Bujar Leskaj/

15 shtatori është një ditë dhe datë ceremoniale, vendosur nga Kombet e Bashkuara, si Dita Ndërkombëtare e Demokracisë. Sot, në Ditën Ndërkombëtare të Demokracisë, kemi detyrën dhe detyrimin të kujtojmë me respekt ditën tonë të Demokracisë, 8 Dhjetorin, kemi për detyrë të kujtojmë me respekt e përulje Studentët e Dhjetorit ’90, e Shkurtit ’91, të cilët me vetmohim, guxim, ëndrra e idealizëm luftuan për Demokracinë; duhet të përulemi me respekt përpara Dëshmorëve të saj, Arben Broci, Azem Hajdari, etj; duhet të përulemi me respekt përpara qëndrestarëve antikomunistë shqiptarë qe rezistuan ne burgjet e dikatatures per 50 vjet; përpara themeluesve të Partisë Demokratike, zoterinjve Azem Hajdari,Aleksandër Meksi, Sali Berisha, Gramoz Pashko, Pjetër Arbnori, Arben Imami, Genc Ruli,Rexhep Uka,Ylli Vejsiu,Bamir Topi, Dashamir Shehi, Omer Stringa, Afrim Jupi, Artan Hoxha, Ibrahim Vasjari, Alfred Zijai etj

Partia Demokratike bëri ndryshimin në Shqipëri, solli pluralizmin e Lirinë me mbështetjen e pakursyer në gjithë këto vite të partnerit tonë strategjik, kampionit të Demokracisë në botë, Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Por sot kjo ditë duket sikur e ka humbur simbolikën dhe kuptimin e saj në Shqipëri. Shqipëria sot ka një kufizim total të demokracisë, sepse dominon modeli autoritarist. Sot, në Shqipëri jo vetëm mohohet jeta e Demokracisë, fjala dhe ligjërimi demokratik, por ngrihet në kult sundimi më antidemokratik duke na e imponuar këtë sundim si model inspirues.

Sot, pas tri dekadash “demokraci” Shqipëria është peng i korrupsionit, mentalitetit përçmues e kriminal, autoritarizmit të sektit Rama, që i ka mbërthyer shqiptarët për gryke, që është i paaftë të ofrojë ndryshime pozitiviste e që ka zhbërë e zhbën çdo vlerë demokratike. Ky sekt, Partia- shtet, ata që duan më shumë “partinë se Shqipërinë” kanë kapur gjithçka, shtetin, pushtetin, ekonominë, politikën, drejtesine…

Ndaj Shqipëria e sotme, vazhdon të jetë vend i ikjes masive të popullit e i elitave intelektuale, i ikjes së të rinjve, i ikjes së atyre që kanë potencial ndryshimi të vërtetë, dhe njëherësh është vendi ku pushteti kthehet kundër e përballë qytetarëve dhe vlerat janë krejt të përmbysura. Sot, në Ditën Ndërkombëtare të Demokracisë, duhet të reflektojmë përpara së gjithash tek vetja dhe të kuptojmë që Demokracia nuk është përjashtuese, por përbashkuese mbi bazën e vlerave të vërteta. 15 shtatori është ditë dhe moment reflektimi të thellë edhe për Partinë Demokratike, si shpresë e alternativë reale për shqiptarët.

Partia Demokratike, e cila sot përfaqëson gjysëm milioni qytetarë shqiptarë që kundërshtojnë keqqeverisjen e regjimit “Rama”, përballet me një sfidë historike në përballjen me një pushtet gjithnjë e më autoritar. Ky regjim, i udhëhequr nga një autokrat që çdo ditë e më shumë minon themelet e demokracisë, synon instalimin e një strukture të mirëfilltë autoritare në Shqipëri.

Për ta përmbushur këtë mision madhor, Partia Demokratike duhet të dëshmojë se është një alternativë e besueshme duke u mbështetur fuqimisht në dy parime themelore të funksionimit demokratik: llogaridhënien dhe transparencën. Këto parime duhet të fillojnë së pari brenda vetë strukturave të saj drejtuese, si një shembull i qartë për qytetarët shqiptarë se çfarë do të thotë të jesh një parti vërtet demokratike. Gjithashtu, Partia Demokratike duhet t’i japë prioritet alternativave dhe konkurrencës së ndershme brenda strukturave të saj. Në çdo nivel të drejtimit, duhet të ketë kandidatura të hapura dhe alternative si një garanci për rritjen, rinovimin dhe funksionimin demokratik të brendshëm. Sepse, në fund të fundit, ndryshimi është jetë, ndryshimi është progres. Prandaj, që kjo ditë e Demokracisë të ketë vërtet kuptim e vlerë duhet që kësaj dite t’i japim kuptim duke përmbysur autoritarizmin dhe demokracinë kallpe! Duke sjellë ndryshimin e vërtetë!

