Dr. Nikollë Loka/
Pas triumfit të revolucionit xhonturk, meqenëse shkollimi shqip nuk mund të ndalohej, autoritetet osmane vazhduan vazhduan përpjekjet për t’i mbajtur shqiptarët të përçarë. Xhonturqit ishin kundër shfaqjes së ideve kombëtare dhe idesë së bashkimit të shqiptarëve me përkatësi fetare të ndryshme, prandaj u pozicionuan kundër alfabetit latin në shkollat shqipe. Çështja e përdorimit të alfabetit turko arab e nxitur nga xhonturqit, është quajtur me të drejtë si pjesë e politikës “përçaj e sundo”, si dhe është cilësuar si mollë sherri e hedhur prej tyre në mes të shqiptarëve. turqit ishin pozicionuar kundër alfabetit latin në shkolla shqipe. Ky ishte manifestimi i parë i politikës reaksionare turke ndaj arsimit të kombësive jo turke, e sidomos ndaj shqiptarëve në Perandori. Mbështetësit e alfabetit arab mbronin pikëpamjen se “ndryshimi i alfabetit nënkuptonte ndryshimin e fesë dhe përdorimi i shkronjave latine nënkuptonte largimin nga ”islami”.
Duke mbështetur alfabetin arab për shqiptarët, autoritetet turke ishin të vetëdijëshme se shqiptarët myslimanë do të vazhdonin të mbeteshin kulturalisht me Perandorinë, ndërsa për miletet e tjera nuk u interesonte Kundër përpjekjeve të autoriteteve osmane dhe mbështetsve të tyre, vendimet e Kongresit të Manastirit shprehën vendosmërinë e elitës kulturore shqiptare për të ruajtur pavarësinë nga turqit e rinj, në zhvillimet kulturore kombëtare, duke bërë që të dështonin përpjekjet xhonturke për ta nënshtruar lëvizjen kulturore shqiptare dhe për ta vënë në funksion të projekteve të tyre politike. Turqit e kishin të qartë se alfabeti latin i çonte shqiptarët drejt një evropianizimi e domosdo edhe drejt autonomisë e pavarësisë. Prandaj, ata i akuzonin mbështetësit e alfabetit latin se janë për pavarësi e për ndarje nga Perandoria Osmane. Futja në përdorim e alfabetit latin nuk kaloi pa probleme, sidomos në veri të vendit, ku paria konservatore dhe ulemat turkoshake kishin ndikim më të madh.
Megjithëse disa shkolla në vilajetin e Kosovës filluan të përdorin alfabetin latin, disa nga prijësit fetarë, të nxitur nga komiteti i xhonturqve në Selanik, e quanin këtë alfabet “të pa fe” dhe kërkonin përdorimin e alfabetit arab si faktor bashkimi për tërë Perandorinë Osmane. Një goditje tjetër kundër arsimit shqiptarë u bë në Kongresin e xhonturqve të mbajtur në Selanik në maj të vitit 1909 ku komisioni që punoi për problemin kombëtar e kulturor të kombësive jo turke në Perandri doli me këto propozime: Të gjitha shkollat fillore të betën ashtu siç kanë qenë d.m.th. në gjuhën turke. Të gjitha gjimnazet ku mësimi nuk zhvillohet në gjuhën turke të mbyllen dhe nxënësit të kalojnë në gjimnazet turke. Mësimi në këto gjimnazi do të zhvillohet vetëm në gjuhën turke.
Zhvillimet e Lëvizjes Kombëtare dhe Kulturore të Shqiptarëve e frikësuan Qeverinë Xhonturke. Ajo u angazhua t’i përfitonte qarqet reaksionare dhe konservatore shqiptare me qëllim që ta pengonte këtë zhvillim. Në përvjetorin e Revolucionit, më 23 korrik të vitit 1909, Xhonturqit përgatitën Kongresin e Dibrës, që kishte për qëllim të fusë përçarje në Lëvizjen Kulturore dhe Arsimore Shqiptare, duke nxjerrë si çështje për diskutim përdorimin e alfabetit arab për gjuhën shqipe, (…)me arsyetimin se nuk janë kundër zhvillimit të kulturës kombëtare, por se “është më mirë që gjuha shqipe të shkruhet me shkronja arabe”. Duke parë se në këtë mënyrë nuk arriti gjë, Komiteti Xhonturk “Bashkim e Përparim” gjatë verës së vitit 1909 përgatiti dhe i propozoi Parlamentit disa projektligje që mendonte se do të ishin efikase në pengimin e Lëvizjes Kulturore të Shqiptarëve dhe të popujve të tjerë jo turq në Perandori.
