trumpit synon pikërisht këtë.

Nga Kristina Nano

Doktorante në JMU, SHBA/

Në çdo epokë të historisë, ka ardhur një çast kur fati i popujve është varur jo më nga balanca e tregjeve, por nga cilësia e liderëve. Në epokën tonë, ky çast ka ardhur në formën e heshtur, por dramatike të rikthimit të tarifave. Me vendimin e Presidentit Trump për të rikthyer tarifat si mjet proteksionizmi ekonomik dhe presioni diplomatik, bota është futur në një fazë të re të marrëdhënieve ndërkombëtare, ku ekonomia nuk është më hapësirë e lirë shkëmbimi, por front lufte gjeopolitike.

Dhe kjo nuk është thjesht një çështje amerikane.

Ky është një ndryshim paradigme globale, që kërkon një model të ri lideri, sidomos në vendet e vogla, periferike dhe të brishta si Shqipëria. Në botën e ideve klasike, tarifat ishin instrumente të përkohshme për mbrojtjen e prodhimit vendas.

Në kohët moderne, ato ishin shenjë e proteksionizmit të shteruar. Por tani, në këtë epokë që po formësohet përtej librit të tekstualizuar të globalizmit, tarifat janë kthyer në instrumente sovraniteti, prestigji dhe presioni. Presidenti Trump nuk po i përdor tarifat thjesht për të mbrojtur ekonominë amerikane. Ai po riformulon rendin botëror sipas parimit të interesit të zhveshur kombëtar.

Ai po shkruan një version të ri të Hobbesit për shekullin XXI, ku shteti është sërish “Leviathan”, dhe rendi global është një gjendje natyrore e konkurrencës pa moral, ku vetëm të fortët mbijetojnë. Në këtë botë të re, çdo vend që nuk ka fuqi ekonomike, ushtarake apo diplomatike, është i detyruar të gjejë në cilësinë e liderit të vet, atë që s’mund ta gjejë në peshën e vet në rendin global.

Lideri si arkitekt i gravitetit kombëtar.

Në këtë kuptim, lideri i një vendi të vogël si Shqipëria nuk mund të jetë më një menaxher i buxhetit, as një administrator i koncesioneve, e aq më pak një figurë dekori për shfaqje elektorale. Ai duhet të jetë një arkitekt i gravitetit kombëtar. Një krijues i peshës që një vend i vogël nuk e ka nga historia apo ekonomia, por që mund ta fitojë nga qartësia e pozicionit, serioziteti institucional dhe kapaciteti për të manovruar me mençuri në një botë të fragmentuar.

Carl Schmitt na mësonte se sovran është ai që vendos në gjendje jashtëzakonshme.

Sot, i gjithë lidershipi shqiptar ndodhet pikërisht në një gjendje e sfide të tillë: një botë që po zhvishet nga rregullat, ku fuqitë e mëdha po tërhiqen në proteksionizëm dhe ku BE-ja po humb koherencën e saj politike. Në këtë gjendje, sovran nuk është ai që premton rrugë, paga dhe parqe, por ai që mendon strukturën gjeopolitike të kombit të vet, që formulon pozicione të balancuara, që ndërton ura mes fuqive, që parashikon lëvizjet e mëdha dhe përgatit popullin për to.

Nga lidershipi transaksional tek lidershipi transformues?

Në literaturën moderne mbi lidershipin, James MacGregor Burns ndan dy tipe liderësh:

• Transaksionalët: ata që bëjnë pazare me njerëzit, japin për të marrë, qeverisin për të fituar vota.

• Transformuesit: ata që frymëzojnë, udhëheqin me vizion dhe ndërtojnë kulturë politike që i mbijeton edhe largimit të tyre.

Në kohët e tarifave, lideri transaksional është i rrezikshëm. Ai do të kërkojë të bëjë marrëveshje të shpejta, të fitojë përkrahje përmes subvencioneve, të blejë paqe përmes borxhit. Por kjo është rruga drejt varësisë dhe dekompozimit shtetëror.

Shqipëria ka nevojë për një lider transformues që:

• Ndërton pavarësinë ekonomike përmes vizionit industrial, jo përmes koncesioneve që varin të ardhmen,

• Vendos ekuilibra diplomatikë që nuk lëkunden nga një vizitë apo një fotografi,

• Mbron interesin kombëtar pa rënë në nacionalizëm bosh,

• Dhe që i jep popullit ndjenjën e pjesëmarrjes në një projekt të përbashkët historik, jo thjesht në një fushatë tjetër zgjedhore.

Shqipëria në epokën e pas-globalizmit: një vend i vogël me sfida të mëdha.

Kur Rousseau shkruante për paktin social, ai theksonte se në çdo republikë, sovraniteti i vërtetë qëndron në vullnetin e përgjithshëm, jo në emrin e një lideri.

Por në epokën e tarifave, kur fuqitë e mëdha përdorin ekonominë si shantazh, shtetet e vogla kanë nevojë për liderë që nuk e nënshtrojnë vullnetin e përgjithshëm ndaj frikës dhe presioneve.

Shqipëria është një vend që nuk ka luksin e neutralitetit absolut, por ka mundësinë e zgjuarsisë strategjike.

Kjo do të thotë:

• Të ndërtojmë një model ekonomik të qëndrueshëm,

• Të krijojmë marrëdhënie me vlera, jo me interesa afatshkurtra,

• Të përkufizojmë një identitet strategjik shqiptar në botën që po vjen, ku të jemi më shumë sesa një pikë në hartë, të jemi një qëndrim.