Nga Raimonda MOISIU-SADE/

Më kujtohet një thënie e shkrimtares Isabela Aljende: “Çdo histori më intereson shumë; disa prej tyre më ndjekin pas derisa t’i hedh në letër. Në të vërtet, GAZETARIA për mua, të cilën unë e kam shumë për zemër, është portretizimi apo përshkrimi i realitetit, është etja ime për të promovuar vlera e figura kombëtare, historike, social-kulturore, përmes çfarëdo fakti ose njohurie, nëpërmjet artikujve, reportazheve, profileve, opinioneve, analizave, esse, intervista, etj, sigurisht brenda rubrikave të gazetarisë.

Kjo është një nga arësyet që më bëri mua të hyj në dialogun intervistues me figura publike të profileve të ndryshme, që kanë dominuar shoqërinë shqiptare në të kaluarën dhe të sotmen: me akademikë, shkrimtarë, poetë, pedagogë, mjekë, futbollistë, sportistë të ndryshëm, aktorë, këngëtarë, njerëz të thjeshtë, studentë, inxhinierë, agronomë, ushtarakë, që ka kombi ynë të cilët jetojnë dhe veprojnë kudo në trojet shqiptare, Shqipëri & Kosovë, në diasporë e kudo në botë. Në këto dy koleksione madhështore me 140 INTERVISTA, që janë sfida ime e rradhës e projekteve të mija botuese, ato vijnë për të treguar përvojat, eksperiencat dhe historitë e një brezi të artë që i kanë dhënë dhe ende vazhdojnë të japin shpirtin në fjalë e vepra, vrullin e talentin, nderishmërinë e dinjitetin, historitë e një brezi që është i bashkuar jo vetëm nga një qëllim i përbashkët, por edhe për vlerat e tyre të përbashkëta; detyra, përkushtimi, nderimi, mëncuria, dituria, guximi, dashuria për familjen dhe atdheun mbi të gjitha, përgjegjësia për veten, familjen, shoqërinë shqiptare, dhe kombin, që kishin dhe kanë rëndësi për historinë.

Unë besoj se ishte dhe është brezi më madhështor, ajka e inteligjencës e qytetarisë shqiptare, që ka prodhuar ndonjëherë një shoqëri, sepse ata i dhanë dhe i japin botës; shkencë, letërsi, art, kulturë, gdhendin diturinë e përvojat me një forcë njerëzore dhe shpirtërore të pakrahasueshme në kurbën e gjatë të historisë. Ndërsa disa prej tyre janë ndarë nga jeta, ndërsa disa të tjerë janë të rinj me visione ëndrra e aspirata të reja, disa të tjerë janë në muzgun e jetës aventurore dhe produktive, porse ata mbeten, në pjesën më të madhe të jetës, jashtëzakonisht modestë dhe të denjë, ata që mes dinjitetit kanë identitet. Ata kanë rrëfyer aq shumë histori, dituri e përvoja jetësore, që në shumë raste nuk i kanë treguar kurrë më parë. Në këtë libër do të takoni njerëz që e ndryshuan dhe vazhdojnë ta ndryshojnë shoqërinë tonë, si rezultat i vizionit të tyre për të ardhmen.

Shpresoj që botimi i këtyre DY KOLEKSIONEVE me 140 INTERVISTA do të jetë një TRIBUT dhe HOMAZH, për ata kolegë, shkrimtarë, dhe poetë, që janë ndarë parakohe nga jeta, porse drita e veprave, vlerave dhe trashëgimia e tyre në letrat shqipe është mbresëlënëse dhe historike, që rritin një popull dhe një komb madhështor. Kam pasur dëshirë e përkushtim të intervistoj edhe figura të tjera të shquara të botës shqiptare, porse nuk kam mundur dhe ky është edhe “pengu im”, porse vetë të intervistuarit e mij, i kanë përmendur me superlativa në intervista e tyre, kështu që ata janë në rreshtat e faqet e shumta të këtyre dy librave voluminozë që do të botohen.

Dhe në përfundim dëshiroj të përcjell një mesazh falenderimi, respekti dhe mirënjohje për të gjithë të përzgjedhurit e intervistave, që me fjalën e tyre të shkruar, mendimin filozofik, intelektual e qytetar lartësojnë ndërgjegjen dhe kulturën e kombit tonë, dhe integrojnë trashëgiminë kulturore në forma e përmbajtje të ndryshme. Ju falënderoj me shpirt e zemër, për besimin dhe seriozitetin që patët nda meje, që ju përgjigjët me përkushtim e dinjitet, ftesës time për t’u intervistuar, për të thënë fjalën tuaj.