Përplasjet rreth alafbetit u shtuan pas dështimit të përpjekjeve turke për ta imponuar alfabetin turko-arab në Kongresin e Dibrës. Xhonturqit organizuan demonstrata në qytete të ndryshme të Shqipërisë në favor të alfabetit turk, duke bërë përpjekjen e fundit për të ushqyer përçarjen në mes të shqiptarëve”. Valiu i Kosovës, bashkë me deputetin Said Efendia kishte mbajtur mitingje në Sjenicë, Ferizaj, Gjakovë, Prishtinë, Shkup, Pejë, Gostivar, Dibër, Tetovë, Preshevë e gjetiu me qëllim bindje dhe heqje dorë nga shkrimi latin. Ndërkohë simpatizuesit e shkronjave turko-arabe nga klubi i Aksarajit “Mahfel” dërguan njëfarë Arif Hiqmeti, kinse gazetar, nga fshati Llojan i Kumanovës ta studiojë gjendjen dhe të kontaktojë me parinë myslimane për të krijuar besimin se “shkronjat turko- arabe janë shkronjat e Zotit dhe ai di vetëm ato t’i lexojë, kurse shkronjat gjahure Zoti nuk i pranon dhe i dërgon të gjithë në xhehenem”.
Një propagandë të madhe për alfabetin arab bëri Rexhep Nuredin, i cili ishte aktivizuar në Klubin e Manastirit por njëkohësisht, me porosi të Komitetit Xhonturk, ishte emëruar myfti i atij qyteti. Ai filloi me botimin e një abetareje shqipe me shkronja arabe dhe vazhdoi me një turne në Dibër e në Mat për të propaganduar në të mirë të alfabetit arab. Për të njëjtin qëllim, shkoi edhe në Stamboll, ku veproi, sidomos midis deputetëve shqiptarë. Veprime të ngjashme zhvilluan edhe myftinjtë e Korçës, të Gjirokastër, të Kavajës, të Prishtinës, të Dibrës etj.
Të shtyrë nga reaksioni xhonturk një grup deputetësh shqiptarë në Parlamentin e Stambolli, nga të cilët asnjëri nuk dinte të shkruante e të lexonte shqip dhe disa prej tyre nuk ishin as të kombësisë shqiptare, i drejtuan një mesazh Kryeministrit Turk me anën e të cilit kërkonin gjoja “në emër të shqiptarëve” që të përdorej alfabeti arab për shkrimin e gjuhës shqipe dhe të ndalohej ai kombëtar”. Lëvizja Kombëtare Shqiptare reagoi kundër kësaj fryme dhe kundër këtij veprimi të Qeverisë Xhonturke. “Kundërshtimi ndaj alfabetit arab arriti fazën kulmore në muajt shkurt-mars 1910, me mitingjet popullore për mbrojtjen e alfabetit shqiptar, sidomos me ato që u mbajtën në Elbasan, në Korçë dhe në Berat. Mitingu i parë u mbajt në Elbasan më 18 shkurt 1910, vetëm dy ditë pas mitingut në mbështetje të alfabetit arab. Në atë miting u mblodhën rreth 7.000 veta nga qyteti dhe nga fshatrat e Shpatit, të Kërrabës, të Verçës, të Dumresë, të Martaneshit, të Sulovës dhe të Gramshit. Pjesëmarrësit e mitingut dhanë besën për të mbrojtur shkronjat shqipe dhe kundërshtuan urdhrin e Ministrisë së Arsimit për përdorimin e alfabetit arab për gjuhën shqipe.
Miting madhështor u mbajt në Korçë, më 27 shkurt 1910. Në të morën pjesë rreth 12.000 veta nga Korça dhe nga gjithë qarku i saj, si nga Kolonja, Devolli dhe Pogradeci. Në fund të mitingut u dërgua një protestë në Stamboll, e nënshkruar nga të gjithë pjesëmarrësit. Mitingu tjetër ishte ai që u mbajt në Berat më 13 mars 1910, në të cilin morën pjesë rreth 15.000 veta, nga qytetet dhe fshatrat përreth. Në mitingun e Beratit abetaret me shkronja arabisht u dogjën publikisht përpara ndërtesave qeveritare. Mitingje në përmasa më të vogla u mbajtën edhe në Përmet, Tepelenë, Skrapar, etj. Përveç këtyre telegrameve e letrave, protesta kundër alfabetit arab iu dërguan Stambollit dhe autoriteteve qeveritare lokale, nga shumë qytete e krahina të tjera si: nga Shkodra, Durrësi, Tirana, Shkupi, Prishtina, Mitrovica, Struga, Ohri, Gramshi, Vlora, Gjirokastra, Leskoviku, Filati, etj. Protesta dhe mbledhje solidariteti në mbrojtje të alfabetit kombëtar u organizuan edhe nga diaspora shqiptare414, si në Rumani, në Bullgari, në SHBA, etj. Konsulli Francez në Shkodër, duke përgjithësuar situatën e krijuar në pranverë të vitit 1910, shkruante “Mund të thuhet se e gjithë Shqipëria kishte ngritur krye kundër pretendimit të Qeverisë Xhonturke për t’i imponuar asaj alfabetin arab. Parullat e mitingjeve “Rroftë abc-ja shqipe”, “Ne vdesim dhe shkronjat shqipe s’i lëmë!”, buçitën anë e kënd Shqipërisë. Ndërhyrja e xhonturqve kundër alfabetit e shkollës shqipe dhe mitingjet e protestat masive të shqiptarëve për mbrojtjen e tyre i acaruan më tej marrëdhëniet e shqiptarëve me Turqit e Rinj dhe ishin një paralajmërim për kryengritjen e armatosur”.