Lideri i së ardhmes: ndërtues i një kulture strategjike.

Michel Foucault thoshte se pushteti nuk qëndron vetëm në institucionet, por në mënyrën si njerëzit mendojnë dhe jetojnë realitetin.

Prandaj, një lider i vërtetë nuk ndërton vetëm rrugë.

Ai ndërton kulturë strategjike.

Ai mëson popullin të mendojë në terma të vetëdijes historike, të pozicionimit, të sovranitetit real dhe të qëllimit të përbashkët.

Në këtë botë ku tarifat e Trumpit mund të bëhen standardi i ri global, Shqipëria nuk ka përballë thjesht kriza financiare apo diplomaci të vështirë.

Ajo ka përballë nevojën për rilindje të vërtetë të lidershipit: një lider që nuk është pasojë e zgjedhjeve, por pararendës i epokës që po vjen.

Një lider që nuk përdor ndarjen për të mbretëruar, por unitetin për të udhëhequr.

Që nuk imiton të mëdhenjtë për të rënë në sy, por shpik veten për të qëndruar me dinjitet në një botë të ashpër.

Koha e Madhe kërkon Njerëz të Mëdhenj.

Epoka e tarifave është epoka e pasigurisë globale, por edhe shansi i vogël i kombeve të vegjël për të krijuar peshë përmes mençurisë.

Ajo kërkon liderë që kuptojnë filozofinë e rendit botëror, që lexojnë kohën, që mendojnë përtej mandatit dhe shikojnë përtej vetes.

Të jesh lider në këtë kohë, është të jesh strateg, filozof dhe arkitekt i fatit të kombit tënd, në një botë që nuk të fal më për naivitetin.

Sepse në kohët e tarifave,

ose bëhesh mendimtar i kombit tënd,

ose mbetesh noter i interesave të huaja.

Analizë nga Rafael Floqi

UASHINGTON – Presidenti Donald Trump kërcënoi të hënën se do të vendosë një tarifë shtesë prej 50% për importet nga Kina nëse Pekini nuk tërheq tarifat hakmarrëse ndaj eksporteve të SHBA, duke dyfishuar një politikë tregtare që ka bërë që tregjet të bien.  Megjithatë, pavarësisht nga përshkallëzimi i një lufte tregtare me rivalin më të madh ekonomik të SHBA-së, Trump hapi gjithashtu derën për të negociuar tarifat e tij të vendosura së fundmi për mallrat nga kombet e tjera sime Japoninë ose Korenë e Jugut.

Trump, në një postim në Truth Social, kritikoi Kinën për goditjen e SHBA me tarifa hakmarrëse 34% javën e kaluar në përgjigje të tarifave të larta universale të Trump. 

Trump shtoi se ai planifikon të negociojë tarifat e tij të reja me liderët e kombeve të tjera që kanë kërkuar takime.

“Negociatat me vendet e tjera, të cilat gjithashtu kanë kërkuar takime, do të fillojnë të zhvillohen menjëherë”, tha Trump.

Trump javën e kaluar vendosi një tarifë minimale prej 10% për të gjitha importet dhe tarifa më të larta reciproke për partnerët më të mëdhenj tregtarë të SHBA-së, përfshirë Kinën dhe Bashkimin Evropian. Tarifa bazë hyri në fuqi të shtunën dhe tarifat reciproke do të fillojnë të mërkurën.

Trump : Ndonjëherë duhet të marrësh ilaçe

Presidenti Trump mbron tarifat mes kaosit të tregut: ‘Ndonjëherë duhet të marrësh ilaçe shkroi ai në Truth social

“Nëse Kina nuk e tërheq rritjen e saj prej 34% mbi abuzimet e tyre tashmë afatgjata tregtare deri nesër, 8 Prill 2025, Shtetet e Bashkuara do të vendosin Tarifa SHTESË 50% ndaj Kinës, duke filluar nga 9 Prilli”, tha Trump. “Përveç kësaj, të gjitha bisedimet me Kinën në lidhje me takimet e tyre të kërkuara me ne do të ndërpriten!” 

Trump ka argumentuar se tarifat më të larta – të cilat synojnë të rikthejnë dekada të tëra të globalizimit – janë kritike për të rinovuar sektorët e prodhimit vendas në rënie të Amerikës dhe për të krijuar një fushë loje të barabartë me vendet e tjera që vendosin tarifa mbi eksportet e SHBA.

Çfarë është tarifa, çfarë roli luajnë ato në ekonomi

Le të kthehemi te bazat. Çfarë është tarifa, çfarë roli luajnë ato në ekonomi dhe si janë aplikuar, historikisht dhe tani?

Tarifat ishin dikur mënyra kryesore me të cilën Shtetet e Bashkuara mblidhnin të ardhurat nga taksat, por me kalimin e kohës udhëheqësit e zgjedhur dhe ekonomistët i kanë refuzuar ato për anët e shumta negative.

Presidenti Trump po kërkon të ndryshojë atë valë të gjatë.

Bazat: Tarifa është një taksë për mallrat e importuara. Kur një anije plot banane ose bluza ose Toyota mbërrin në një port të SHBA-së, një pjesë e dokumentacionit për kalimin e kufirit është pagimi i tarifës së zbatueshme, e njohur edhe si detyrim importi. Nga epoka koloniale deri në fillim të viteve 1900, tarifat ishin burimi mbizotërues i të ardhurave të qeverisë federale.