Respekt & Mirënjohje

Raimonda MOISIU-SADE

Jacksonville, Florida USA

Dr. Davida Marku/

1. Origjina dhe kuptimi i besës në traditën shqiptare

“Besa” është një nga konceptet më të hershme dhe më themelore të kulturës shqiptare, i rrënjosur në strukturën e së drejtës zakonore dhe të jetës sociale. Në fjalorët e vjetër shqip e në përkthime të hershme biblike, termi përkufizohet si “fjalë e dhënë, premtim solemn, besim e garanci sigurie”. Etymologjikisht, lidhet me fjalën “besim”, duke e bërë të dukshme lidhjen midis të vërtetës së fjalës dhe garancisë morale që i jepet tjetrit. Në traditën shqiptare, besa nuk është vetëm një akt verbal, por një obligim moral dhe juridik: një normë që prodhon pasoja të menjëhershme në marrëdhëniet ndërnjerëzore.

“Besa” është një kategori etiko-juridike qendrore në kulturën shqiptare që përmbledh premtimin e dhënë, garancinë e nderit dhe institutin e “pushimit” të konfliktit (armëpushim i përkohshëm) brenda të drejtës zakonore. Ky punim trajton evolucionin e besës nga rrënjët e saj në normat e Kanunit dhe praksitë e fisit, te përdorimet politike gjatë periudhës së Rilindjes, ndërthurja me shtetin modern dhe resemantizimet në shek. XX–XXI (mikpritje, shpëtimi i hebrenjve, pajtimet publike, etika e biznesit dhe reputacioni digjital). Duke kombinuar burime arkivore dhe literaturë albanologjike në shqip e frëngjisht, argumentojmë se besa funksionon si “kapital moral” me fuqi rregulluese në mjedise ku autoritetet formale janë të dobëta, por vijon të ketë vlerë simbolike edhe në shoqëritë urbane dhe diasporë, si sintezë e besueshmërisë, përgjegjësisë dhe solidaritetit.

Fjalë kyçe: besa, Kanuni, e drejta zakonore, mikpritja, pajtimi, etika e nderit, solidariteti, moderniteti.

“Besa” në fjalorin konceptual shqiptar shënon njëkohësisht (a) premtimin solemn të pakthyeshëm, (b) garantimin e sigurisë për tjerët (i “zënë në besë”), dhe (c) një institut paqeje të përkohshme që pezullon armiqësitë. Ajo është element-kyç i etikës së nderit dhe mekanizmave të zgjidhjes së konflikteve në shoqëritë tradicionale malore shqiptare. Teorikisht, punimi mbështetet në ndërthurjen e antropologjisë së ligjit (e drejta zakonore si rend normativ), sociologjisë së besimit (trust) dhe teorisë së kapitalit shoqëror. Metodologjikisht, përdorim analizë të normave kanunore, dëshmi arkivore (akte pajtimesh, letra autoritetesh lokale, raporte administrate e udhëtarësh), si dhe literaturë themelore albanologjike në shqip e frëngjisht.

Në traditë, “besa” nënkupton fjalën e dhënë si akt performativ që prodhon pasoja shoqërore e juridike. Personi “me besë” është agjent i besueshëm; thyerja e besës sjell sanksion moral (turpërim) dhe, në sistemin zakonor, pasoja të rënda (përjashtim nga komuniteti, humbje nderi). Në “besa” bashkohen norma etike (nder, mikpritje) dhe procedurë juridike (pezullim hasmërie, garanci kalimi).

2. Besa në Kanunin e Lekë Dukagjinit dhe kodet e tjera zakonore

Kanuni i Lekë Dukagjinit, i përmbledhur nga Shtjefën Gjeçovi, përmban dhjetëra nene që trajtojnë besën si institucion juridik. Besa jepet në kuvend, nga pleqësia, dhe lidhet ngushtësisht me nderin, mikpritjen dhe gjakmarrjen. Për shembull, një armik nuk mund të vritej nëse ishte nën besë ose ndodhej brenda shtëpisë së një mikpritësi. Po ashtu, Kanuni njeh besën si instrument për pezullimin e hasmërisë dhe garantimin e paqes. Përveç Kanunit të Veriut, edhe Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Labërisë dhe normat zakomore të trevave të tjera përmbajnë parime të ngjashme, duke dëshmuar për përhapjen universale të këtij institucioni në hapësirën shqiptare.

Besa në të drejtën zakonore: normë dhe procedurë

Teksti i Kanunit (tradita e përmbledhur prej Shtjefën Gjeçovit dhe korpusi i normave paralele në Veri e gjetkë) njihte disa tipe besesh:

• Besa e mikut: garancia e paprekshmërisë së mikut nën strehë.
• Besa e rrugës: siguria e kalimit në territor të huaj (safe-conduct).
• Besa e madhe/e vogël: pezullime të armiqësisë me kohëzgjatje e kushte të përcaktuara nga pleqësia.
• Besa e gjakut: ndërprerje e përkohshme e ciklit të hakmarrjes për të mundësuar pajtimin.

Institucionalisht, pleqësia (këshilli i të urtëve) ishte autoriteti që e shpallte, negocionte dhe garantonte besën. Shkelja e besës konsiderohej cënim i rendit dhe trajtohej me sanksion të fortë zakonor.

