ESSE – Page 362 – Dielli

NJE VJERSHE E NASE BENIT PER HIMAREN( 1914)

May 17, 2016 by dgreca

-nga IDAJET JAHAJ-/

Nase Beni ishte një patriot i zjarrtë, një luftëtar i shquar. Kishte mërguar në Amerikë para vitit 1912; erdhi në atdhe në pragun e ngritjes së Flamurit. Gëzoi për pavarësinë e Atdheut nga Turqia, por trishtoi për sulmet shoviniste të fqinjëve ndaj vendit tonë. Shkroi me gjak trishtimi:

… Pesëqind vjet ç’i përballe

Tramundanët e Turqisë,

Dhe nashti që t’erdh’ liria,

Ti veshe rrobat e zisë,

Se të pllakosi Greqia

Në bregdet të Shqipërisë!

Dhe shkruan (ndoshta në fletoren e tij që mbante në torbë maleve të Çikës) apo këndon, sipas rastit, me shokë apo në davete të ndryshme, ku e improvizonte këngën – të përsosur, aty për aty. Shkruante haptazi kundër oktapodit shoven të jugut. Qorton rëndë Himarën e tij të dashur, e cila ka vezulluar si dritë në histori, por tani … e prishi, ngaqë dëgjoi disa të shitur “priftërinj e dhaskalë”, që i shërbenin megali-idhesë greke. Në këtë frymë shkroi vjershërimin e zjarrtë “O Himarë e Toskërisë”, në vitin 1914, kur greku doli në Himarë e gjakprishuri Spiro Milo përçau popullin duke predikuar kombësinë fallco greke në etninë e moçme himarjote shqiptare. Vjersha u shkrua në fillim të shekullit të XX, por, po me aq vezullim ajo ndriçon edhe sot, kur, me të njëjtën egërsi, megali-idheistët e Fanarit i janë vërsulur krahinës heroike, për ta deheroizuar atë, për ta çngjyrosur e bastarduar:

O Himarë e Toskërisë,

Si u qeshe këtë radhë,

Moj nëna e trimërisë

Në çdo punë del e parë.

Të gënjyen moraitë,[1]

Priftërinjtë me dhaskalë;

U qeshe si çilimitë,

Të prishën me propagandë!

Ç’t’u desh flamur’ i rruspisë,[2]

Kur e di që të bën varrë,

Mohon gjakn’ e kombësisë,

Dhe humb’ emrin shqiptar!

Qani nëna e qani motra,

Qaj, namuz’[3] i Shqipërisë,

Qani me ligje të forta,

Për atë ditën e lirisë.

Me penë doja t’i thoja

Gjithë mendimet e mia,

Dhe me zogj do t’i dërgoja,

T’i dëgjojë akëcia…

Kush ishte akëcia? – Shqipëria, njerëzit, bota. Gjithsecili, kushdo. Ky patriot i vyer bërtet, kumbon, trishton, kushtron për gjëmën shpirtërore që zhvillojnë megali-idheistët në Himarë. Aktualitet dritë-fortë pas një shekulli.

Shqiptar i kulluar

Poeti popullor Nase Beni, nga Vunoi i Himarës, kushtron në vaj baladesk: “Qani nëna, qani motra”. Ai ishte një patriot i zjarrtë, një shqiptar i kulluar. Me frymë rilindëse në gjakun e tij. Donte të mbronte atdheun me çdo mjet. Por mjetin më efikas që përdori ishte vargu e kënga. Dhe përsërit: “Me penë doja t’i thoja”. Mjeti i penës përforcon mendimin se Nase Beni ishte i shkolluar, kishte mësuar shqip, por edhe gjuhë të huaja, se kishte qenë në Amerikë, në emigrim. Pra, jo vetëm një talent i lindur, por edhe i kultivuar. Me elementin baladesk të zogjve, ai donte të shpërndante nëpër qiellin shqiptar vargjet e tij të ndritshme. Ai ishte luftëtar me pushkë e me penë për mëmëdhenë. Pak është shkruar për këtë atdhetar. Ai ishte i zjarrit të betejave (si në Kallarat 1914, në Kaninë e Vlorë, 1920), po ashtu edhe i zjarrit të vargjeve. Kumbimit poetik të epikës, ai i jep ison e ëmbël lirike, karakteristike e poetëve të shquar të Bregut. Në vargje ai kumboi emrin shqiptar. Me ‘të skaliti epose të paharrueshëm.

Ai rrojti 33 vjeç (1888-1921), duke lënë pas vizionin e ndritur të patriotit, luftëtarit me armë në dorë dhe poetit popullor me këngën e tij të pavenitur.

