Luan Rama/

Kur shkon në Izrael, një nga habitë e mëdha veç tempujve të vjetër, si Muri i Lotëve, Kopështi i Ullinjve, Via Dolorosa, Varri i Krishtit apo Portat e Jeruzalemit, është dhe Deti i Vdekur, një det dikur i lundrueshëm, por që prej dymijë vjetësh quhet «Deti i Kripur». Ky det, që izraelitët e sotëm e quajnë «Yam ha Melakh», është një det i mbyllur dhe i mbytur nga kripa, duke u shterur nga viti në vit. Kur futesh të lahesh në «Detin e Vdekur» të duket sikur futesh në një det vaji dhe sapo del, rrezet e para të diellit e përthajnë kripën dhe ti shpejt mbulohesh nga një cipë kripe e bardhë. Ky është Deti i Vdekur, të cilin e përshkruan në kronikat e tij dhe ish gjenerali hebre Flavius Jozef, i cili u kap rob romakët dhe pranoi, në shkëmbim të jetës, të rrinte me kamandantët romakë Vespanien dhe Titius dhe të shkruante kronikat e shekullit të I të Jeruzalemit dhe të Krishtërimit. Në një nga përshkrimet e tij, ai tregon dhe se si romakët, që nuk e njihnin Detin e Vdekur, hodhën nga anija një turmë robërish çifutë të lidhur, me idenë që t’i mbysnin, por ata kishin shpëtuar, meqë uji i kripur i kishte mbajtur gjithnjë lart.

Dorëshkrimet e Detit të Vdekur nuk janë thjesht një kuriozitet shkencor. As historia e shkrimit të Biblës, apo e përkthimit dhe e botimit të saj në shekujt e mëvonshëm, nuk është thjesht një dëshmi historike, e largët për botën tonë. Në fakt, të interesohesh sot për ato do të thotë të interesohesh për rrënjët dhe burimet e një kulture të vjetër ku është mbrujtur ndërgjegja e popujve tanë; popujt e një zone të gjërë gjeografike, që kapërcen Mesdheun dhe Evropën, ku në më shumë se dy mijë vjet, konstitucioni shpirtëror, letërsia dhe bota shpirtërore me ritet e saj, artet e historia e mendimit, janë ngjizur me profecitë e vjetra të Detit të Vdekur dhe tregimet e mëpasme biblike. Mjafton të përmëndësh faktin se nga shkolla pikturale italiane e «Quatrocentos», nga Rembrandt-i e deri tek Marc Chagall në shekullin e XX, tema biblike ka qënë nga më të fuqishmet dhe mbresëlënëset.

Pikërisht buzë Detit të Vdekur, pasi kalon kështjellën e famshme dhe një nga kështjellat më heroike të rezistencës hebraike ndaj romakëve, Masada, (ku janë dhe pallatet e «nderura» të mbretit Herod të ndërtuara më parë), tutje, ku fillojnë shkëmbenjtë e thepisur dhe shkretëtirat, në Kumran, janë gjetur dorëshkrimet më të vjetra hebraike që ekzistojnë deri më sot. Zbulimet e tyre përbëjnë padyshim aventurat më të mëdha në fushën e dorëshkrimeve të vjetra gjatë shekullit XX. Çfarë ishin ato dhe kush i kishte shkruar? Si u zbuluan dhe si u deshifruan e u bënë të njohura për gjithë njerëzimin? Vallë ishin ato një pjesë e bibliotekës hebraike të Antikitetit?

Beduinët dhe aventura e pergamenëve

——-

Në dimrin e viteve 1946-1947, tre barinj të tribusë Ta’amre, ruanin dhitë në afërsi të vëndit të quajtur Khirbet Qumran, jo larg nga gjurmët e një qytetërimi të vjetër hebraik. Pikërisht në ato rrëpira marramëndëse, një çast dhitë u zhdukën dhe duke i kërkuar e kacavjerrë, barinjtë gjetën dy vrima jo të mëdha. Ata hodhën gurë në to dhe menjëherë e kuptuan se ishin shpella të vjetra. Hodhën litarët dhe zbritën. Habia e tyre ishte e madhe kur në atë mjedis të thatë, u shfaqën para tyre qypa të panumurt si dhe dorëshkrime që ishin lënë rrëzë shkëmbinjve që prej njëmijë vjetësh. Që atëherë askush nuk kishte mundur t’i prekte ato dorëshkrime. Sigurisht gjuha e këtyre kodikëve të vjetër ishte e panjohur për ta, por idea se mund t’i shisnin tek ndonjë antikuar, i bëri t’i merrnin disa prej tyre. Por ata nuk e dinin se në duart e tyre kishin marrë me vete dorëshkrimet më të vjetra të shkruara nga hebrenjtë: Rrodhanin e Isakut, Manualin e Dishepullit dhe Komentuesin Habacue.

Disa javë më vonë ata u kthyen dhe veç asaj shpelle filluan të kontrollojnë dhe në shpellat pranë. Më së fundi, rrodhanët e mbledhur, të futur nëpër thasë, ata i çuan në Bethlehem, në dyqanin e një tregëtari antikuarësh i quajtur Ibrahim Ijha. Atëherë Bethlehemi ishte në zonën palestineze. Tregëtari dyshoi se ata i kishin vjedhur diku dhe nuk deshi të ngatërrohej me këtë histori, duke u thënë se ato nuk i interesonin, por se mund të shkonin tek një arab kristian, i quajtur Kando. Dhe ashtu ndodhi. Arabi Kando ua bleu për 5 livra palestineze dhe menjëherë mendoi të fitonte dhjetëfishin e tyre. Duke menduar fillimthi se ato ishin shkruar në gjuhën siriake, ai iu drejtuar metropolitit Athanas Josué Samuel në manastirin e Shën Markut. Për habinë e metropolitit, dokumentet e ardhur nga Kumrani ishin shumë të vjetër dhe të shkruar në parshëmen, mbi lëkurë dhie apo delesh, dhe të mbledhur në rrodhan. Ai e kuptoi se kishte në duar një thesar të rrallë. Kështu filloi dhe aventura e dorëshkrimeve të Detit të Vdekur që për një kohë të gjatë mbetën në duart e metropolitit dhe antikuarëve, të shpërndarë në disa vënde gjersa më së fundi ranë në duart e paleografëve dhe ekipeve të specializuara. Meqë atëherë bëhej luftë, nga frika se mos digjeshin bashkë me manastirin, metropoliti Samuel, i dërgoi në Liban dhe që andej, me njerëzit e tij i nisi në Amerikë. Meqë studjuesit amerikanë treguan interes të veçantë, ai e rriti çmimin e 7 rrodhanëve, edhe pse një epigrafist hebre, Eleazar Sukenik, kërkonte me ngulm t’ia blinte. Vite më vonë, kur Jordania kërkoi t’i fuste në dorë këta rrodhanë, duke e akuzuar metropolitin si hajdut të pasurisë kulturore, përmes një lajmërimi të botuar në Wall Street Journal, metropoliti i shiti ato për 250 mijë dollarë. Por ai që i bleu, nuk ishte tjetër veçse i biri i epigrafistit izraelit Sukenik, që kishte kohë që ishte vënë në gjurmë të tyre.