Taksat mbi importet ishin relativisht të lehta për t’u zbatuar edhe në ditët para kompjuterëve, numrave të sigurimeve shoqërore dhe të ngjashme. Kur një anije arrinte në një port, oficerët doganorë mund të inspektonin mallrat, të ngarkonin tarifën e duhur dhe të siguronin respektimin e taksave.

Kushtetuta kufizoi autoritetin tatimor të qeverisë federale, kështu që një taksë moderne mbi të ardhurat nuk ishte ligjërisht e lejueshme deri në miratimin e Amendamentit të 16-të në 1913.

Politikanët u përpoqën të mbronin industrinë vendase nga konkurrenca evropiane ndërsa ajo piqej. (Ka jehonë në mënyrën se si Japonia dhe Koreja e Jugut përdorën politika proteksioniste në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të për të lejuar vendet e tyre të arrijnë liderët botërorë).

Ata nuk mblodhën pothuajse para të mjaftueshme për të paguar për një qeveri moderne, me një ushtri të madhe, programe të mirëqenies sociale si Sigurimet Sociale dhe Medicare, e të ngjashme.

Kur ekonomia botërore u pengua në vitin 1930, kombet nxituan të zbatonin tarifat me shpresën për të forcuar industrinë vendase, veçanërisht Akti Smoot-Hawley në ekonomitë kryesore të SHBA-së e shohin këtë kaskadë të proteksionizmit si një pjesë kyçe se pse ai episod u bë Depresioni i Madh.

Bazuar në këto mësime dhe si pjesë e një përpjekjeje më të gjerë për të bashkuar ekonomitë e demokracive të botës me shpresën për të siguruar paqe të qëndrueshme, SHBA-të dhe vendet e tjera të përparuara kaluan epokën e pasluftës duke hequr gradualisht tarifat dhe barrierat e tjera tregtare.

Tarifa dhe proteksionizmi

Në disa raste, është një çështje e thjeshtë e politikës reale, si kur Presidenti Bush ngriti tarifat e çelikut në vitin 2002 në përpjekje për të forcuar mbështetjen në shtetet prodhuese të çelikut.

Interesat bujqësore ushtrojnë ndikim të madh politik dhe kanë siguruar historikisht tarifa të larta për ushqimet e importuara, duke përfshirë qumështin dhe sheqerin. Ka raste për tarifa të kufizuara me të cilat mund të jetojnë edhe ekonomistët pro tregtisë, të tilla si mbrojtja dhe edukimi i industrive vendase që shihen si të rëndësishme për sigurinë kombëtare.

Në mandatin e tij të parë, Trump përdori dispozitat e ligjeve të tregtisë që lejojnë një autoritet të njëanshëm të presidentit të zbatojë tarifa për vende dhe produkte specifike për arsye të sigurisë kombëtare, ose si hakmarrje për praktikat e padrejta.

Ato erdhën me kufizime të kujdesshme ligjore dhe një proces që kompanitë të kërkonin përjashtime – dhe shkalla e tyre totale nuk ishte e mjaftueshme për të pasur shumë efekt në ekonominë e përgjithshme të SHBA-së

Si mund të ndihmojë barazimi i tarifave:

Këtë herë është ndryshe. Trump po zbaton tarifa në një shkallë një shkallë më të lartë, në çdo vend në tokë dhe pothuajse të gjitha mallrat, dhe duke thirrur një autoritet emergjence që nuk është përdorur kurrë për këtë qëllim.

Kjo është arsyeja pse tregjet kanë reaguar me kaq tërbim ndaj njoftimeve të presidentit.

Konkurrencë më e ndershme – Nëse vendet e tjera aplikojnë tarifa të larta për mallrat amerikane, por SHBA nuk bën të njëjtën gjë për importet, kjo krijon pabarazi. Barazimi i tarifave mund të forcojë pozicionin amerikan në tregti.

Mbështetje për prodhimin vendas – Rritja e tarifave ndaj mallrave të huaja mund ta bëjë prodhimin vendas më konkurrues, duke nxitur investime dhe punësim në industri të brendshme.

Negocim më i fortë – Përdorimi i tarifave si mjet presioni mund t’i shtyjë partnerët tregtarë të heqin ose ulin tarifat që i vendosin SHBA-së.

Por ka edhe efekte negative të mundshme:

Çmime më të larta për konsumatorët amerikanë – Kur tarifat rriten për mallrat e importuara, kompanitë zakonisht i kalojnë këto kosto te konsumatori, duke rritur çmimet.

Kundërmasa nga vendet e tjera – Partnerët tregtarë mund të përgjigjen me tarifa të tyre ndaj mallrave amerikane, duke dëmtuar eksportuesit amerikanë.

Ndikim negativ te zinxhirët globalë të furnizimit – Bizneset që varen nga pjesë ose materiale të importuara mund të preken nga kostot më të larta, duke ulur fitimet ose duke shkaktuar ndërprerje. 

Gjatë administratës Trump, SHBA vendosi tarifa ndaj mallrave kineze për të luftuar praktikat e padrejta tregtare. Disa industri u mbrojtën (si prodhuesit e çelikut), por të tjerat (si fermerët amerikanë pësuan humbje nga kundërmasat kineze.

A do të çojnë tarifat në recesion? 