[1] grekët

[2] kurvës

[3] Fama, name, nderi

Ëndrra të ngelura në udhëkryqet e jetës

May 16, 2016 by dgreca

Edhe dashuria–viktimë e luftës së klasave/

Prof.dr. Eshref Ymeri/Sinsinati, Ohajo/

Para pak ditësh, Shtëpia Botuese“Nacional”nxori nga shtypi dhe hodhi në qarkullim një vepër të re të shkrimtares Vilhelme Vranari Haxhiraj, Mjeshtre e Madhe e Penës. Vepra është e gjinisë së prozës së shkurtër dhe titullohet “Dashuria plagoset.., por nuk burgoset”. Letra nga ferri”. Redaktimi dhe parathënia mbajnë firmën e kritikut të mirënjohur Prof.dr. Fatmir Terziu, një penë e shquar në artin e kritikës letrare, autori veprës autoritare me titull“Kritika ndryshe”, e botuar para disa vjetësh në dy vëllime. Si një personalitet me përgatitje erudite në majat e kritikës letrare, profesor Terziu vazhdon ta pasurojë edhe më shumë fondin e saj me kalimin e viteve. Recensionues i veprës është Marku Pone.

Që në rreshtat e para të librit, autorja e mallëngjen tej mase lexuesin me fjalëkushtimin prindërve të saj tështrenjtë, që hoqën mbi kurriz pasojat e egra të luftës së klasave, të cilat i përjetoi jo vetëm babai i saj, me prejardhje nga një derë fisnike, i dënuar padrejtësisht me burgim të përjetshëm, por edhe më shumë nëna e saj, në kushtet e mërisë komuniste ndaj një familjeje të deklasuar

Kur e mbaron së lexuari këtë vepër, vetvetiu të krijohet bindja që tema e dashurisë në krijimtarinë e çdo poeti ose shkrimtari, është rrezatim i botës së tij të brendshme, i ndjenjave dhe i përjetimeve të tij. Prandaj, sipas rastit, dashuria dikë e bën me flatra, kurse dikë tjetër e zhyt në honet e një dëshpërimi të pamatë. Kjo është edhe arsyeja që poetët dhe shkrimtarët janë shumë më të ndjeshëm ndaj kësaj ndjenje hyjnore sesa njerëzit e zakonshëm.

Vepra është e thurur me fjalë “magjike” që të lëndojnë zemrën, të mbushin me emocion dhe të bëjnë të sjellësh në përfytyrimin tënd brengat shpirtërore të autores, si pjesë e pandarë e të gjitha brengave të asaj shtrese të nderuar të popullit shqiptar që ra pre e luftës së klasave, të imponuar me dhunë nga diktatura komuniste.

Letrat nga ferri janë një dritare që autorja ka hapur në botën e të dashuruarve, të cilët i drejtohen njëri-tjetritme fjalë tronditëse: dikush ushqen shpresën për t’u takuar sërish dhe për të përjetuar përsëri çastet e dehjes dashurore, dikush tjetër, fatgremisur dhe shpresëprerë, e ka ndarë mendjen për humbjen e dashurisë një herë e mirë, një i tretë, në pamundësi për të përballuar torturat shpirtërore dhe fizike nëpër qelitë e ferrburgut komunist, vendos t’i thotë jetës “lamtumirë!”.

Letrat nga burgu, autorja herë-herë i ndërkëmben me vargje poetike që të ngjethin trupin.

Kur rrëfen për një të ri qëvendos t’i japë fund jetës se nuk është në gjendje t’i përballojë torturat shpirtërore dhe fizike në qelitë e burgut, ajo vë në gojen e tij vargjet e mëposhtme:

Ne jemi

të vdekurit e gjallë.

Përse qëndrojmë mbi tokë

vallë?

Mos…

për të kënaqur xhelatët tanë,

tek na shohin kur hiqemi zvarrë?!

Jo,

më mirë vdekjen e ëmbël mjaltë.

Sesa të na marrin shpirtin

pak e ngapak,

ndaj …

po u jap fund dhembjeve këtë natë.

Këto vargje më ngjallën menjëherë në përfytyrim fatin tragjik të poeteshës ruse Marina Cvjetajeva (1892-1941). Në vitin 1939, asaj i patën arrestuar bashkëshortin, vajzën dhe motrën, kurse vetë poeteshën e patën degdisur në qytetin Ellabuga të Tatarstanit. E braktisur nga të gjithë, si bashkëshorte e ish-oficerit bjellogardist, në kushtet e një varfërie të skajshme, kur nuk e lejonin të punonte as si pjatalarëse, ajo vendos t’i japë fund jetës më 31 gusht 1941, 25 ditë pas pushkatimit të të shoqit, duke lënë pas ca vargje tmerruese për breznitë në vazhdim:

Më s’dua të jem gjallë,

Këtu s’dua të rri,

Me ujqit nëpër sheshe,

S’dua të ulërij.