Shpejt, në rrënojat e qytetërimit të vjetër Khirbet-Qumran filluan punën ekspeditat e arkeologëve. Rrodhanët e parë ngjallën interesimin e veçantë, veçanërisht të izraelitëve. Deri në fund të vitit 1947 ishin zbuluar 7 rrodhanë, por gjatë viteve 1952-1956, u zbuluan dhe 10 shpella të tjera të Wadi-së, po në Kumran, ku u gjetën shumë materiale e mbishkrime me një vlerë të jashtëzakonëshme. Beduinët, që e mësuan se dorëshkrimet e shpellave mund të shiteshin shtrenjtë, filluan të gjurmojnë në shpella të tjera në zonën përreth dhe nuk vonoi që gjetje të tjera u shfaqën në pazaret e Palestinës. Ndërkohë historianë të shumtë në qëndrat më të mëdha historike të botës filluan të hedhin hipotezat e tyre: vallë këto dorëshkrime ishin pjesa që kishte mbetur nga biblioteka e pasur e Jeruzalemit? Apo kishin të bënin me bibliotekën e «esenianëve» të tërhequr nga Jeruzalemi, meqë atëherë ataishin në kundërshtim me judaizmin zyrtar të Jeruzalemit? Kur ishin shkruar ato? Nga kush? Vallë ishin shkruar vërtet në periudhën e viteve 250 p.e.s. deri në vitin 60 të erës sonë, që është dhe data e largimit të banorëve «esenianë», pasi Kumrani u shkatërrua plotësisht nga romakët? Shumë pyetje lidheshin me dorëshkrimet për të cilat filloi një konkurrencë e madhe se kush t’i vinte në dorë, jo vetëm midis institucioneve, dhe në rradhë të parë studjuesve izraelitë dhe studjuesve katolikë të mesazhit biblik, por edhe midis shteteve, pasi më parë Kumrani ishte nën juridiksionin e Jordanisë, por pas «Luftës së 6 ditëve» më 1967, zona kaloi nën kontrollin Izraelit, dhe si përfundim edhe dorëshkrimet e gjetura në Kumran. Sigurisht, Vatikanit i interesonin së tepërmi këto dorëshkrime, meqë lidheshin me Testamentin e Vjetër, para Krishtit, të integruar siç dihet më pas në Biblën zyrtare.

Zbulimi i Kumranit ishte për paleografët, arkeologët dhe historianët një parajsë e vërtetë shkencore. Tashmë, përmes «karbonit 14» mund të saktësohej me ekzaktësi vjetërsia e tyre. Dorëshkrimet e Kumranit ishin të dy llojeve: të natyrës biblike dhe jo biblike, pra të llojit të tregimeve historike. Në këta rrodhanë kishte dhe pjesë nga Libri i Jakobit, nga Pentateque apo Eksodi, nga Deuteronome, etj. Disa kodikë ishin dhe në gjuhën e vjetër aramene, (para hebraishte), si Apokrifi i Gjenezës, Testamenti i Levit, fragmente nga Henoch Targun, etj. Autori anonim apokrif i Gjenezës kishte një gjuhë të bukur. Ai i këndonte veç të tjerash dhe bukurisë së Sarës, gruas së patriarkut Abraham, atit të hebrenjve: «Sa e bukur është fytyra e saj, sa të admirueshme e të buta i ka flokët. Të ëmbla janë sytë e saj, të hijshme janë gjinjtë me bardhësinë e tyre. Po krahët, sa të bukur janë! Dhe këmbët po ashtu, të përsosura. Asnjë virgjëreshë apo nuse që hyn në dhomën e saj natën e parë të martesës, nuk është aq e bukur sa ajo…»

Ndërkohë, një ekip i kryesuar nga prifti domenikan, biblisti i njohur dhe studjuesi i Shkollës Biblike dhe Arkeologjike të Jeruzalemit, Roland de Vaux, nisi hulumtimet dhe bëri studimin shkencor të teksteve të Kumranit. Në 200 dorëshkrimet e Shkrime hebraike, gjënden pothuaj gjithë librat e Biblës hebraike, përveç Librit të Esther-it dhe Libri i Nehemie-s. Në «bibliotekën» e Kumranit, ku u gjetën dhe plot psallme liturgjike (himnet pseudo-davidike), apo tekste të vjetra me një gjuhë paleo-hebraike me 22 shkronja, (që siç duket është huazuar nga fenikasit), janë dhe librat e parë si Libri i Tobit apo Ben Sira, si dhe Letra e Jeremisë, të cilat nuk janë përfshirë në Testamentin e Vjetër të integruar në Bibël, siç ekziston ajo dhe sot. Përveç rrodhanit të Himneve, Këngës për Holokaustin e Sabbat, në shpellat e Kumranit u gjet dhe një dorëshkrim i shkruar në fleta të mëdha bakri, me gdhëndje dhe në gjuhën hebraishte, ku studjuesit deshifruan se në të shkruhej për vëndet e fshehta nëpër Jude, ku ishte fshehur thesari i Tempullit të shkatërruar gjatë revoltave çifute në vitin 66 dhe 70 të erës sonë.