Rritjet e mprehta të tarifave të Presidentit Donald Trump javën e kaluar e kanë çuar tregun e aksioneve në një kaos, kanë ngritur këmbanat e alarmit midis drejtuesve të Wall Street dhe kanë rritur shqetësimet e shumë ekonomistëve se SHBA mund të futet në recesion.

Tarifat, të vendosura të hyjnë në fuqi të mërkurën, përfshijnë një tarifë totale prej 10% për pothuajse të gjitha vendet dhe taksa shtesë të importit në 60 vende. Rritjet janë aq të mëdha dhe po hyjnë në fuqi aq shpejt sa që ka të ngjarë të jenë shkatërruese për ekonominë, thonë ekonomistët, edhe nëse ato rikthehen pjesërisht përmes negociatave në javët ose muajt e ardhshëm.

Ekonomistët në Goldman Sachs e kanë rritur vlerësimin e tyre për shanset që SHBA të përjetojnë një recesion – ku ekonomia tkurret dhe papunësia rritet – në 45%, nga 35% javën e kaluar. Dhe edhe ky parashikim supozon se shumë nga detyrat janë negociuar ose reduktuar. Nëse jo, “ne presim të ndryshojmë parashikimin tonë në një recesion,” thanë Jan Hatzius, kryeekonomist i Goldman dhe kolegët e tij në një shënim analisti.

Ekonomistë të tjerë po ngrenë alarme të ngjashme, me JPMorgan që vendos shanset për një recesion në 60% dhe inflacioni i projektuar do të arrijë në 4.4% deri në fund të këtij viti, nga 2.8% aktualisht.

Çfarë është një recesion dhe pse ankthi në rritje për të po trondit tregjet?

Rreziku i ‘stagflacionit’ e vendos Rezervën Federale në një vend të ndërlikuar ndërsa takohet këtë javë  Shqetësimet ekonomike rriten mes tarifave, shkurtimeve të vendeve të punës dhe ngrirjes së shpenzimeve Shqetësimet ekonomike rriten mes tarifave, shkurtimeve të vendeve të punës dhe ngrirjes së shpenzimeve

Nëse tarifat mbeten në fuqi për një periudhë të zgjatur, ato ka të ngjarë të rrisin kostot dhe pasigurinë për bizneset, gjë që mund të zvogëlojë gatishmërinë e tyre për të punësuar, investuar në pajisje ose softuer të rinj ose për t’u zgjeruar në tregje të reja. Amerikanët mund të shkurtojnë shpenzimet e tyre përballë çmimeve më të larta. Ekonomia mund të fillojë të tkurret, pas zgjerimit me 2.8% në 2024. 

Deri më tani, shumica e masave të ekonomisë, të tilla si fitimet e vendeve të punës, mbeten solide. Punëdhënësit shtuan më shumë vende pune sesa pritej në mars, raportoi qeveria javën e kaluar dhe pushimet nga puna mbeten historikisht të ulëta.

Të dielën, Trump u tha gazetarëve se “ndonjëherë duhet të marrësh ilaçe për të rregulluar diçka”. Megjithatë, Sekretari i Thesarit Scott Bessent në të njëjtën ditë tha se “nuk duhet të ketë një recesion” dhe se administrata është e fokusuar në “ndërtimin e bazave ekonomike afatgjata për prosperitet”.

Prof. Emil Lafe/

Në njëqindvjetorin e prof. Sami Repishtit: 6 prill 1925 – 6 prill 2025.

Më 6 prill bota intelektuale shqiptare, të afërmit dhe  miqtë e tij të shumtë do t’i shprehnin prof. Sami Repishtit urimet e zemrës dhe admirimin e çiltër me rastin e 100-vjetorit lindjes. Mjerisht ai u nda nga jeta para katër muajsh, më 27 nëntor 2024, në prag të këtij jubileu. Sami Repishti lindi në Shkodër më 6 prill 1925. Atje ndoqi gjimnazin e shtetit dhe më 1942 kreu maturën. Po atë vit fitoi konkursin e Ministrisë së Arsimit për bursë në Itali. Studioi një vit për histori në Universitetin e Firences. Në verën e vitit 1943, ndodhej me pushime pranë familjes, u bastis shtëpia e tij, sepse i ati kishte strehuar një nipin e vet me ide komuniste. Pas vdekjes së të atit nga dhuna fizike e milicëve, i mbeti barra e familjes, ndonëse fort i ri, dhe u detyrua të ndërpresë studimet e të punojë. 