Në të njëjtën kohë, ajo pati lënë edhe një pusullë të dhimbshme, si testament për fqinjin, shkrimtarin Nikollaj Asejev, që ta merrte nën kujdestari të birin e saj, Gjergjin 16-vjeçar, dhe ta trajtonte si djalin e vet.

Kjo vepër është me të vërtetë një përmendore, kushtuar dashurive të plagosura. Ajo është e përndritur me magjinë e fjalës artistike të autores. Në të njëjtën kohë, ajo është një homazh i shkëlqyer për viktimat e sistemit komunist, i cili ua plagosi rëndë dashurinë sa e sa njerëzve të pafajshëm, vetëm e vetëm se ata rridhnin nga të tilla familje të nderuara, për të cilat ishte e huaj ideologjia komuniste. Tek shtegton nëpër faqet e këtij libri, lexuesi frymëzohet nga forca mitike e dashurisë dhe bindet edhe më shumë për rolin e jashtëzakonshëm që ajo luan për fisnikërimin e shpirtit njerëzor.

Gjenia poetike e Dantes (1265-1321) dhe e Petrarkës(1304-1374), po të shprehemi me gjuhën e ditëve tona, e ngriti kultin e dashurisë në lartësi të papara ndonjëherë.

Siç u përmend edhe më lart, vargjet poetike apo proza artistike, pasqyrojnë tallazet e shpirtit të autorit, brengat dashurore, dramat personale qëai i ka përjetuar në heshtjen e tij engjëllore. Në këto raste, energjia e një dashurie dëshpërimtare vjen e shndërrohet në energji krijimtarie, në një potencial të lakmueshëm krijues. Poeti apo shkrimtari nuk ka si t’ua bëjë dermanin ndjenjave që ia kanë pushtuar qenien në çdo qelizë të trupit të tij, nuk ka kujt t’ia zbrazë ato, prandaj ato e orientojnë për hedhjen në letër të vargjeve poetike, ku shpërthen pasioni për qetësimin e derteve shpirtërore. Si shembull më kuptimplotë shërbejnë ndjenjat e ndezura të Petrarkës, të përshkruara me aq art poetik për Laurën, apo të Romeos për Xhulietën në vargjet e Shekspirit.

Një dukuri e tillë nuk është e rastit në jetën e poetit dhe të shkrimtarit. Përshkrimi i vuajtjeve shpirtërore, i ndjenjave plot afsh dashuror, shërben si një nga mënyrat psikologjikisht shërimtare të zemrës së tij të lënduar. Prandaj edhe vargjet derdhen në letër më me lehtësi, ashtu vetvetiu. Sepse kur shpirtin e pllakos hareja, poeti dhe shkrimtari sikur nuk ua ka vaktin vargjeve poetike, për të cilat duhet kapur një tjetër moment, një moment zemërbrengosës që të rrëmben drejt humnerave të shpirtit ëndërrimtar.

Herë-herë, njerëzit e penës poetike, dikush me vetëdije, dikush me një përndritje hyjnore, nxitenparaprakisht nga një gjendje e tillë, rrinë e kërkojnë të tilla subjekte me tema dashurie, për t’u “infektuar” pikërisht me “mikrobin” e dashurisë.

Në këtë vepër, autorja, përmes letrave nga ferri, parashtron njërën nga karakteristikat më të rëndësishme të dashurisë së pastër të të dashuruarve, të cilëve ua ka prerë rrugën muri i diktaturës së luftës së klasave: ajo bën identifikimin e kërkesave të të dashuruarve të përmalluar nga ndarja, shkrin hierarkinë e kërkesave të tyre themeloret në një hierarki të vetme. Si rezultat i kësaj shkrirjeje, të dashuruarve u lindin kërkesa të përbashkëta. Uni i secilit prej tyre vjen e zgjerohet, duke pranuar brenda vetes Unin e tjetrit deri në atë shkallë, saqë mund të thuhet se dy njerëz të dashuruar shkrihen në një qenie të vetme, shndërrohen në një njeri, në një Un, me të vetmin pikësynim për ta shpëtuar dashurinë nga kthetrat e diktaturës së luftës së klasave.