Që në fillim rezultoi se dorëshkrimet e shpellës numër 4 ishin dorëshkrimet më të pasura, pasi ato përmblidhnin 500 dorëshkrime. Dhe meqë ishte zbuluar nga beduinët, vite me rradhë qëndroi enigma nëse dhe dorëshkrime të tjera ishin shitur andej këndej nga beduinët dhe që i përkisnin pikërisht shpellave të Kumranit.

Pas bashkimit të fragmenteve të shumta të gjetura në Kumran, filloi puna e deshifrimit dhe e përgatitjes së tyre për botim. Eleazar Sukenik deshifroi rrodhanin e shpellës numur 1; rrodhanet e Samuelit u deshifruan dhe u përgatitën për botim nga J. Trever, M. Burrow dhe W. Browie të «Shkollës Amerikane të Kërkimeve Orientale». Një sensacion më vete bëri në atë kohë deklarata e profesorit të njohur të Sorbonës, në Paris, André-Dupont Sommer, i cili pohoi se në tekstet e vjetra të Kumranit dhe në ato të krishterëve të parë të Krishterimit, kishte gjetur përngjasime të mëdha. Deri në atë kohë, ishte një lloj herezie të konsideroje një lidhje midis kristianizmit dhe judaizmit, por profesori Sommer, vërtetoi përmes teksteve se atë që kërkonte prijësi shpirtëror i esenienëve, të njëjtën gjë kërkonte dhe Zoti i Galileut, Jezu Krishti, pra predikimi i pendesës, përuljes, varfërisë, ndihmës dhe dashurisë për tjetrin, besnikërisë bashkëshortore.

Koleksioni Schechter

——

Në fakt, që në vitin 1897, anglezi me origjinë çifute, Solomon Schechter, ishte informuar nga dy mikesha të tij që vinin nga Kajro, (të cilat i dhanë dhe ca fletë të vjetra të çuditshme), për ekzistencën e disa librave të vjetër në sinagogën mijëvjeçare të Kajros të quajtur Ben-Ezra. Pasi dalloi në to disa gjurmë tepër të vjetra të librave hebraikë, Schechter u nis t’i kërkonte vetë ato. Ai u fut në depon plot pluhur që hebrenjtë e quanin «gueniza», dhe duke rrëmuar në atë grumbull të çrregullt e të paprekur për shekujsh nga dora e njeriut, kishte shtënë në duar Shkrimet e Damasit. Ky ishte rrodhani i parë i dokumenteve të Kumranit, i quajtur Ekleziastik, të gjetur nga dijetarët. Ai quhej kështu sepse «esenianët» që kishin banuar në Kumran, kur kishin ikur, i kishin marrë me vete shumë nga librat e shenjtë dhe ishin vendosur në Damaskun e Sirisë, që t’i shpëtonin persekutimeve nga romakët. Schechter e çoi këtë rrodhan në universitetin e Kembrixhit dhe filloi të punonte për deshifrimin e tij. Ai e dinte se prej njëmijë vjetësh ky tekst në versionin hebraik kishte humbur, por katolikët e kishin integruar të marrë nga Bibla e shkruar në greqisht, e quajtur ndryshe «Septante». Zbulimi ishte i madh, pasi dokumentet më të vjetra hebraike deri atëherë ishin ato të shekullit II të erës sonë, (Mishna, ishte dokumenti më i vjetër i judaizmit rabinik, i vitit 200 e.s.). Kështu, «Koleksioni i Schechter», i përbërë prej 140 mijë fletësh, u quajt me termin shkencor “Cario-Damasus”, apo «Kodiku Damasus», dhe studjuesit e mëvonshëm të shekullit XX, gjetën në atë tekst judeo-kristian një ungjill më të hershëm se ungjillet e katër evangjelistëve të parë.

Dorëshkrimet e Detit të Vdekur, (në total 900 dorëshkrime, ku ndër më kryesorët janë 11 libra), janë padyshim me një vlerë të paçmuar jo vetëm për historikun e teksteve biblike, por edhe për plotësimin e disa pasazheve që sot janë në Bibël. Disa studjues thonë se komuniteti hebre i «esenianëve» të Kumranit, (atëherë ndër sektet hebraike ishin dhe «farisejtë», sadysienët, hasidienët, etj), ky komunitet ishte ai i Shën Gjon Pagëzorit, (Jean Baptiste), i cili ishte nga më të afërtit e Jezusë. Ishte pikërisht ai që shkoi në shkretëtirë, në zonën e Kumranit, duke u thënë pasuesve të tij: «Përgatisni udhën e Zotit dhe bëjini të drejta shtigjet e tij.»

Rrodhani më i gjatë i dorëshkrimeve të Detit të Vdekur që ishte ruajtur më mirë dhe që ishte më i gjati mes të tjerëve, 8,75 m, është «Rrodhani i Tempullit» që ishte Torah e hebrenjve, i cili, siç pohojnë disa studjues, është shkruar në periudhën e viteve 150-125 p.e.s. Ai na ndihmon të kuptojmë më mirë tekstet e kristianizmit të hershëm primitiv.

Astrit Lulushi/

Kush ishte populli i parë që kolonizoi Amerikën? Deri pak vite më parë, besohej se kultura e parë amerikane ishte ajo e Clovis, paraardhësve të vendasve të Amerikës së Veriut. Për më tepër, njerëzit mendohej se kishin mbërritur në atë kontinent jo më herët se rreth 14,000 vjet më parë. Prandaj, në këtë “rindërtim” të historisë, qytetërimet e para do të kishin qenë ato të Amerikës së Veriut, ndërsa Aztekët, Majat dhe Inkasit do të kishin ardhur shumë më vonë. Zbulimet e fundit, duke përfshirë analizën e ADN-së, kanë nxjerrë në pah se si arkeologjia ishte edhe një herë e gabuar. Qytetërimet e para të Amerikës ishin popujt e Amerikës Qendrore dhe Jugore, të paktën 15,000 – 20,000 vjet më herët se sa besohej më parë. Dhe këto popullsi erdhën nga deti, nga Siberia dhe Sundaland (kontinenti që u zhduk për shkak të shkrirjes, që korrespondon me Indonezinë e sotme dhe ishujt përreth).