Dihet se Shkodra ka qenë porta kryesore nga depërtuan idetë komuniste në Shqipëri, sidomos në rrethet e rinisë së gjimnazit. Edhe gjimnazisti S. Repishti jetonte në atë atmosferë të shoqërisë së gjimnazit. Në një letër (17.02.2018) më ka shkruar për takimin e tij me Qemal Stafën (ishte pesë vjet më i vogël se ai): “E kam takue vetëm nji herë, kur erdhi në Shkodër (shkurt 1942) e unë ishe student gjimnazi. Ai përpiqej me organizue rininë komuniste në Shkodër. Disa shokë të mi me tendenca komuniste më mbajshin afër, sepse kishin mësue që babai i im – deputet fanolist – ishte dënue me vdekje në mungesë nga Zogu në 1925, dhe kështu unë ishe material i mirë për Lëvizjen. Unë e kundërshtova që në fillim Qemalin tue i thanë se “unë nuk jam komunist!” Ai më dha lejen me u largue nga mbledhja. Por nuk më harrohet energjia e tij, guximi dhe vendosmenia e ti me krijue nji shoqëni të re… Vdekja e ti ka qenë nji humbje e randë dhe aksidentale. Në burg kam takue kapterin e policisë që ka qenë prezent kur ashtë zbulue – aksidentalisht – ndërtesa ku ai strehohej, dhe ashtë largue nga frika se ishte zbulue. Gjatë ikjes e kanë vra. Mëkat!” Si atdhetar dhe antifashist S. Repishti vërente me dëshpërim zvetënimin moral që kishte sjellë pushtimi te një pjesë e të rinjve e të rejave të qytetit të tij, që kishin humbur orientimin në jetë dhe “… ishin dalldisë mbas jetës së luksit të siguruem nga fitimet e mëdha në tregti e spekullimet e ndryshme. Shkujdesja e pabesueshme ishte ba normë për shumë bashkëqytetarë, që nuk dëshirojshin me dijtë për asgja, veç dëfrimeve të jetës së tyne të shthurun…” 

I edukuar me ideale demokratike, S. Repishti i ri nuk u pajtua më pas me veprimet shtypëse e ndrydhëse të pushtetit të ri të udhëhequr nga Partia Komuniste. Me guxim rinor themeloi me disa shokë një organizatë të rinisë demokratike. Në tetor 1946 u arrestua me akuzën “Për agjitacion e propagandë”. Pas dhjetë vjetësh burgimi, u lirua më 1956 dhe punoi si punëtor në detyra të ndryshme. Për jetën në burg dhe në kampet e punës ka folur në librin “Pika loti” (1997, ribotim 2009). Në këtë libër tregon edhe për familjen, ku mori një e edukatë atdhetare e qytetare të shëndoshë. Gjyshi i tij kishte nënshkruar në Shkodër memorandumin e 13 qershorit 1878 të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ndërsa i ati kishte luftuar për mbrojtjen e qytetit nga ushtria malazeze si komandant vullnetarësh (1912–1913) dhe më pas qe zgjedhur deputet në parlamentin shqiptar (1923–1924).

I mbikëqyrur dhe i rrethuar me një atmosferë mbytëse, u arratis në Jugosllavi më 1959 e më pas në Itali. Ia doli më në fund të shkojë në SHBA (1962). U afrua me federatën “Vatra” dhe plotësoi formimin e tij universitar. Më 1977 mori gradën “Doktor” dhe ndoqi karrierën shkencore në Universitetin Adelphi të shtetit të Nju-Jorkut e në disa kolegje, ku dha mësim për njëzet e pesë vjet. 

Në fjalën që mbajti kur iu festua 90-vjetori i lindjes, prof. S. Repishti tha ndër të tjera: “Unë kam jetue në Shqipëri, nji vend që ka vuejtë shumë dhe që ka pasë shumë trazime, nji vend ku jeta e njeriut ka kushtue pak. Aty ka fillue interesimi im kryesor. Nuk ka gja ma të shenjtë në botë se jeta e njeriut.” Prandaj të drejtat e njeriut u bënë çështja më e lartë për të cilën prof. S. Repishti punoi me përkushtimin më të madh gjatë gjithë jetës. Me kohë ai u bë një nga veprimtarët më aktivë dhe një nga zërat më me ndikim në këtë fushë dhe për çështjen kombëtare. Për këto tema ka shkruar një varg artikujsh e studimesh, që janë botuar në shtypin e SHBA, ku flet sidomos për përndjekjet dhe vuajtjet e shqiptarëve në Kosovë si dhe për tragjedinë e mjerimin e çamëve në verën e vitit 1944. Me nismën e tij, më l965, Kongresi Amerikan dëgjoi, për të parën herë, një tablo publike për shkeljen e të drejtave të shqiptarëve në Jugosllavi, që u pasua me peticione e raporte për këtë çështje drejtuar Kongresit dhe Shtëpisë së Bardhë. Më l986 kërkoi nga zëvendëspresidenti Bush hapjen e Zyrës amerikane në Prishtinë dhe të Zyrës së Kosovës në Uashington DC. Ka qenë organizator dhe pjesëmarrës i konferencave e i simpoziumeve ndërkombëtare që trajtuan çështjen kombëtare shqiptare dhe bashkëthemelues i disa organizatave, si: “Miqtë Amerikanë të Shqipërisë” (l992), “Këshilli Kombëtar Shqiptar Amerikan” (l996) etj., që luajnë rol në njohjen e çështjes kombëtare gjithëshqiptare në SHBA. Për këto ka folur dhe në librin Ten memoranda – The Plight of the Albanians in Yugoslavia, 1988 (“Dhjetë memorandume – Gjendja e vështirë e shqiptarëve në Jugosllavi”). Humanizmi i lartë dhe angazhimi i drejtpërdrejtë për të drejtat e shqiptarëve në ish Jugosllavi dhe për të drejtat e njeriut mbeten tipari më dallues i personalitetit të prof. S. Repishtit dhe fusha ku ai ka dhënë një kontribut me vlerë të pashlyeshme e të përhershme. 