Lufta kundër shqiptarëve po shndërrohej në betejë shumëdimensionale. Një diplomat i huaj i shkruante Qeverisë së tij për “persekutimet sistematike” të autoriteteve osmane ndaj atdhetarëve shqiptarë në Shqipërinë e Jugut. Sipas tij “shkolla shqipe, të hapura kohë më parë po mbylleshin, me arsyetimin se në to kishin vepruar elementë “armiqësorë” e “kundërrevolucionarë”. Me këtë arsyetim, u mbyllën edhe disa klube shqiptare, si klubi i Vlorës, i Leskovikut, i Delvinës etj. Ndërsa, arrestimet nuk po merrnin fund”. Aleksandër Xhuvani, njëri nga personalitetet e shquara shqiptare, vlerësonte se “Turqit e Rinj po i ndiqnin sistematikisht shqiptarët atdhetarë me synimin për ta shuar fare “shqiptarizmin”.
Autoritetet e Vilajetit të Manastirit e shpallën klubin “Bashkimi” të këtij qyteti burimin e të gjitha “armiqësive” kundër Qeverisë dhe Revolucionit. Madje, të gjithë frekuentuesit e tij cilësoheshin “kriminelë” dhe “armiq” të shtetit. Fehim Bej Zavalani, kryetar i Klubit i deklaroi Konsullit Austro-Hungarez në Manastir se “në Vilajetin e Manastirit ndërsa klubet po mbylleshin njëri pas tjetrit, atdhetarët më të flakët po dënoheshin e po internoheshin në Azi të Vogël, e familjet e tyre të gjendura në pozitë të mjerueshme i drejtoheshin Klubit për ndihmë. Një fushatën e tillë antishqiptare nuk kishte ndodhur as “në kohën despotike”.
Shtypja e kryengritjes shqiptare të Kosovës në vitin 1910 u pasua me luftën kundër kulturës dhe gjuhës shqipe, duke mbyllur klubet e hapura shqiptare nën pretekstin se ishin “vatra të revoltës”; me burgosjen dhe ndalimin e kryeredaktorëve, redaktorëve dhe gazetarëve të gazetave shqipe. Me urdhër të Portës së Lartë u ndaluan librat dhe gazetat në shqip dhe u mbyllën shkollat në gjuhën shqipe. Në ato kushte, shkollat shqipe punuan në kushte ilegale. Vazhduan arrestimet e atdhetarëve shqiptarë. Në Shkup arrestohet Kryetari i klubit të atyshëm Beqir Efendiu dhe mësuesi i gjuhës shqipe Bedri Pejani; në Manastir Fehim Zavalani, Vllezërit Kristo e Dhemitër Qeriazi etj. Në Elbasan Kristo Dako e Lef Nosi; në Dibër Qamil Daci; në Tiranë Ibrahim Dalliu, Mahmut Furtuzi, Jusuf Elezi; në Durrës Nikollë Kaçorri etj.
Në mars të vitit 1911, një qarkore e Ministrisë së Brendshme në Stamboll kërkonte riçeljen e shkollave, sikundër dhe çeljen e shkollave të reja dhe përdorimin e alfabetit latin. Por përpjekjet përçarëse të xhonturqve vazhduan edhe më tej, duke e trajtuar problemin e arsimit shqip dhe të alfabetit latin si të dëmshme për fenë myslimane dhe të rrezikshme për interesat e Perandorisë. Si në fillim, edhe gjatë zhvillimit të kryengritjes shqiptare të vitit 1912, u paraqitën kërkesa në lidhje me arsimin dhe shkollën shqipe. Kërkesa të tilla u shprehën nga kryengritësit e Malësisë së Gjakovës, të Hasit, të Mitrovicës, Dibrës, Junikut etj. Edhe në bisedimet midis kryengritësve shqiptarë të përfaqësuar nga Hasan Prishtina dhe autoriteteve osmane, çështjet arsimore zinin mjaft vend. Nga 14 kërkesat e Hasan Prishtinës drejtuar delegacionit osman në bisedime, 5 ishin për shkollat dhe arsimin shqip. Autoritetet osmane nuk mundën t’u imponohen shqiptarëve në çështjen e alfabetit dhe nuk e ndaluan dot procesin e veçimit kulturor të shqiptarëve nga osmanët, që do të çonte në formimin e shtetit të pavarur shqiptar.
Zgjedhja e alfabetit latin kishte dhe një dimension të qartë politik dhe tregonte aspiratat perëndimore të shqiptarëve si komb. Në fakt, vetë kontrasti midis alfabetit latin dhe atij turk do ta bënte vetëdijen shqiptare të ishte ndryshe nga ajo e turqve.