3. Tipologjitë e besës: e mikut, e rrugës, e gjakut, e madhe/e vogël

Në praktikë, besa merrte forma të ndryshme sipas funksionit:

• Besa e mikut: paprekshmëri absolute e mysafirit nën strehën e shqiptarit.
• Besa e rrugës: garancia e kalimit të sigurt në një territor të huaj.
• Besa e gjakut: ndërprerja e përkohshme e hakmarrjes për të hapur rrugë pajtimit.
• Besa e madhe: armëpushim kolektiv i shpallur nga kuvendi për një periudhë të gjatë.
• Besa e vogël: marrëveshje e kufizuar në kohë, zakonisht për raste të veçanta.

Ky klasifikim tregon fleksibilitetin e besës si normë dhe aftësinë e saj për t’iu përgjigjur nevojave të ndryshme sociale.

4. Institucionalizimi i besës nga pleqësia dhe roli i saj në arbitrazh

Dhënia dhe shpallja e besës nuk ishte akt individual, por proces kolektiv dhe institucional. Pleqësia – organi i urtëve të fshatit apo fisit – kishte autoritetin për të garantuar besën, për të caktuar kohëzgjatjen dhe për të ndëshkuar shkelësit. Kjo i jepte besës karakter publik dhe juridik, duke e shndërruar në një formë arbitrazhi të pranuar nga të gjithë.

5. Besa në aspektin social

5.1. Besa dhe mikpritja shqiptare: garancia e sigurisë për mysafirin

Në kulturën shqiptare, mysafiri është i shenjtë. Besa lidhet drejtpërdrejt me mikpritjen: kush hyn në derën e shqiptarit dhe pranohet me besë, gëzon mbrojtje të pakushtëzuar. Ky parim shpjegon edhe rastet historike ku shqiptarët kanë rrezikuar jetën për të mbrojtur të huaj, duke e konsideruar shkelje të turpshme çdo dhunim të mysafirit.

5.2. Besa si instrument i pajtimit dhe ndalimit të gjakmarrjes

Në kushtet e mungesës së shtetit, besa ka shërbyer si mekanizëm de-eskalimi për konfliktet e gjakut. Pleqtë shpallnin besë, duke pezulluar armiqësinë dhe duke krijuar kohë për bisedime. Pa këtë instrument, ciklet e gjakmarrjes do të ishin edhe më shkatërruese për komunitetet.

5.3. Sanksionet për thyerjen e besës: humbja e nderit dhe përjashtimi nga komuniteti

Thyerja e besës ishte një nga shkeljet më të rënda. Ai që e thyente konsiderohej “i pabesë” – i turpëruar, i përjashtuar nga jeta sociale, shpesh edhe i dënuar me masa drastike. Kjo e bënte besën të fuqishme si instrument juridik, sepse garancia nuk ishte policia, por nderi dhe frika e turpit.

5.4. Besa në raport me solidaritetin dhe përgjegjësinë shoqërore

Besa lidhet ngushtësisht me konceptin e solidaritetit komunitar. Ajo krijon lidhje të forta besimi, duke ndërtuar një kapital moral që i jepte stabilitet marrëdhënieve shoqërore. Edhe sot, termi “ia kam besë” shënjon jo thjesht besim personal, por një marrëdhënie përgjegjësie të ndërsjellë.

6. Besa në aspektin historiko-politike

6.1. Besëlidhjet në historinë shqiptare

Në periudhën e Rilindjes Kombëtare, “besëlidhjet” u përdorën si formë organizimi politik. Kuvendet lokale shpallnin besë kolektive për të ndalur hasmëritë dhe për të bashkuar forcat kundër armikut të përbashkët. Kështu, besa u shndërrua nga normë zakonore në instrument politik e kombëtar.

6.2. Besa në kohë lufte dhe krize

Në periudha krize, si gjatë pushtimeve të huaja, besa shërbeu si armëpushim i detyruar dhe si garanci për aleanca. Ajo ishte një formë legjitimiteti popullor, shpesh më e fuqishme se dekretet e pushtetit zyrtar.

6.3. Shembulli i shpëtimit të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore

Rasti i mbrojtjes së hebrenjve në Shqipëri është ndër dëshmitë më të fuqishme të besës shqiptare. Familjet shqiptare, duke e parë strehimin e tyre si obligim të besës, refuzuan t’i dorëzonin hebrenjtë tek pushtuesit nazistë. Ky veprim e bëri Shqipërinë ndër vendet e pakta në Europë ku numri i hebrenjve u rrit gjatë luftës.

7. Besa në kohët moderne

7.1. Besa në shoqërinë bashkëkohore: nga fshati tek qyteti

Në kohët moderne, besa është zhvendosur nga fshati tradicional tek qyteti, duke u ruajtur si etikë besueshmërie në marrëdhëniet e përditshme. Ajo shihet si “kapital social” në marrëdhënie biznesi dhe në marrëveshje joformale.