Në ditën e 10-vjetorit të Shpalljes së Republikës së Kosovës (17.02.2018) u botua në shtypin e Tiranës artikulli i tij “Nji botë e re premtuese na pret: Le ta përqafojmë!”. E përgëzova dhe i shpreha mirënjohjen për mësimet e këshillat e tij aq të dobishme e frymëzuese jo vetëm për shqiptarët e Kosovës, por edhe për ne këtu në shtetin e vjetër shqiptar. Më tej i pata shkruar: “Titulli i artikullit më çoi vetvetiu te fjalët e Schiller-it “E vjetra po shembet, kohët po ndryshojnë, një jetë e re po lulëzon gërmadhash”. Këtë thënie Qemal Stafa, atëherë 15 vjeç, e shtjelloi si temë hartimi në gjimnazin e Shkodrës (ua pati dhënë prof. Skënder Luarasi). Brezi im ka pasur adhurim të veçantë për Qemalin jo aq nga propaganda, sesa nga përfytyrimi që na ngjallnin për të ato pak shkrime që ka lënë e që i kemi pasur nëpër librat e letërsisë.” (Përveç këtij hartimi është fjala për prozën “Qortimet e vjeshtës” dhe për vjershën “Hijes së tim vëllai”). Dhe në përgjigje më shkroi ato që përmenda më lart për takimin e tij me Qemalin në Shkodër në shkurt 1942. Lidhur me Kosovën në atë letër më shkruante: “Kosova ka qenë “my darling” si thojnë amerikanët dhe, çuditërisht, për arsye të vuejtjeve të mëdha që ka kalue, ndoshta reflekt i vuejtjeve të mia që më kanë ba vëlla me çdo qenie njerëzore që vuen pa faj.” 

Takimi im i parë i tërthortë me prof. Sami Repishtin ka qenë me rastin e themelimit të Institutit Alb-Shkenca, i cili lindi si nismë e studiuesve shqiptarë në diasporë dhe nga trojet shqiptare për të krijuar një platformë të unifikuar shkëmbimi të dijes mbi çështjet kombëtare. Nismëtarët e themelimit të tij, ndër të cilët prof. Niko Qafoku (biolog, SHBA) patën vizionin për të mbështetur me forca të bashkuara kërkimin shkencor, zhvillimin intelektual dhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore e historike të shqiptarëve. Ky institut mbulon një spektër të gjerë disiplinash të shkencave natyrore e shoqërore, ndër të cilat historia, gjuhësia, letërsia, arti, kultura materiale dhe shpirtërore e shqiptarëve që nga lashtësia deri në ditët tona. Çlirimi i Kosovës nga sundimi i Serbisë dhe përmirësimi i statusit të shqiptarëve në Republikën e Maqedonisë së Veriut e në Malin ne Zi krijuan rrethana të reja historike, në të cilat shqiptarët mund të bashkonin gjithçka që ishte vetëm në vullnetin e tyre, pavarësisht ndarjeve shtetërore. Ky bashkim është për të mirën tonë të përbashkët, pa i sjellë ndonjë dëm kurrkujt. Lumturisht bashkimi rreth një gjuhe të përbashkët standarde kishte ndodhur më 1968 në Konsultën e Prishtinës dhe qe sanksionuar në Kongresin e Drejtshkrimit më 1972 në Tiranë. Kur po themelohej dhe ngrihej më këmbë Instituti Alb-Shkenca, kam qenë në valën e punës për “Fjalorin enciklopedik shqiptar” (botim i dytë, në tri vëllime, 2008–2009), i cili u konceptua dhe u realizua si vepër që mbulon gjithë hapësirën historike e gjeografike të shqiptarëve dhe të paraardhësve të tyre: Shqipërinë si shtet, Kosovën, trojet shqiptare në RMV, në Malin e Zi dhe më gjerë, si edhe diasporën e vjetër dhe të renë. Gjatë punës për këtë vepër ne kemi provuar gëzimin e bashkimit të forcave intelektuale shqiptare dhe kemi parë të hapen përpara nesh mundësi reale për një bashkim të tillë të mëtejshëm, që mund të quhej një “shtet i përbashkët shqiptar” në të gjitha fushat e punës ku vepron Instituti Alb-Shkenca. 

Përkrahja që gjeti Alb-Shkenca nga prof. Sami Repishti (atëherë po u afrohej të 80-ave) ishte si një bekim dhe trimërim për punën tonë të mëtejshme. E kemi pasur ndërmjet nesh si të parin Anëtar Nderi të Institutit dhe si nestor dashamir e të vëmendshëm ndaj ecurisë së punëve tona. Në qershor 2013, një grup veprimtarësh të Alb-Shkencës (Ardian Maçi, Evan Rroço, Edlira Sadiku, Fatos Ylli, Lluka Qafoku, Besnik Dobi dhe unë) patëm kënaqësinë ta kishim prof. S. Repishtin ndërmjet nesh, në Tiranë, në një takim mbresëlënës dhe vlerësues nga ana e tij për punën tonë në atë institut. Një muaj më vonë, me rastin e përgatitjeve për Takimin VIII vjetor të Institutit Alb-Shkenca, prof, S. Repishti ato që na tha me gojë, do t’i formulonte edhe si këshilla për bashkëpunimin e institutit tonë me shtetin: “Nji bashkëpunim i këtillë njihet këtu me termin “interface”, i cili interpretohet, ose kuptohet, “…a space where two units meet and act together for a definite purpose” (një hapësirë ku dy njësi takohen dhe veprojnë së bashku për një qëllim të caktuar). Në nji rast të këtillë Instituti Alb-Shkenca duhet të zgjanojë veprimtarinë e vet me analiza dhe rekomandime konkrete që mund të shërbejnë dhe të paraqesin ide thelbësore në formulimin e politikave në sektorë të ndryshëm: marrëdhanie ndërkombëtare, siguria kombëtare, zhvillimi ekonomik, arsimi i përparuem, shëndeti bashkëkohor etj. Instituti Alb-Shkenca ka “ekspertë” në pothuejse çdo lami që mund të kontribuojë. Temat bashkëkohore dhe zhvillimi i Seminarit duhet të përcaktohen nga Shteti dhe Instituti Alb-Shkenca së bashku. Nji veprimtari e këtillë, e marrun seriozisht, fiton respektin e udhëheqjes shtetnore dhe siguron përkrahjen – në të gjitha nivelet. Ky ashtë nji shërbim i madh për Atdheun: shkenca në shërbim të popullit tonë!” 