Letrat nga ferri, – thekson shkrimtarja, – “i përkasin kohës së diktaturës, e cila hynte dhe në ndjenjat private të individit, në intimitetin njerëzor, ndaj mjaft dashuri i penguan, i plagosën, por thellë-thellë ato mbijetuan”.Ndaj dhe ajo ndërton kompozita të bukura, të cilat kanë një nëntekst mjaft domethënës:jetëboshësi, ndajnatë, masajër, qeliburg, tjetërsimkohë, varfërimendje etj. Dhe nuk mund të mos vrasësh mendjen për kuptimin e tyre leksikor. Për të kapur thelbin e tyre, duhet përsiatur, duhetrindërtuar në përfytyrimin tënd jeta e shkrimtares, të cilën dikur lakejtë e diktaturës nuk e lejuan të përfundonte universitetin kur i kishin mbetur edhe tre provime, kur përgjegjësi i seksionit të arsimit të rrethit të Vlorës, si një komunist i regjur, ia mohoi të drejtën e ushtrimit të profesionit të mësueses, me “justifikimin”: “nuk je në gjendje të zhvillosh luftën e klasave”. Prandaj nënteksti që fshihet në kompozitat e lartpërmendura, duhet zbërthyer, duhet gjallëruar, duhet t’i kthehet shikimit, dëgjimit, shijes, nuhatjes së lexuesit, shpirtit të tij delikat, frymës së tij ëndërrimtare, ai duhet të hyjë në nënvetëdijen e tij, në mënyrë që ai të përftojë ngjyrat e jetës konkrete.

Letrat nga ferri janë një skaner i përsosur që autorja i ka bërë mjeshtërisht jetës së individit në një shoqëri totalitare, ku, siç ankohet me zemëratë Marina Cvjetaeva, “nuk ke se pas kujt të kapesh”, sepse pushteti ia kishte zënë të gjitha shtigjet për të çarë drejt lexuesve, prandaj edhe nuk e lejonin të botonte, ashtu siç nuk e lejuan edhe shkrimtaren e talentuar Vilhelme Vranari Haxhiraj, së cilës pasionin për krijimtari letrare ia vranë që kur kjo sapo kishte filluar të shpërthente “sythet” e saj. Diktaturat totalitare prandaj edhe janë të tilla, sepse ato, pavarësisht se në ç’vende janë vendosur, kanë një gjë krejt të përbashkët: ato e nxjerrin individin në të njëjtin shteg dëshpërimi.

Në këtë këndvështrim, mund të hiqet një paralele mes një regjimi fashist dhe një regjimi komunist.

Musolini(Benito Amilcare Andrea Mussolini – 1883-1945) thotë:

“Për një fashist, gjithçka ndodhet brenda shtetit dhe asgjë njerëzore ose shpirtërore nuk ekziston dhe, aq më tepër, nuk ka vlerë jashtë caqeve të shtetit. Në këtë kuptim, fashizmi është totalitar, po ashtu, edhe shteti fashist, si sintez dhe unitet i të gjitha vlerave, shpjegon dhe zhvillon gjithë jetën e popullit, madje e përshpejton ritmin e saj”.

Megjithatë, mes fashizmit, si sistem autoritarist, dhe komunizmit, si sistem totalitar, ka një dallim thelbësor. Këtë dallim e ka nxjerr në pah Hana Arendt(HannahArendt – 1906-1975), filozofe gjermano-amerikane me origjinë hebraike, teoriciene politike dhe historiane, themeluese e teorisë së totalitarizmit. Ajo thotë:

“Fillesa e autoritarizmit, në të gjitha aspektet thelbësore, është diametralisht e kundërt me fillesën e sundimit totalitar. Autoritarizmi, në çdo formë qoftë, gjithmonë e ndrydh ose e kufizon lirinë, por asnjëherë nuk e zhduk. Kurse sundimi totalitar ka si pikësynim zhdukjen e lirisë dhe aspak kufizimin e saj, sepse etja për pushtet të pakufizuar shfaqet në vetë natyrën e sistemeve totalitare. Një pushtet i tillëështë i sigurt vetëm atëherë, kur të gjithë njerëzit, pa asnjë përjashtim të vetëm, kontrollohen rreptësisht në çdo sferë të jetës së tyre”.

Për pasojë, shteti totalitar, thelbi i të cilit zbulohet lakuriq përmes mjeshtërisë artistike të autores në letrat nga ferri, përfytyrohet si rregullator dhe madje si zëvendësues i të gjitha marrëdhënieve sociale, deri tek ato më intimet. Prandaj edhe problemet familjare, raportet dashurore mes të rinjve me prejardhje të ndryshme klasore, lejet për fejesa dhe martesa, bëheshin objekt diskutimi jo vetëm në strukturat shtetopartiake, por edhe nëpër kolektivin e institucioneve të ndryshme.Madje Enver Hoxha, për qëllime të pastra politike që dihen mirë, fejesën e dy të rinjve e bëri objekt diskutimi deri edhe në Byronë Politike.