Në fakt, rreth vitit 2020 disa studiues publikuan rezultatet e zbulimit të mbetjeve njerëzore në shpellën Chiquihuite, në Meksikë. Gërmimet filluan në vitin 2012. Gërmime më të gjera u kryen në 2016 dhe 2017. Puna u botua në revistën Nature. Ajo që u gjet në shpellë revolucionarizoi plotësisht mendimin e arkeologëve. Studimi, i paraqitur nga Ciprian Ardelean, një arkeolog në Universitetin Autonom të Zacatecas (Meksikë) dhe kolegët e tij, sugjeron se njerëzit kanë jetuar në Meksikën qendrore të paktën 26,500 vjet më parë. Profesori thotë: “Duhen shekuj ose mijëvjeçarë që njerëzit të kalojnë Beringinë dhe të mbërrijnë në mes të Meksikës.” Më vonë, ai shton: “Duhen shumë vite prani të mëparshme për t’i çuar atje, qofshin ato nga deti ose nga toka.” Kjo do të thotë se njerëzit kanë qenë në Amerikën Qendrore më shume se 30,000 vjet më parë.

Por kjo nuk është e gjitha. Një tjetër qendër kërkimore ka zbuluar se popullatat vendase të Amerikës Qendrore dhe Jugore nuk kanë vetëm një paraardhës, por kanë dy. Si të thuash, ata kanë një “popull nënë”, i cili identifikohet si “popullsia Y” dhe që janë banorët origjinalë të Sundaland nga e kaluara e largët, rreth kohës së shkrirjes. Por ata kanë edhe një “popull baba”, që janë Inupiat, të ardhur nga Siberia.

Këto zbulime revolucionarizojnë rrënjësisht të gjitha besimet arkeologjike për të kaluarën e Amerikës. Kush i kishte rrënojat më të vjetra të gjetura në ato toka atëherë? Cili qytetërim i së kaluarës ishte në gjendje të krijonte gjeopolimere në majën e Andeve? Kush i krijoi vizatimet gjigante të Nazca-s dhe mbi të gjitha për çfarë qëllimi? Dhe mbi të gjitha: nëse 30,000 vjet më parë njerëzit mund të udhëtonin nga Australia në Amerikën Qendrore, çfarë i pengoi ata të shkonin nga Amerika Qendrore në Egjipt, siç duket se tregojnë tani dëshmi të ndryshme?

Ajet Delaj/

Kombi shqiptar i ka mbijetuar dallgëve përgjatë historisë dhe ka arritur të mbijetojë me gjithë humbjet e mëdha që kemi pasur herë për fajin tonë e herë prej armiqve tanë që nuk kanë qenë të pakët. E dua Atdheun tim megjithëse nuk më ka afruar asgjë e për më tej akoma shtetarët e pushtetarët në 34 vitet e fundit na kanë  mohuar trashëgiminë  dhe të drejtën e votës. Problemi nuk qendron tek ne pasi lavdi Zotit edhe pse kemi arritur të integrohemi në perëndim prapë nuk e harrojmë apo më keq akoma nuk e mohojnë Atdheun, por tek kalamajtë  tanë   e besoj edhe tek tërë fëmijët e emigrantëve këtu në Shtetet e Bashkuara e pse jo edhe në Europë  pasi nuk kemi asgjë për tu thënë që ta ndiejnë veten shqiptarë kur Atdhe kanë Amerikën apo Europën. Fëmijët tanë po arsimohen në universitetet më presigjoze të këtij vendi të madh e po punësohen në nivelet më të larta të këtij shteti demokratik gjë që nuk kanë asnjë nevojë për asgjë nga ai vend prapë ne si prindër mundohemi herë pas here që t’ua theksojmë se janë shqiptarë. Na dëgjojnë për respekt si prindër që jemi e kur vijmë në Atdhe e blejnë nga një shqiponjë suvenir për ta vendosur në qafë më  shumë për t’na e bërë qefin neve sesa e kuptojnë domethënien e sajë.

Fëmijët tanë po rriten në Atdheun e tyre që ju ka dhënë të gjitha mundësitë dhe po arrijnë majat e shoqërisë amerikane por nëse nuk na kanë pyetur gjer tani jam i sigurtë që nesër me siguri kanë për t’na pyetur: Çfarë ju ka afruar Atdheu juaj juve që nuk keni reshtur së thëni që kur keni lindur se ne duhet të jemi e të ndihemi shqiptarë. Pyetje boll e vështirë mbas tërë atij patriotizmi folklorik e patetik që kemi bërë ndër vite me fëmijët tanë që lindën e po rriten në perendim. Fatkeqësisht asgjë. Po çfarë po kërkojmë ne të ikurit që mbase jemi egoist e Atdheu nuk ka mundësi e nuk mundet të na e afrojë si pikë apo si sadisfaksion këtu në Atdheun e ri.

Në masën më të madhe diaspora shqiptare po të doni e 200 viteve të fundit jemi të dëbuar nga Atdheu e për fatkeqësinë e Atdheut në disa hapësira shqiptare në Ballkan të kërcënuar me jetë e bukë nga pushtuesit  e për faqen e zezë të shqiptarëve diaspora e Shqipërisë zyrtare në 112 vitet e fundit shqiptarët janë dëbuar nga Atdheu nga shqiptarët me të njëjtat metoda që pushtuesit i kanë dëbuar shqiptarët nga trojet e tyre në hapësirat shqiptare në Ballkanin perëndimorë apo me sakte Gadishullin Ilirik. Në krejt hapësirat shqiptare të ish-Jugosllavisë diaspora shqiptare e atyre hapësirave e gëzojnë të drejtën e votës e të pronës kurse për turpin e faqen e zeze të shtetit shqiptar 112 vjeçar, diaspora e Shqipërisë zyrtare nuk i gëzojnë këto tëe drejta themelore.