7.2. Besa dhe pajtimet publike në Kosovë në fund të shek. XX

Në fund të viteve ’80 dhe fillim të viteve ’90, në Kosovë u zhvillua një lëvizje e fuqishme pajtimesh, e udhëhequr nga Anton Çetta dhe intelektualë të tjerë. Me dhjetëra mijëra gjakmarrje u pezulluan me dhënien e besës publike. Ky është shembulli modern më domethënës i fuqisë së saj.

7.3. Besa në diasporë: rrjetet e besimit dhe kapitali social

Në diasporë, shqiptarët shpesh i referohen besës për të garantuar marrëveshje pune, kredi informale apo partneritete biznesi. Ajo funksionon si monedhë besimi kur mungon garancia institucionale.

7.4. Reinterpretimi i besës në biznes, politikë dhe marrëdhënie ndërpersonale

Në diskursin publik shqiptar, “besa” përdoret shpesh edhe metaforikisht: një politikan jep “besën” për një reformë, një sipërmarrës për një marrëveshje, një individ për një lidhje personale. Kjo tregon elasticitetin e konceptit, por ngre edhe pyetje mbi rrezikun e keqpërdorimit të tij.

8. Besa në aspeke krahasuese

8.1. Paralelet mes besës shqiptare dhe instituteve të ngjashme

Ngjashmëri gjejmë me:

• Safe-conduct (tradita europiane mesjetare për kalim të sigurt).
• Parole d’honneur (tradita franceze e fjalës së dhënë).
• Aman (tradita islamike e garancisë për të huajin).

Megjithatë, besa shqiptare ka një intensitet unik, pasi lidhet ngushtë me nderin dhe me sanksione kolektive shumë të forta.

8.2. Besa dhe koncepti modern i “mirëbesimit” në të drejtën civile e tregtare

Në të drejtën civile bashkëkohore, ekziston parimi i mirëbesimit (good faith), që kërkon që palët të veprojnë me ndershmëri në kontrata. Në njëfarë mënyre, ky është ekuivalenti juridik modern i besës. Por, ndryshe nga “besa” zakonore, mirëbesimi është i formalizuar dhe i mbrojtur nga gjykatat.

9. Dimensionet e besës nga lindja deri sot

1. Dimensioni social: mikpritja, nderi, solidariteti

“Besa” është “porta” e mikpritjes shqiptare: shtëpia e hapur për të ardhurin është e paprekshme sa kohë që i është dhënë besa. Nga ana tjetër, ajo është mjet “de-eskalimi” në mjedise me potencial të lartë konflikti, duke ulur rrezikun e cikleve të gjakmarrjes dhe duke krijuar hapësirë për negocim.

2. Besa në burimet historike dhe vëzhgimet e udhëtarëve

Burime administrative dhe rrëfime udhëtarësh të shek. XIX–XX përshkruajnë shpesh besën si mekanizëm efektiv rregullimi në zona me autonomi lokale. Tekstet frëngjisht të kohës (p.sh., Auguste Dozon, Alexandre Degrand, J.-C. Faveyrial) ofrojnë dëshmi për praktika të “armëpushimit të nderit”, mikpritjes dhe garancisë së fjalës, si dhe rolin e pleqësive në menaxhimin e konflikteve. Këto dëshmi, megjithë prirjet e tyre etnografizuese, janë të çmuara për të krahasuar normën zakomore me implementimin praktik.

3.  Besa në Rilindjen Kombëtare dhe shtetin modern

Gjatë Rilindjes, besa merr edhe ngarkesë politike: aktet kolektive të besës (premtimi publik i bashkimit, “besëlidhjet”) shërbyen si instrument mobilizimi dhe disipline në kryengritje dhe organizime shoqërore. Me konsolidimin e shtetit modern, e drejta pozitive tentoi të zëvendësonte arbitrazhin zakonor, por në shumë zona bashkëjetuan (dualist), ku besa funksiononte si parim moral dhe praktikë pajtuese nën hijen e institucioneve formale.

4. Besa gjatë shekullin e XX: nga tragjeditë te solidariteti

Shekulli XX solli dy rishfaqje emblemë:

• Pajtimet publike: lëvizje të ndërmjetësimit zakonor (veçanërisht në Kosovë në fund të viteve ’80–’90, me figurat e pajtuesve, rite publike të dhënies së besës dhe ndërprerjes së gjakut).
• Shpëtimi i hebrenjve gjatë Luftës II Botërore: familje shqiptare ofruan strehë dhe garanci sigurie duke e përkthyer besën në obligim etik për mbrojtjen e tjetrit, përtej kufijve fetarë e etnikë. Kjo ngjarje është dëshmi paradigmatike e besës si normë humane me efekt praktik.