Në këtë prozë të shkurtër, shkrimtarja Vilhelme Vranari Haxhiraj, megjithëse dashurinë, përmes letrave nga ferri, e ka trajtuar si një “heroinë” të lënduar nga diktatura totalitare, prapëseprapë ajo e ka skalitur atë me merak. Përmes vuajtjeve shpirtërore të heronjve të letrave, zbulohen ndjenjat e pastra të të dashuruarve, karakteri i tyre i admirueshëm, forca e magjishme e dashurisë së tyre, gatishmëria proverbiale për ta përjetuar ndërsjelltazi gjendjen shpirtërore të njeri-tjetrit, shpirti i paepur për sakrifica deri në vetëmohim.

Erik From(Erich Seligmann Fromm– 1900-1980), sociolog, filozof, psikolog, psikanalist, njëri nga themeluesit e neofrojdizmit, thotë:

“Dashuria është një ndjenjë e përbashkët e dy njerëzve që dashurojnë, së paku, deri atëherë kur ekziston lidhja mes objektit të dashurisë dhe Unit personal të njeriut. Dashuria e vërtetëështë shprehje e formimit të individit, ajo presupozon përkujdesjen, respektin, përgjegjësinë dhe njohjen e njëri-tjetrit. Dashuria nuk është emocion dhe as afekt, ajo është një pikësynim aktiv për madhështimin e njeriut të dashur dhe për lumturinë e tij, pikësynim që e ka fillesën në aftësinë e të dashuruarit për të dashuruar”.

Me këtë vepër, shkrimtarja Vilhelme Vranari Haxhiraj e ka pasuruar edhe më shumë korpusin e veprave të saj në disa gjini letrare. Ajo e ka çelur me kohë shtegun drejt zbulimit të shumë mëkateve të diktaturës së luftës së klasave në sistemin komunist, të cilën njerëzit e përjetuan me shumë dhimbje deri në atë masë, saqë edhe dashuria për jo pak syresh shërbeu si një yll që shkëlqen, por që mbeti përherë i paarritshëm.

Sinsinati, Ohajo

16 maj 2016

SARANDA – QYTETI MË ME DIELL NË EVROPË

May 16, 2016 by dgreca

PESË ESE PËR TURIZMIN/

Ese nga Xhevair Lleshi/

Nganjëherë gjërat fillojnë vetëm pse të do qejfi. Ndoshta je nisur për një udhëtim turistik edhe ti si puna jonë dhe sa ke bërë kilometrat e parë ke ndeshur një gjë të bukur e të veçantë, zaten ato dy përcaktime plotësonin njëri-tjetrin. Shkaktari ishte Sefer Bodini shoferi i dytë dhe pronari i autobusit që po na shëtiste nëpër Evropë. E meqë verës merrej me turizëm aktiv, në kohën e lirë (mendo: koha jonë pothuaj e gjitha ishte e lirë!) i përkushtohej diçkaje tjetër. Kështu që i morëm gjërat me radhë e, sigurisht të ndjekura nga kujdesi për të mësuar ca të vërteta që duhen thënë, patjetër duhen shprehur, se mbase bëjnë diçka, lëvizin. Se mbi të gjitha nuk kërkojnë pare, por thjesht kthim të vëmendjes, ndryshe atë që quhet kujdes! Po të duash, thoshte Seferi, në moshën e burrit të ri që ka marrë drejtimin në lartësitë serioze të jetës, unë e bëj hallall, i shohim të dy, duke e shëtitur vendin, se aq jemi, një pëllëmbë vend. Është e zorshme të mendosh për një qytet që s’e ke shkelur ndonjëherë, po ato qendrat tona për turizmin janë si buka me djathë. Kërkon qytet me lule? Mendja të shkon te Përmeti, po hajde të lutem, shkojmë në Përmet dhe çfarë të tregoj, të të vijë keq që ke lindur, domethënë që je i shtrënguar ta shëtisësh vendin tënd. Ehu, e di, ka turistë që nuk e vënë re rrugën e keqe, mjaft që ta shikojnë atë, ta shkelin. Se lule mund të gjesh, qëllon që gjen edhe në Tiranë. Edhe në Sarandë, edhe pse aty ke shkëmb e shtëpi, shkëmb e pallate dhe… det! Një magji më vete është deti. Dhe mos harroni se për të vijnë aty njerëzit. Edhe për diellin. Se është vendi më me diell në Shqipëri e në Evropë. Magji e rrallë, por hajde shkele të lutem: lashtësinë (Onhezmin e dikurshëm, të vjetër!) e ka futur në një zgëq, që ec ta gjesh, sepse asgjëkund nuk shkruhet, s’ka lëvizje me drejtim, shkelur me prepotencë nga një pallat shumëkatësh që fsheh detin dhe diellin e nga ana e sipërme nga një hotel i ardhur nga fshati… Mos harro: jemi në Sarandë! Të rruat rruga që ke bërë. Pastaj të vjen edhe inat, të plasësh. Lëre ç’dëgjojmë, e kam fjalën për ato që shohim dhe pastaj përjetojmë një ndjenjë të hidhur, madje kjo na mbetet si shije që duam ta largojmë. Po pse, pse të gjitha këto? Se ja: e para rrugë për në Sarandë është qafë Muzina, një vijë e hollë, që hidhet e përdridhet derisa del në vendin ku të puth tjetër evá, tjetër pamje dhe poshtë të pret «Syri i Turbulluar», sa befasues edhe i tmerruar…