Po çfarë është Atdheu nëse na mohojnë tokën e të parëve, pra trashëgiminë e vullnetin për tu shprehur me votë për të ardhmen e atij vendi që quhet Shqipëri. Pra na mohojnë të shkuarën dhe të ardhmen që duhej të na lidhte shpirtërisht e materialisht me atë që duhet të ishte Atdheu ynë e Atdheu i fëmijëve tanë. Vetë jeta është interes e politikanet natyrshem i shohim njerëzit, fenomenet , zhvillimet shoqërore e politike nga këndëvështrimi i interesave të tyre . Rrekem të kuptoj interesin e politikës shqiptare të këtyre 34 viteve të fundit që në tërë veprimtarinë e tyre kanë prodhuar braktisje masive të Atdheut pra shkombëtarizim e pse jo edhe varfëri për pjesën dërrmuese të popullsisë.

Varfëria do ishte shumë herë më e madhe nëse nuk do ishte kontributi i diasporës , i kësaj diaspore që pushteti i votuar apo lejuar nga familjarët e tyre në Atdhe ju ka mohuar trashëgiminë e paluajtshme dhe ardhmërinë e shprehur me votë. Me dashamirësinë më të madhe ndaj pushtetit përgjatë 34 viteve të fundit në Shqipëri nuk arrij të kuptoj interesin e kësaj politike në raport të drejtë me interesin kombëtar të Shqipërisë e shqiptarëve. Nuk mendoj se duhet të mundohem shumë për të gjetur jo një por një mori faktesh e argumentash që lehtësisht e klasifikojnë pushtetin politik e shtetëror të 34 viteve të fundit si pushtet anti shqiptar. Për ta mbyllur aty ku e nisa, unë nuk gjej asnjë argument për t’u thënë fëmijëve të   mi që të ndihen e deklarohen krenarë se janë shqiptarë pasi Atdheu i prindërve të tyre përveç atyre që shkruajta më lart për rreth 50 vite ishte një shtet vasal nën sllavo-komunistet e në 34 vitet e fundit sundohet nga anti-shqiptarët dasha edhe më keq.

Bashkatdhetarë të nderuar në Atdhe e diasporë nëse unë kam të drejtë në këto që po shkruaj atëherë ju duhet të ngriheni në këmbë se Atdheu jo vetëm është në rrezik por po shuhet nëse kemi sy në ballë për të shikuar e mend në kokë për të kuptuar. Një gjë e them me bindje të plotë se kombi shqiptar ka prodhuar burra e gra me emër të madh në sytë e Europës dhe botës e jam po kaq i bindur së kombi Shqiptar ka edhe sot burra e gra që janë të zot me i dalë zot Atdheut mjafton ti dëgjoni e ndiqni pas në mbrojtje të interesave tuaja. Mjaft votuat sharlatanët e injorantet e radhës që po e groposin Atdheun tonë së bashku me ne fizikisht apo emocionalisht.

Alket Veliu/

80 vjet janë mjaftueshëm për të kuptuar dhe reaguar për atë që ndodhi në Çamëri në fund të luftës së dytë botërore. Nëse “blackout” për Çamërinë deri në fillim vitet ‘90 i pamundësoi elitës shqiptare të ngrinte zërin për Çamërinë vitet që pasuan duhet të ishin vite të reflektimit dhe të brerjes së ndërgjegjes për zërin e munguar për këtë pjesë vitale të kombit shqiptar.

Besova shumë që në këtë 80 vjetor të gjenocidit grek mbi shqiptarët e Çamërisë të reflektonte shteti shqiptar duke mbajtur një qëndrim, duke përkujtuar ngjarjet makabre ndaj bashkëkombasve shqiptarë të Çamërisë por një gjë e tillë nuk ndodhi. Shteti shqiptar i cili ka nderuar çdo kënd, i cili ka ngritur muze dhe ekspozita fotografike për ata të cilët as nuk e dinë ku “bie” Shqipëria, madje dhe në kujtim të atyre që kanë qënë mercenar të luftës në Kosovë në krah të Arkanit, nuk u kujtua të nderoj fëmijët, gratë, pleqtë bashkëkombas të vet, vrarë nga dora kriminale e ushtrisë greke drejtuar nga gjenerali Zerva.

Besova shumë te parlamenti i cili nuk do të mjaftohej me ritualin e përvitshëm, 1 minutë heshtje në nderim te viktimave dhe 365 ditë heshtje për Çamërinë dhe çështjen çame duke mos u ngritur kurrë në nivelin e përfaqësimit të interesit kombëtar. Në këtë 80 vjetor besoja në hapa konkret, në nisma parlamentare të cilat do ti adresoheshin qeverisë dhe institucioneve të tjera shtetërore për të nxitur angazhimin e tyre për çështjen çame.

Besova shumë që institucionet në varësi të parlamentit, qeverisë apo të pavarura, akademitë apo katedrat universitare publike dhe private të cilat duhet të ishin të parat që duhej do të kujtonin Çamërinë këtë 80-vjetor të gjenocidit për shkak të misionit, dijes dhe njohjes së historisë por jo, heshtje! Edhe këta çuditërisht zgjodhën që Çamërinë të mos e kishin pjesë të kalendarit të aktiviteteve të tyre. Asnjë sesion shkencor, asnjë ekspozitë fotografike apo materialesh arkivore, asnjë formë tjetër përkujtimi të 80 vjetorit të gjenocidit çam nga këto institucione.

Ata që çdo mbrëmje zenë ekranet e mediave të rëndësishme në vend të cilët nuk harrojnë të bëjnë emisione debati për martesat grua me grua apo burrë me burrë por çuditërisht harruan Çamërinë në këtë 80 vjetor të gjenocidit dhe që çështja çame është çështje kombëtare dhe si e tillë është detyrim dhe jo zgjedhje nëse vërtet mediat do të përfaqësonin interesin publik.

Heshtja vazhdon për Çamërinë edhe pas 80 vitesh për turpin e atyre që kanë në dorë të bëjnë gjithëçka dhe nuk bëjnë gjë, për turpin e atyre që kanë në dorë të bëjnë diçka dhe nuk e bëjnë.

(anglisht: STREAM CONSCIOUSSNES)/

Romani “Uliksi” (Ulysses, 1922) i prozatorit dhe poetit irlandez Xhejmz Xhojs (James Joyce, Dublin, 1882 – Cyrih, 1941) konsiderohet sot si një prej shembujve më të mirë të zbatimit të teknikës së përroit të ndërgjegjes në letërsi.   