5.  Besa në tranzicionin post-1990: sfida dhe resemantizime

Pas viteve 1990, dobësimi i institucioneve shtetërore në disa periudha nxori në pah reaktivizimin e praktikave zakomore (pajtimi, ndërmjetësimi i pleqve), por edhe keqkuptime: romantizim, instrumentalizim mediatik ose përdorim si justifikim i vetëgjyqësisë. Në hapësirën urbane, “besa” po zhvendoset nga procedurë zakomore në etikë besueshmërie: fjalë e dhënë në marrëdhënie biznesi, asociacioni qytetar, filantropi.

6. “Besa” dhe e drejta pozitive: përputhje dhe tensione

Nga këndvështrimi juridik, besa nuk prodhon titull ekzekutiv në të drejtën moderne; ajo nuk është kontratë e tipizuar. Por ajo mund të ankorojë reputacionin dhe të informojë parimin e mirëbesimit (good faith) në kontraktim, si dhe praktikat e mediacionit para-gjyqësor. Tensioni shfaqet kur normat zakomore bien ndesh me të drejtat themelore ose procedurat e shtetit ligjor; në këto raste, besa ka vlerë etikë e simbolike, jo detyrim juridik formal.

7. Besa në diasporë dhe ekonominë e reputacionit

Në diasporë, rrjetet e besimit (“i kam besë filanit”) funksionojnë si kapital social për punë, kredi informale, sipërmarrje. Në epokën digjitale, besa gjen barasvlerës në reputacionin online (vlerësime, garanci publike), por mbetet e lidhur me identitetin: ndërsa teknologjia mat sjelljen, “besa” shënon përgjegjësinë personale për fjalën e dhënë.

8.  Krahasime ndërkulturore (shënime të shkurtra)

Konceptet e “safe-conduct”, “parole d’honneur” (fr.), ose “aman” (tradita islamike e garancisë) ofrojnë analogji pjesshore. Dallueshmëria shqiptare qëndron në intensitetin shoqëror dhe institucionalizimin zakonor (pleqësia, afatet e besës, sanksioni i nderit).

9. Rreziqet e keqpërdorimit dhe nevoja për korniza bashkëkohore

Përdorimi metaforik i “besës” për të anashkaluar kontrata, ligje ose procedura mund të krijojë pasiguri juridike. Prandaj, një kornizë etiko-procedurale e ndërmjetësimit (mediacioni komunitar i certifikuar, protokollet e pajtimit, dokumentimi i marrëveshjeve) do të lejonte që vlerat e besës të kontribuojnë në paqe sociale pa zëvendësuar shtetin e së drejtës.

Përfundime

Besa mbetet një institut i gjallë kulturor dhe një resurs moral në shoqërinë shqiptare. Nga një instrument juridiko-zakonor për pezullimin e konflikteve, ajo është shndërruar gradualisht në etikë të besueshmërisë dhe simbol të identitetit. Sfida bashkëkohore është armonizimi: të ruhet thelbi i saj – fjala e dhënë si obligim moral ndaj tjetrit – ndërsa praktikat e pajtimit dhe garancisë të rreshtohen me standardet e shtetit ligjor dhe të drejtave të njeriut.

Besa është një trashëgimi kulturore që shtrihet nga zakoni i vjetër shqiptar deri në marrëdhëniet moderne të besueshmërisë. Ajo ka evoluar nga një normë juridike zakomore në një simbol kombëtar dhe një kapital moral me vlerë edhe sot. Sfidat bashkëkohore janë të ruhet thelbi i saj pa u keqpërdorur, duke e integruar në kornizat e shtetit ligjor dhe të marrëdhënieve moderne shoqërore.

Burime arkivore (orientuese)

• Arkivi Qendror i Shtetit (AQS), Tiranë: fondet e prefekturave dhe komunave (shek. XIX–XX), akte pajtimesh, korrespondencë administrative mbi rendin publik dhe të drejtën zakonore; kartela etnografike dhe fotografi terreni.
• Arkivat kishtare (katolike/ortodokse): protokolle vizitash baritore dhe raporte misionarësh me shënime mbi normat e mikpritjes, konfliktet dhe pajtimet.
• Koleksione periodikësh historikë: gazeta shqiptare (fillimshek. XX) me lajme mbi besëlidhje, pajtime dhe akte publike “të dhënies së besës”.

Në shqip

• Shtjefën Gjeçovi. Kanuni i Lekë Dukagjinit (botime të ndryshme).
• Anton Çetta. Folklor dhe tradita shqiptare (për pajtimet dhe institucionet e nderit).
• Mark Krasniqi. Etnografia shqiptare (studime mbi normat zakonore).
• Jaho Brahaj. Shkrime për të drejtën zakonore dhe pajtimet në Kosovë.
• Pëllumb Xhufi. Studime historike me burime arkivore për marrëdhëniet shoqërore në Mesjetë/Perandorinë Osmane.
• Eqrem Çabej. Vërejtje leksikologjike/kulturore mbi terminologjinë e traditës (për aspektin e fjalës së dhënë).
• Akademia e Shkencave. Botime mbi kulturën zakonore dhe pajtimet (korpuse studimore).
• Koleksione dokumentesh mbi shpëtimin e hebrenjve në Shqipëri (testimoniale familjare dhe botime muzeale).