Ja tek vijmë në Sarandë dhe gëzohemi, sigurisht. Se ti dhe shumë të tjerë jeni të kënduar dhe i doni gjërat të shkoqitura: hyr në qytet dhe të mbërthen një panik i zbrazët, i lodhshëm. Është paniku që të shkakton arkitektura. Krejt pa dashje. E them sinqerisht, se edhe me mua kështu ka ndodhur dhe ndodh sa herë vij këtu. Panikun vetvetiu ta shoqëron mëria. Mëria me kë dhe ndaj kujt? Me shumë gjëra, ndoshta edhe me ato që ke lexuar atë punën e trajtimit të veçantë të qytetit! Këtu s’ka as parqe, as lule, as rrugë. Ah po, ka diell e det. Të qofsha falë! Se këto që po themi për atë të shkretë diell e det po i themi, apo jo? Na mbiu «e keqja» në gojë. Dhe kush flet keq, keq gjen! Fjalë popullore, por që s’ka vlerë në Sarandë. Deti është një blu e allasojtë, e thellë, një magji që të përpin. Më në fund arrin të dalësh nga pështjellimi i qytetit, se zorrët të kanë ardhur te gryka. Më tepër nga inati. Se arkitektët sikur kanë qenë në garë që kush e kush ta fshehë më tepër detin, margaritarin e çmuar. Ti s’ke ardhur në Sarandë të ecësh kuturu nëpër rrugët e ngushta, por të kthesh kokën o majtas, o djathtas për nga deti! Pastaj shpreson t’i fshihesh diellit, por s’gjen dot mundësi. Se është si puna e asaj fjalës «hall me buaj e hall me qe!»… Dhe pastaj hedh sytë nga shkëmbi dhe meteorët që sikur bien nga qielli i sertë ose i lëmuar, për të parë më tej një tjetër katrahurë që del drejt Ksamilit. Hidh të hedhim. S’ka sinjalistikë. S’ka rregull. S’ka gjelbërim. Me këtë vend kanë bërë si kanë dashur, duke tororisur ato. Ah, nuk e dija, këtu, duke qenë poetik ka shpërthyer poezia! Domethënë më shumë andralla, më shumë gëzim. Njëherë në Butrint më morën për budalla. Pse? Sepse kërkoja që treguesit të ishin në vendet e tyre, kur m’u kthye njëri nga pritësit: ej, je i trashë ti, apo bën vet kështu. Eja, mavri, eja të hash drekë, se mbaron dhe ngelesh pa të. Sigurisht në Butrint trapi për të dalë matanë është aty, rruga e hollë vjen ngadalë e nëpër tym, më shumë me pamje nga shtëpitë se nga deti. Po deti, deti ku është? Se ne aty e kemi mendjen dhe mezi presim. Kurse në Sarandë sikur e kanë bërë me fjalë të ta fshehin detin!