   Në teorinë e letërsisë, përroi i ndërgjegjes ose rrjedha e ndërdijes është një teknikë narrative apo mjet që ka të bëjë “me pasqyrimin e një mozaiku asociacionesh të mendimeve, të ndjenjave dhe të përshtypjeve të personazheve në tekstin letrar”. Për këtë teknikë narracioni përdoret edhe termi monologu i brendshëm. Termin e krijoi filozofi dhe psikologu amerikan Uilliam Xhejmz (William James) në veprën e tij “Parime të psikologjisë” (The Principles of Psychology) të botuar në vitin 1890. Në kontekstin letrar, termin e përdori për herë të parë në vitin 1918, shkrimtarja britanike Mej Sinkler (May Sinclair, pseudonim i Mary Amelia St. Clair, 1863-1946) kur i analizonte veprat e prozatores angleze Doroti Riçërdson (Dorothy Richardson, 1873-1957).    

   Përkufizimi – Përroi i ndërgjegjes është teknikë narrative që synon të pasqyrojë ekuivalentin e shkruar të proceseve mendore të personazheve, qoftë nëpërmjet monologut të brendshëm jo aq të lidhur, qoftë lidhur me veprimin e tyre. Stili i të shkruarit me përroin e ndërgjegjes kryesisht konsiderohet formë e veçantë e monologut të brendshëm. Ky stil i të shkruarit karakterizohet nga kërcimet e asociacioneve, nga dekonstruksioni apo nga shkelja e rregullave të sintaksës si dhe nga mungesa e plotë apo e pjesshme e shenjave të pikësimit (interpunksionit).

Përroi i ndërgjegjes nuk është si monologu i dramës apo solilokvij, ku folësi i drejtohet publikut apo një personi të tretë, që janë karakteristike për poezisë dhe dramën. Te romani i përroit të ndërgjegjes, proceset apo rrjedhat e mendimeve të personazhit paraqiten kryesisht   sikundër zhvillohen vetëm në kokën e tij (apo i drejtohen vetë atij); aty kemi të bëjmë me teknikën e thurjes (të ngatërresës, të ndërlikimit).  

Termin e krijoi në vitin 1890 filozofi dhe psikologu amerikan Uilliam Xhejmz (William James) në veprën epokale të tij The Principles of Psychology: “Ndërgjegjja (vetëdija) nuk i duket vetes e ndarë në copa…ajo nuk është fare e lidhur; ajo rrjedh. ‘Përroi’ apo ‘rryma’ janë shprehje me të cilat ky proces përshkruhet në mënyrë më të natyrshme. Kur të flasim për këtë në vijim, këtë do ta quajmë rrymë (rrjedhë) të mendimeve, të ndërgjegjes apo jetë subjektive”.       

Shënim: Në këtë roman të nobelistit amerikan Fokner flitet për shkatërrimin e katër fëmijëve të familjes së vjetër Kompson, të përfshirë në historinë e jugut të Amerikës. Njëherazi kemi të bëjmë me një roman inovativ, eksperimental të përroit të ndërgjegjes që mund të qëndrojë pranë “Uliksit” të Xhejmz Xhojsit.            

*   *   *

   Pjesë caktuara të romanit “Këlthitja dhe mllefi” (The Sound and the Fury, 1929) të shkrimtarit amerikan Uilliam Fokner (William Faulkner, 1897-1962) ilustrojnë mënyra të ndryshme të përdorimit të teknikës së përroit të ndërgjegjes. Bëhet fjalë për një segment në pjesën e dytë (2 qershor 1910) të pasqyruar nga perspektiva e Kentin Kompsonit (Quentin Compson), e që pothuajse tërësisht është shkruar me teknikën e përroit të ndërgjegjes.

Pjesë nga romani “Këlthitja dhe mllefi”, e shkruar me teknikën e përroit të ndërgjegjes: 

Vetëm duke imagjinuar atë korije m’u duk se mund të dëgjoja pëshpëritjen baticën e ulët vlimin e gjakut të nxehtë nën lëkurën e egër të pamaskuar të shikoja nën kapakët e kuq derrat e zgjidhur në çifte që ia mësyjnë detit kurse ai ne patjetër të rimë zgjuar një kohë të caktuar për të parë sesi bëhet e keqja kjo s’është përgjithmonë ndërsa unë për një njeri të guximshëm kjo nuk duhet të zgjasë aq shumë kurse ai a e konsideron këtë si guxim e unë po baba e ti a nuk po e konsideron kurse ai çdo njeri është arbitër i shkathtësive të veta a e konsideron ti të guximshëm apo jo më i rëndësishëm është se vetë akti se cilido akt ndryshe nuk do të mund të mendonte seriozisht kurse unë ti nuk beson se unë mendoj seriozisht kurse ai mendon se ti mendon tepër seriozisht ….

Uilliem Fokner, “Këlthitja dhe mllefi”

Monologu i brendshëm  

E gjora Kentin (Quentin)

është mbështetur në shuplakat e duarve të shtrënguara rreth gjunjëve 

ti këtë kurrë s’e ke bërë apo jo 

ç’është ajo që s’e kam bërë      

atë që e kam bërë unë

po po e kam bërë shumë herë me shumë vajza 

dhe atëherë kam qarë dhe dora e saj përsëri më preku kurse qaja

i mbështetur në bluzën e saj të lagët dhe atëherë ajo rinte shtrirë 

me shpinë dhe shikonte mbi kokën time në qiell e pashë qartë

skajin e bardhë nën brekët e larme të saj e hapa thikën 

a të kujtohet ajo ditë kur vdiq gjyshja kur rije në ujë me brekë

po ia mbaja majën e thikës në fyt….

*   *   *

Ka burime apo studiues të cilët përroin e ndërgjegjes dhe monologun e brendshëm i quajnë sinonime. 

Oxford Dictionary of Literary Terms konsideron se këto dy nocione mund të dallohen, si në pikëpamje psikologjike ashtu edhe në pikëpamje letrare. Në kuptimin psikologjik, përroi i ndërgjegjes është subjekt, ndërsa monologu i brendshëm është mënyrë e prezantimit të subjektit. Në aspektin letrar, monologu i brendshëm vërtet gjithmonë i prezanton mendimet e personazhit ‘drejtpërsëdrejti’, pa ndërhyrjen e ndonjë narratori (tregimtari), të njëjtat mendime nuk i kombinon me domosdoshmëri me mbresat (impresionet) dhe me perceptimet as që i shkel me domosdoshmëri rregullat gramatikore apo bazat e logjikës, ndërsa përroi i ndërgjegjes e bën njërën prej tyre madje edhe që të dyja.                          