Në frëngjisht

• Auguste Dozon. Shkrime për Shqipërinë dhe folklorin shqiptar (shek. XIX) – vëzhgime mbi praktikat e nderit dhe mikpritjes.
• Alexandre Degrand. Souvenirs de la Haute Albanie (përshkrime të jetës shoqërore dhe normave lokale).
• J.-C. Faveyrial. Histoire de l’Albanie (material për kontekst historik dhe zakone).
• Studime në revista frankofone mbi Ballkanin (p.sh., artikuj në Revue de géographie, Études balkaniques), që dokumentojnë institucionet zakomore dhe mikpritjen.
• Përkthime në frëngjisht të Kanunit (botime të ndryshme) – për krahasimin terminologjik dhe kornizën normative.

Zija Vukaj/

-Shpërthimi i manierës-

Në vitin 1910, në Trieste, Xhejms Xhojsi filloi “Uliksin”. Po në këtë vit, kompozitori dhe dirigjenti ruso- francez Igor Stravinski paraqiti në Paris “L’oiseau de feu”- “Zogu i zjarrtë”. Pak më parë, mes 1903 e 1906, Pablo Pikaso kompozoi piktura si “Zhonglerët”, “Jeta”, “Të varfrit në bregun e detit”, “Pirësja e helmit”, “Çifti”, “Akrobati dhe ekuilibristja e re” etj. Vlen të thuhet se shekulli filloi siç duhej të vazhdonte e siç vazhdoi, me një art të ribërë nga arti, një art jo më në gjuajtje të drejtpërdrejtë të realitetit, por të ndërmjetësuar nga estetizmi, një art të përcjellë nga vetëdija kritike, jashtë stuhive të kreativitetit drejt lagunave të palëvizshme të manierës e pra, më vonë të konsumit. Në të njëjtën kohë ose pak më parë, kishin qenë dhe vazhdonin të ishin artistë realistë si Marsel Prust, projekti i të cilit, tekefundit, nuk ishte shumë i ndryshëm nga ai i një Balzaku; Vinsent Van Gogu, që kishte ditur të tregonte vërtet “përshkallëzimin” drejt çmendurisë; Riçard Vagner, me iluzionin të errësonte një mit të përjetshëm, kishte shkruar me “Tristanin” një opera të përpjesëtimeve të vogla skalitur e ndërtuar mbi dashurinë borgjeze.

Çfarë i bashkonte Xhojsin, Stravinskin dhe Pikason? Që nuk kishin asgjë për të thënë; ose më mirë, nuk donin të thoshin asgjë mbi vetveten e mbi raportin me realitetin, por kishin për të thënë shumë mbi artin dhe raportin e tyre me artin. Indiferentë ndaj botës nga e cila refuzonin çfarëdolloj pjesëmarrjeje që të mos ishte e ndërmjetësuar nga arti, këta tre artistë karakterizoheshin nga një gjenialitet i llojit të refleksionit, kritikës, teknikës, soditjes. Para shpirtit krijues, kishin syrin e estetit, nuhatjen e njohësit, dorën e imituesit. Ishin tre gjeni të pangopur e të gjithanshëm, që pasi kishin djegur në pak vite karrierën e artistit tradicional të lidhur me paraqitjen e realitetit, do të dinin të tejkalonin kufijtë e një kohe të pakapërcyeshme të shterimit, duke e zhvendosur veprën e tyre nga jeta në kulturë.

Për të realizuar një operacion të tillë duhej kurajo, përmes një eksperimentimi të ngritur në sistem, të mohohej vlefshmëria e frymëzimeve të sipërpërmendura. Me fjalë të tjera, të shndërrohej muzeu në botë. Këtë bënë Xhojsi, Stravinski e Pikaso që kanë qenë kujdestarët e një inventari për ta shpëtuar nga qëllimet përvetësuese e plaçkitëse.

Pastaj qe e drejtë të ishte kështu. Duke nisur me konfliktin e parë botëror dhe me rënien në vazhdim të vlerave, gjithë arti i së shkuarës, i goditur nga vdekja e papritur, u bë për një çast muze. Tani, muzeu për se shërbente, në mos për caktimin e ngjashmërive të pagjasa, të afrimeve kufizuese, të katalogëve katastrofikë?

Me muzeun zuri fill ideja e relativitetit të stileve, të shumësisë së formave, e të sqimës së shprehjes. Në analizë të fundit, ideja e konsumit kuptuar si shndërrim i krijimit në produkt. Xhojsi, Stravinski, Pikaso janë, në mënyrë të pavullnetshme, tre artistët gjenialë e të çinteresuar që kanë ushqyer konsumin e panjohur deri atëherë e të shitur. Kartat e tyre të fisnikërisë e bënë të shpërthente atë jo më nga kërkesa e tregut, por nga ekzigjenca kulturore.