E di, mund të hysh në qytet edhe pa fjalë, pa poezi, pa pikën e kërkesës dhe pastaj mund të thuash «pashë dhe ika!» siç ndodh rëndom, mirëpo mua s’më lë mëria ime. Kur ia them vetes, ua them edhe të tjerëve dhe pastaj kur vendi do jetë në duart e një hundëleshi ( se patjetër një ditë do bjerë në ato duar!), që t’i kthejë gjërat si duhen, këtë do ta shohim. Se, ta dini prej meje, këtu ka dalë djalli nga shishja! Hajt fute prapë po munde! Në Sarandë sot je në një ballkon shkëmbor të mbushur me shtëpi. Xhungël. Pale edhe shkëmbi natyror është prishur, edhe ai është mbushur me shtëpi. S’ke ku hedh kokrrën e mollës. Edhe po të vije nga Llogoraja po nga kjo pikë do hyje, se e kemi ararét të mos i biem nga Shën Vasi-ja, ku fryn pak erë, por që nuk trondit asgjë. (Edhe në gjuhë mohimin e kemi me të tepërt, edhe me nuk edhe me as.) Aty në qafë Gjashtë, kur hyn, kërkon të përplasesh me atë që ke kërkuar tërë rrugës. Ndonjëherë edhe mundesh, por megjithatë kur ke diellin nuk merakosesh edhe aq. Se këtu je në vendin më me diell në Evropë. Le ta përshëndesim këtë fakt, të paktën. Se ja, vajte në hotel. Varet ku je, në cilin hotel. Ka mjaft rëndësi, se varet nga xhepi, nga dëshira e papritur, nga mospërfillja e gjërave të vogla. Tek e fundit, janë ato, gjërat e vogla, që na prishin punë, përpos arkitekturës së harruar e të përçmuar, sidomos nga pushtetet që vijnë e ikin, gjithë kohën me duart në xhepa dhe me sytë nga buzët e tjetrit: pale ç’do thonë. Kur them gjërat e vogla kam parasysh çarçafët, dyshekët, jastëkët, dhoma, ajrimi i saj, pamja që të mundëson, uji, dushi ose vaska, televizori jo si mobilje, frigoriferi, pastaj banja, shampoja, sapunët dhe plot kërkesa të tjera. Dhe duke zbritur në restorant se si të mbyt aroma e gjellës dhe si të shpifur që jemi, thirrjet tona reklamuese i shoqërojmë me britma: janë gatime të vendit! Ose: janë kombëtare. Pale kur shtojmë edhe «mesdhetare». Dhe nën shoqërinë e sa e sa të papriturave je ulur në tavolinë, mbulesat e të cilave i ka djegur o duhani, o një dorë e pastërvitur dhe për kiamet se i ndërron njeri, pasi «stina» e ndryshimeve ende s’ka ardhur. E mbledh veten, nga frika se mos e pësoja si ndonjë nga ish kritizerët e letërsisë. Mund t’i trokisja në derë Vullnet Matos dhe gjeje shërimin. Ai të paktën të jep libra dhe ti ke ku e përplas kokën. Se mos, kush e di sëmuresh në Sarandë dhe kërkon ku të vish në vete. Mirë që nuk na është sëmurur njeri, thuaj. Se, e di? Edhe sëmundja mbrohet nga vetvetja. Po erdhi, pastaj, gjej vend e futu. Në ambulancë? Në klinikë? Në spital? Ku? S’e di. Të paktën në tabelat rrugore nuk i gjen. Unë nuk gjeta dot pallatin e kulturës në Ksamil ku qëndron i fshehur prej syve të botës kompozitori Limoz Dizdari. Po pse i fshehur? Po ja, e bleu për 99 vjet pallatin e kulturës dhe tani i fryhet një të forti dhe i thotë «Ik», boll ndenje. Po unë, si, ç’ka ndodhur, pse, ç’është kjo hata… Ose më keq: e di që ne na pëlqen të themi se «në Shqipëri jemi!» dhe qeshim. Kaq e thjeshtë të jetë? Pse jo?

Ne po flasim për turizmin, ku shteti bën detyrën e tij dhe ne që i përcjellim bëjmë tonën. Ne, miku im, nuk kemi kulturë. Domethënë nuk kemi kulturë shërbimi. Ne, e zëmë se jemi kamerierë dhe të përgjigjemi me hundë, pa kokrrën e mendjes e të kujdesit, me ndjesinë e të «fortit», të beut, të tangërllëkut, krejt fshatarçe. Do trokasësh në ndonjë derë të fisme? Po mirë, bëje, por mua që vij nga larg, më duket sikur i ka prerë një sharrë e janë një format. Se ja, më gjej një vend më të bukur se Saranda? Komani? Berati? Kruja? Valbona? Thethi? Apo Gjirokastra? S’ke si shan se të thahet pështyma në gojë pastaj. Lum ne që i kemi dhe mjerë ne që po ashtu i kemi! Hall mbi hall. T’i kesh, sigurisht që bukur mirë, por ato të uruara duhen mirëmbajtur! Ty të qesh syri dhe të bëhet shpirti det kur nuk gjen një copëz letër, madje as një bisht cigareje, ku shkelim vetëm ne, turistët! Por e di ti që më së paku njeriu pështyn në facoletën ose shaminë e tij, se njeriu nuk bën skena me nxjerrje këlbaze plot zhurmë e sëkëlldi, por hiqet mënjanë, ose shkon në banjë dhe kurrë (po kurrë ama!) nuk pështyn rrugës, as në natyrë, as kruan hundët dhe as lëpihet tek e fundit. Ti i do gjërat troç. Po ec o me mua! Shkojmë bashkë. Madje gjej një edhe me një fisnikëri të rëndë. Kush jeni? Brutal tek zoti. Por mund të thoshte edhe: kush je ti? Ti çfarë, do t’i thuash se kemi ardhur të bëjmë një … Asgjë. Rri më mirë. Ngroh vezë, more vesh. Ti vete në hotel dhe nuk gjen dot një fletë palosje, nuk gjen guida në gjuhë të huaj, alternativa kulturore për t’u vizituar, harta, ç’të të them. Ç’duan? Pyet ai, i ziu me bojë, si i ngarkuar, domethënë si rrogëtar diku. Të njeh? Jo. Epo, ik e pirdhu thuaj, ç’pret! Dhe e keqja e lë derën të hapur dhe dëgjon barsoleta të gjëmimshme: thuaj një fjalë o Tërmet, se këtu ti je mbret! Mbret dhe pasha si ty Saranda nuku ka! Barsoletë dhe këngë. Se Tërmeti është emër njeriu, do ketë lindur asaj dite kur ka rënë tërmet dhe të ziut fshatar të tromaksur ajo fjalë i mbiu në gojë dhe i vuri emrin djalit! Tregoje bukur këtë dhe do qeshin njerëzia, turistët, de! Po le të qeshin, ç’ka! Do qeshin, se në mikpritjen tonë të sotme nuk e sheh më, dhe s’ke ç’bën, po do thuash fjalë të urta gjirokastrite: nuse m’i ngri ato vetulla, se s’kam ç’t’i dua ato petulla!…