Në Samitin e parë të Diasporës (12–20 nëntor 2016), Institutit Alb-Shkenca iu akordua nga Kryeministri i Shqipërisë trofeu “Shqiponja e Artë” për kontributin në rrjetëzimin e Diasporës. Duke marrë këtë medalje, prof. Fatos Ylli, sekretar i përgjithshëm i Institutit, e vlerësoi S. Repishtin si “njërin prej frymëzuesve të Institutit tonë, anëtar nderi i tij, personaliteti që mund të konsiderohet si figura më emblematike e gjallë e gjithçkaje të madhe e fisnikëruese që Diaspora e vjetër dhe e reja i ka dhënë Botës Shqiptare.”

Në takimet vjetore të Alb-Shkencës terminologjia e shkencave dhe e teknikës ka tërhequr interesimin si të gjuhëtarëve, ashtu edhe të specialistëve të disiplinave të tjera. Dhe kjo është e kuptueshme, pasi përveç çështjeve terminologjike që shtron zhvillimi i shkencës e i teknikës (p.sh. zhvillimi i informatikës dhe kompjuteristikës), këtu përballemi edhe me dallime jo të parëndësishme ndërmjet terminologjisë që përdoret në Shqipëri dhe asaj në Kosovë e në RMV. Dua të përmend edhe një herë me këtë rast shqetësimin e akademikut Esat Stavileci (1942–2015), i cili në një kumtesë në vitin 2009 tërhiqte vëmendjen për një shkallë relativisht të lartë të mosnjësimit në fushën e terminologjisë administrative ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës: “Shkalla e mosnjësimit ndonjëherë arrin kuotën e moskuptimit dhe nevojën e sqarimit term për term për të kuptuar thelbin e problemit, edhe pse përdoret një gjuhë e një fjalor.” Ajo që quhet në Shqipëri gjykatë e shkallës së parë dhe gjykatë e lartë, në Kosovë quhet gjykatë themelore dhe gjykatë supreme; dhomës ekonomike në Tiranë i përgjigjet oda ekonomike në Prishtinë; ajo që quhet te ne lidhje (në rrjetin elektrik), në Kosovë quhet kyçje etj., dhe duke kaluar në sferën e fesë ajo që në Kosovë e në RMV quhet Bashkësia Islame,  në Shqipëri quhet Komuniteti Mysliman (a nuk mund të merren vesh shqiptarët për një terminologji të përbashkët?). Të gjitha këto dallime në terminologji dhe në emërtesa i kanë vënë mirë në dukje dy anëtarë të zellshëm të Alb-Shkencës nga Prishtina, Nebi e Ali Caka. Dihet se terminologjia kudo është çështje e shtetit dhe kodifikimi e standardizimi i saj marrin vulën e shtetit për t’u zbatuar në praktikë, por gjithsesi Alb-Shkenca mund të japë këtu një ndihmesë organizative dhe shkencore me vlerë, mund ta nxitë shtetin, ose më mirë të dy shtetet shqiptare, që t’i kushtojnë vëmendjen e duhur kësaj fushe me rëndësi gjithnjë e më shumë në rritje si për gjuhën shqipe, ashtu edhe për shkencën, arsimin, kulturën dhe veprimtarinë ekonomike, aq më tepër sot kur po flitet për një bashkim ekonomit Shqipëri-Kosovë.

Lidhur me këto çështje i pata shkruar edhe prof. S. Repishtit kur më ra në dorë libri “Fizika” (për shkollat e mesme), botim i Ministrisë së Arsimit (1941, 422 fq.). Libri ishte përkthim i një teksti të gjimnazeve italiane nga Fadil Repishti (kushëri i parë i S. Repishtit), atëherë profesor në liceun e Shkodrës dhe më pas në gjimnazin e Tiranës. Nuk e kam njohur nga afër, por sipas thënieve e kujtimeve të ish-nxënësve të tij, mendoj se ka qenë një nga figurat më të shquara të shkollave të mesme të Shqipërisë. “Fizika” e përkthyer prej tij ishte i pari libër mësimi i kësaj lënde që botohej në gjuhën shqipe (në atë kohë në shkollat e mesme të Shqipërisë disa lëndë mësimore zhvilloheshin me tekste të huaja, italisht ose frëngjisht). Libri sot ka rëndësi për të studiuar historinë e krijimit të terminologjisë së fizikës në gjuhën shqipe. Prof. S. Repshti më ka dhënë disa hollësi e sqarime për këtë libër, që mendoj se është me dobi të bëhen të njohura edhe për të tjerët: 

“Gjatë verës së vjetit 1940, besoj, më kujtohet se Italianët kërkojshin që të përdoren sa ma shumë tekste shkollore në gjuhën italiane. Në nji mënyrë gjysëm-konfidenciale, nji grup profesorësh shqiptarë, me pëlqimin e heshtun të Ministrit Ernest Koliqi, ndërmorën me përkthye libra të të gjithë subjekteve në shqip. Për këte punë, ata morën tekstet shkollore të shkollave italiane. Fadili mori përsipër fizikën, si landë e preferueme e tij. Fadili ka qenë afërsisht 30 vjeçar.