Agim Baçi/

“Nuk ndërtohet parajsa me muratorët e ferrit”, shkruan shkrimtari dhe publicisti Kim Mehmeti, duke shënjuar ndoshta një nga të vërtetat e pas viteve ’90, ku demokracia iu besua shumë prej atyre që kishin qenë pjesë e ingranazheve të mbajtjes së diktaturës. Të futur me shpejtësi në rrugëtimin për të parë përpara, për të rrokur kohën e humbur, shoqëria shqiptare u soll me të shkuarën si struci që fut kokën në rërë, me bindjen se kështu i shpëton asaj që ka ndodhur. Në fakt, e shkuara, duke mos u shëruar me të vetmen ilaç që e shëron atë- TË VËRTETËN-, vijon të mbetet një hije e fortë, e cila ndikon gjer në heshtjen vrastare, çnjerëzore, të atyre që kryen krime, edhe kur bëhet fjalë për të gjetur një varr- një varr për të qarë, për të dërguar lule.

Rrëfimi i Aldo Renato Terrusit, biri i ish drejtorit të Bankës së Vlorës, Giuseppe Terrusi dhe nip i ish portierit fitues të Ballkaniadës në Tetorin e vitit 1946, Giaccomo Poselli, ka mundur të sjellë disa vite më parë rrëfimin “Brenga ime shqiptare”, duke bërë apelin më njerëzor ndaj atyre që kanë dijeni dhe ndaj institucioneve shqiptare- të gjejmë eshtrat e të atit, varrosur në Mars 1952 nën atë që njihet si “qershia e burgut të Buurelit”. Aldo ka mundur, përmes mikut të tij Gëzim Peshkëpia, dhe ish kreut të ISKK, Agron Tufa, të gjejë dokumentet ku rrëzohej e gjithë propaganda e ish diktaturës se drejtusi italian e Bankës së Vlorës, Giuseppe Terrusi, ia kishte dorëzuar vullnetarisht bankën gjermanëve, apo se ishte sjellë keq me punonëjsit apo qytetarë të tjerë në Vlorë.

Pafajësia e të atit është një hap jo i vogël për shpirtin dhe krenarinë e të birit të lindur në Vlorë dhe riatdhesuar vetëm 4 vjeç bashkë me të ëmën e dajën në Itali. Madje, Aldo Terruzi është një leksion për ish të përndjekurit politikë sjqiprarë dhe familjarët e tyre, që pas vitit 1990 duhej të kishin rrëzuar me gjyq vendimet e palogjyqeve dhe palaçodëshmitarëve të organizuar nga ai sistem.

Mosgjetja e eshtrave të Giuseppes dhe shumë të tjerëve të vdekur nga varjet, pushkatimet apo torturat në burgje, që vjen si pasojë e mospendimit të shumicës së ish persekutorëve, vazhdon t’i mbajë mbi shpatulla Aldos një brengë të fortë- një varr për të atin. Një brengë që peshon aq shumë mbi qafat tona, të shoqërisë sonë, që nuk mundëm dot të shkundeshim nga e shkuara dhe që atyre që u pushkatuan pa gjyq apo me prova të falsifikuara, të fabrikuara në zyrat e ish sigurimit të shtetit, t’i gjenim të paktën një varr për t’u nderuar nga pasardhësit.

Në fund të fundit, duhet të pohojmë, se thelbin që duhet të triumfojë brenda nesh, thelbin njerëzor për të pohuar me zë të lartë gabimet e së shkuarës, ne nuk mundëm ta nxirrnim kurrë, duke riposhtëruar edhe një herë ata që ikën dhe pasardhësit e tyre që kurrë nuk mundën ta gjejnë të drejtën përballë këmbënguljes së persekutorëve për të mos u penduar për atë që bënë me bashkëqytetarët e tyre, apo edhe me këdo tjetër që tentoi të jetonte i lirë.

Këtë vit Aldo botoi edhe librin e fundit të tijin, “Italianë të burgosur në Shqipëri”, ku përfshiu rrëfimin për fatin e dhjetra italianëve të tjerë të cilët u burgosën me akuza politike edhe pse nuk kishin asnjë mëkat, përveç të qenurit “ndryshe nga njerëzit që do diktatura”. Me botimet e tij Aldo ka vijuar të këmbëngulë të zbardhë të shkuarën e babait të tij duke u kthyer si zëri i njeriut që nuk duhet të ndalet kurrë përpara atyre që ndërtojnë kurthe që të tërhiqemi për nxjerrjen e të vërtetave.

Aldo Renato Terruzi ndërkohë nuk kursen as hipokrizinë e institucioneve italiane në kohën e pasluftës, që braktisur dhjetra e dhjetra italianë, vetëm e vetëm në interes të politikës “mes komunistëve”.