Po ashtu edhe Encyclopædia Britannica Online, edhe pse e pranon se këto dy nocione shpeshherë ndërthuren apo gërshetohen, thekson se monologu i brendshëm, ndonëse vërtet mund t’i pasqyrojë të gjitha gjysmë-mendimet, mbresat (impresionet) dhe asociacionet që ekzistojnë në vetëdijen (në ndërgjegjen) e personazhit, ai mund të kufizohet edhe në prezantimin e organizuar të mendimeve racionale të një personazhi.                

Zhvillimi historik i teknikës së përroit të ndërgjegjes

  Pionierët e përroit të ndërgjegjes – Edhe pse përdorimi i teknikës së përroit të ndërgjegjes ndërlidhet kryesisht me romanin modern të gjysmës së parë të qindvjeçarit XX, ekziston një seri e plotë e përdorimit të kësaj teknike edhe në periudha të mëhershme, ndonëse jo në formë të pastër siç paraqitet në periudhën e pjekur.

Zhvillimi historik i teknikës së përroit të ndërgjegjes mund të vështrohet në tri periudha:      

1. Përdorimi fillestar i teknikës së përroit të ndërgjegjes 

deri në vitin 1922 

Ndër shembujt e parë të përdorimit të kësaj teknike përmendet romancieri anglez Lorens Stern (Laurence Stern, 1713-1768). Ka studiuar në Universitetin e Kembrixhit (Cambridge). Është fenomen unik në letërsinë shekullit XVIII. Kemi të bëjmë me romanin psikologjik të tij, kryeveprën “Jeta dhe mendimet e Tristram Shendit, xhentëlmenit” (The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman, 1-2, 1759, 3-4, 1760, 5-6, 1761, 7-8, 1765, 9, 1767). Ky roman, i mohuar nga bashkëkohësit, aq sa edhe i vlerësuar lartë, përcaktoi në mënyrë vendimtare zhvillimin e prozës moderne narrative (tregimtare).

Kritikët kanë sugjeruar se teknikën e përroit të ndërgjegjes e ka paralajmëruar tregimtari dhe poeti amerikan Edgar Alan Po (Edgar Allan Poe, 1809-1849) në tregimin e tij “Tregim i zemrës “ (The Tell-Tale Heart, 1843).         

Si një prej ndikuesve potencialë të drejtpërdrejta mbi mjeshtrit e teknikës së përroit të ndërgjegjes, Xhejmz Xhojsin dhe Virxhinia Ulfin* (Virginia Woolf) përmendet shkrimtari francez Eduar Dyzharden (Ḗdouard Dujardin, 1861-1949) me romanin e vet “Dafinat janë prerë” (Les lauriers sont coupés, 1887)*. Për ta arritur subjektivizimin e skajshëm të prosedesë dhe të temës, autori e zbaton në mënyrë konsekuente teknikën narrative (tregimtare) të monologut të brendshëm, që është një prej prosedeve moderniste kyçe. Me këtë vepër Dyzhardeni u radhit ndër paraardhësit e ripërkufizimit të zhanrit romanesk, kulmi i të cilit do të arrihet në romanet e romancierit francez Marsel Prust (Marcel Proust, 1871-1922), të prozatorit dhe poetit irlandez Xhejmz Xhojs (James Joyce, 1882-1941) dhe të prozatores dhe eseistes angleze Virxhinia Ulf (Adeline Virginia Woolf, 1882-1941).      

Shënim: Në romanin “Dafinat janë prerë” të Dyzhardenit flitet për një ditë të një të riu të dashuruar.         

Shënim: Virxhinia Ulf, ndonëse shumë e arsimuar, ka pasur arsimim joformal, d.m.th. nuk ka ndjekur shkollim të rregullt. Në vitin 1912 u martua me teoricienin politik dhe shkrimtarin britanik Leonard Ulf (Leonar Sidney Woolf, 1880-1969). Eseja e saj “Një dhomë më vete” (A Room of One’s Own, 1929) është vepër themelore e feminizmit. E munduar prej sulmeve të depresionit, bëri vetëvrasje duke u mbytur në lumin Ouse në afërsi të pronës në Rodmell në Sussex.      

*   *   *

Disa kritikë kanë thënë se fillimet e teknikës së përroit të ndërgjegjes mund të hasen edhe te novelisti dhe dramaturgu rus Anton Pavloviç Çehov (1860-1904), te shkrimtari norvegjez Knut Hamsun* (1859-1952) dhe te romancieri, novelisti dhe kritiku amerikan Henri Xhejmz (Henry James, 1843-1916). 

Shënim: Romancieri, novelisti dhe kritiku amerikan Henri Xhejms është vëlla i filozofit dhe psikologut të njohur Uilliam Xhejmz (Wiliam James, 1842-1910). 

Shënim: Shkrimtari Knut Hamsun nuk ka pasur ndonjë arsimim formal të madh, d.m.th. nuk ka ndjekur shkollim të duhur.    

*   *   *

Ka kritikë që sugjerojnë se teknikën e përroit të ndërgjegjes e ka përdorur për herë të parë në mënyrë të plotë tregimtari dhe dramaturgu austriak, me prejardhje hebraike Artur Shnicler (Arthur Schnitzler, ) në novelën e tij “Togeri Gustl” (Leutnant Gustl, 1900). Shnicleri ishte mjek. Më pas u bë shkrimtar i lirë. Është një prej përfaqësuesve qendrorë të modernes austriake.      

Zhvillimi i teknikës së përroit të ndërgjegjes  mbërriti në avangardë. Një prej të parëve që i shfrytëzoi segmentet e tilla është romancieri francez Marsel Prust (Marcel Proust, 1871-1922) në ciklin e romaneve me titull të përbashkët “Në kërkim të kohës së humbur” (À la recherche du temps perdu,1913-1927).