Ka punue me zell të gjithë vakancën e verës. Edhe unë e kam ndihmue disa herë, ose me përkthim, ose me korrigjim, ose me daktilografim. Më kujtohet se disa fjalë e shprehje shkencore nuk i kishim shqip, por ai kontaktoi kolegët e erdhi në disa përfundime që gjinden në librin e fizikës që ju zini me gojë. Më kujtohet fjala “pendolo” u përkthye “lavjerrsi”. Në shtator e paraqiti për botim dhe u pranue. Në verën e vitit 1941 ka qenë inspektor i shkollave të posahapuna në ish Jugosllavinë deri në shtator. Ashtë kthye me nji entuziazëm të papërshkruëshëm për dëshirën e shqiptarëve në ish Jugosllavinë për arsim shqip. Kosovarët e kane trajtue si “nji i dërguem nga qielli” që sjell dritë në Kosovë. 

Unë kam qenë mjaft afër me te, me gjithë diferencën në moshë (rreth 15 vjet – E.L.). Ka qenë rigoroz në shkollë e në klasë, por mjaft aktiv dhe mësues i mirë. Ma vonë për arsye të studimeve të tia në Pavia (Itali) nuk ashtë shikue me sy të mirë. Disa kolegë të tij më kanë tregue se nuk e kanë promovue me dhanë mësime në Universitet për arsye se ishte “familje e prekur” kryesisht për aktivitetin tim. Ndoshta! Por e kam marrë me pak rezervë këte njoftim.”

Kisha hyrë në lidhje me e-mail me prof. Repishtin që me organizimin e Institutit Alb-Shkenca (mjerisht nuk i kam ruajtur email-et e viteve të para) dhe herë pas here këmbenim ndonjë përshëndetje a urim festash.  Kur ndoqa në Zërin e Amerikës ceremoninë e organizuar me rastin e 90-vjetorit të tij, i dërgova edhe unë urimet e mia më të përzemërta. Në përgjigje më shkruante ndër të tjera: “Marrja e mesazhit tuej fisnik më erdhi si nji e papritun e kandëshme dhe më gëzoi shumë. Unë thashë dy fjalë për nji problem që më shqetëson, dhe këto kohët e fundit më frikëson shumë. Kur ideologjia merr nji randësi ma të madhe se bashkimi i të gjithëve për nji kauzë kombëtare – dhe njerëzore – siç ashtë pajtimi dhe vëllaznimi i shqiptarëve kudo që janë (për mue nji priopritet i pazëvendsueshëm), atëherë ka arsye për shqetësim e frikë. Për natyrë jam optimist: prandej dëshiroj të besoj se ka potencial intelektual dhe vullnet politik në Shqipëri me krijue nji shoqëni e shtet shqiptar ma të qytetnuem, ma përparimtar dhe eventualisht ma të begatshëm. Nganjiherë, guxoj të besoj se duhet “la spinta iniziale” e Galileut që të vejë në lëvizje nji “lëvizje” në drejtimin e duhun. Ndoshta kur “aparatçikët” do të kuptojnë se janë parimet e partisë dhe programet e partisë që duhen ndjekë me ndërgjegje e jo “bajraktarët” e partisë, mund të krijohet nji atmosferë si ajo që “andrroj” unë.” Besoj se edhe sot pas dhjetë vjetësh ky vëzhgim përmbledh dhe shpreh një shqetësim të thellë në shtresat e gjera të popullit tonë, veçanërisht të atyre që janë ushqyer me idealizmin e demokracisë dhe të marrëveshjes për të mirën e përbashkët.

Letërkëmbimi im i fundit me prof. S. Repishtin ka qenë para një viti, me rastin e 99-vjetorit të lindjes së tij. Duke i uruar “rrugëtim të mbarë në vitin e 99-të të jetës, ku sapo keni hyrë!”, i shkruaja edhe: “Njohjen me ju e me veprimtarinë tuaj e ndiej si një pasuri morale e intelektuale të çmueshme dhe takimin me ju në Tiranë si një nga kujtimet më të bukura të jetës. Ju uroj nga zemra që ta jetoni edhe këtë vit me mendim e me veprim, si një shembull frymëzues i idealit njerëzor e kombëtar për inteligjencien shqiptare.” Edhe pse në atë moshë, m’u përgjigj menjëherë me korrektësinë e tij të zakonshme dhe me një thënie përmbyllëse, ku shprehet gjithë bota e tij shpirtërore, frymëzimi i jetës dhe i veprës së tij: “Mora mesazhin tuej dhe më gëzoi pa masë. Përshtypjet e jueja për punën time dhe personalitetin më ngritën nga nji lloj pesimizmi që më shkakton gjendja në vend dhe vuejtjet e pandërpreme të atij vendi që na ka rrëmbye zemrat.” Deri në fund të jetës zemra e tij rrahu për atdheun!