Elemente të tilla, shkrimtarja britanike Mej Sinkler (May Sinclair, pseudonim i Mary Amelia St. Clair, 1863-1946), ka gjetur në veprën e prozatores angleze Doroti Riçërdson (Dorothy Richardson, 1873-1957). 

Monologu i brendshëm është i pranishëm edhe në poemën “Kënga e dashurisë e J. Alfred Prufrock” (The Love Song of J. Alfred Prufrock, 1915) të poetit, kritikut dhe dramaturgut anglo-amerikan Tomës Stërnz Elliët (Thomas Stearns Eliot, 1888-1965). 

Shënim: Tomës Stërnz Elliët u shkollua në Harvard, Sorbonë dhe Oksford. Në vitin 1948 mori çmimin “Nobel”. 

2. Përdorimi i teknikës së përroit të ndërgjegjes 

prej viti 1922 deri në shekulli XXI

Përdorimi i teknikës së përroit të ndërgjegjes arriti kulmin në fillim të dhjetëvjeçarit të tretë të shekullit XX. Kjo teknikë letrare filloi të përdoret mirëfilli në vitin 1922 kur u botua romani epokal “Uliksi” (Ulysses) i Xhejmz Xhojsit (James Joyce). 

Përdorimi i mëtejmë i kësaj teknike vërehet në romanin “Ndërgjegjja e Zenit” (La coscienza di Zeno, 1923) të prozatorit italian, nga nëna hebre, nga babai gjerman, Italo Svevo (Trieste, 1861 – Motta di Livenza/Treviso, 1928). Romani i sipërthënë është kompleks. Aty relativizohet çështja e shëndetit dhe e sëmundjes dhe polemizohet me metodën psikanalitike të rrëfimit, duke qenë i shtrirë në kanape.

Shënim: Në vitin 1906 filloi miqësia e tij afatgjatë me Xhejmz Xhojsin (James Joyce) i cili një kohë punoi si arsimtar në Trieste.   

Pasojnë romanet “Zonja Dallovej” (Mrs. Dalloway, 1925) dhe “Te fari” (To the Lighthouse, 1927) të prozatores dhe eseistes angleze Virxhinia Ulfit (Virginia Woolf). Në romanin “Zonja Dallovej” autori flet për jetën e heroinës, të pasqyruar brenda një dite.

   Në vitin 1929 del romani “Këlthitja dhe mllefi” (The Sound and the Fury, 1929) i shkrimtarit amerikan Uilliam Fokner (William Faulkner, 1897-1962).

Shënim: Në vitin 1949 Fokneri u vlerësua me çmimin “Nobel”.      

*   *   *

Monologun e brendshëm në trilogjinë apo në romanet e veta “Moloj” (Molloy, 1951), “Malone vdes” (Malone meurt, 1952) dhe “I paemër” (L’Innommable) e përdor edhe romancieri dhe dramaturgu irlandez, kryesisht i shprehjes franceze, miku i Xhojsit, Semjuel Beket (Samuel Beckett, 1906-1989), ndonëse është pikëpyetje nëse në veprat e sipërthëna kemi të bëjmë pastër me përroin e ndërgjegjes. 

Shënim: Në vitin 1969 Semjuel Beketit iu dha çmimi Nobel”. 

Kritikët kanë sugjeruar se teknika e përroit të ndërgjegjes shfaqet edhe në ndonjë vepër të prozatorit anglez me prejardhje indiane Selman Rushdi (Salman Rushdie, Bombei, 1947- ).

Shfaqet edhe në romanin “Kambana e qelqtë”  (The Bell Jar, 1963) të poetes amerikane Silvia Pladh (Sylvia Plath, Boston, 1932 – Londër, 1963). Është romani i vetëm i saj.

Përroin e ndërgjegjes e hasim edhe në krijimet e shkrimtarit skocez Irvin Velsh (Irvine Welsh, 1958- ). 

Shënim: Poetja Silvia Pladh (Sylvia Plath) ka tentuar të bëjë vetëvrasje. Këtë krizë dhe mjekimin afatgjatë në klinikën për sëmundje shpirtërore e ka paraqitur në romanin e njohur autobiografik “Kambana e qelqtë”  (The Bell Jar). Metafora kryesore të vargjeve të saj janë tmerri dhe vdekja. Studioi në Amerikë, më pas në Kembrixh (Cambridge) në Angli. Atje u njoh me poetin anglez Ted Hjuz (Ted Hughes, 1930-1998), me të cilin, në vitin 1956 u martua. Pas kësaj, dy vjet i kaluan në Amerikë duke punuar si arsimtarë. Në vitin 1959 u kthyen në Angli. Martesa së shpejti u rrënua, ndërsa poetja Pladh helmoi veten me gaz, pa i mbushur të tridhjetat. Përmbledhja e saj “Ariel” e botuar në vitin 1966, d.m.th. pas vdekjes, ndikoi që vdekja e saj të shndërrohet në legjendë, që vuajtja e saj të bëhet simbol i dëshpërimit ekzistencial dhe i neurozave të një brezi të tërë, ndërsa poezitë e saj të marrin përmasa mitike. Adhuruesit e Silvia Padh për vdekjen tragjike të saj e konsideronin përgjegjës edhe ish-burrin e saj Ted Hjuz (Ted Hughes). Në vitin 1999 ai botoi librin e kujtimeve për poeten “Letra ditëlindjeje” (The Birthday Letters). Edhe shumë dekada pas vdekjes, nuk u shua interesimi i publikut për poeten tragjike.                                

3. Teknika e përroit të ndërgjegjes 

në veprat e shekullit XXI

Edhe pse në masë më të vogël, përroi i ndërgjegjes shfaqet edhe në letërsinë bashkëkohore. Shembuj të rëndësishëm janë romani “Vepra zemërthyese e gjeniut mahnitës“ (A Heartbreaking Work of Staggering Genius) i shkrimtarit amerikan Dave Eggers (1970); romani “Amuleto” i shkrimtarit kilian Roberto Bolano (1953-2003) dhe romani “Everything Is Illuminated” i shkrimtarit amerikan Xhonatan Safran Foer (Jonathan Safran Foer, 1977- ).  

Xhelal Zejneli