Është njëlloj sikur në Sarandë të të presë Vullnet Mato, poeti, shkrimtari, botuesi, i cili s’di pse e ka hobi punën për të folur rreth magjisë së saj. Po se vetëm magjia ka mbetur, se të tjerat janë gllabëruar. Fjalët e bukura duhen, kurse detin dhe diellin (i paçim me jetë!) i kemi ne, domethënë ata, pushteti, drejtoritë e ashtuquajtura rajonale që merren me drogë, merren Balilët, krushqia dhe miqësia e malultë me detin dhe deti pastaj (bashkë me diellin) s’bëjnë dot prokopi! Oj, dashke si në Split, si në… lëre më mirë se s’ka as lezet. Ne edhe i hamë, edhe ua kërkojmë të tjerëve se ç’i bënë. Kuje e zezë! «Kuja» del në korridor me gotë rakie në dorë, e gjatë, ezmere, e lyer, e vrenjtur, sikur ta kishte zënë për gryke qoftëlargu dhe të hidhet në fyt se si e ke hallin, se ku më gjete e ku më pe, se ma bëtë shpirtin zeher, se po shitemi badihava, se… ç’të të mollois! Furia e dëshpërimit i ka lezet të ndershmit e jo batakçiut. Ore, dihet pastaj, të vjen të vjellësh e jo për të shëtitur në vende të largëta ku bukuria bën majë e të jep shpirt. Them se do të bënim diçka tjetërsoj, kupton? Jo, po qyteti juaj i artë! Përralla me mbret. Të duket sikur kurvëron gruan tënde, ja çfarë. Sikur masturbon dhe për këtë merr vazhdimisht viagra! Qelbërsillëk. Urrejtja që këtej e ka origjinën. Më vjen të plas, por ama turistët qeshin. Qeshin se s’qajnë dot. Kurse mua më vjen keq. S’e dua veten. Janë thjesht gjëra aq të vogla e që s’të hyjnë në sy, gati si ai pluhuri që s’duket gjëkundi: pecetat?, pak si e pa fshirë?, e shtrembët?, të palara?… Mos more! Nga na dole ti? Ah, po, qenke dibran! Po punë e madhe! E kujt i plas?! Me Vullnetin, njerëz, mos u mërzitni, i flet shpirti poetik. Mos thoni kurrë që ju kanë plasur buzën. Se ndryshe lë edhe portalët e tij të shumtë për Sarandën dhe ju s’keni ku të gjurmoni më burime…

Them shpesh me vete që gjërat e bukura t’i ruajmë dhe për këtë ka disa mundësi: o t’i mirëmbajmë me sa më pak shpenzime, o t’i ndreqim nga pak (pa i bojatisur kurrë!), përndryshe t’i lëmë në hallin e tyre. Rrëmujë hesapi. Dhe lulëzon injoranca, kuptohet. «Zhvillimi» i këtij lloji është simbol i një kulture të prapambetur. Se njeriu i ditur gjen simbolin, të veçantën dhe atë e bën nuse, e vesh, e zbukuron, e mban në pëllëmbë të dorës, se, tek e fundit, njerëzia për nusen kanë ardhur, jo për ty! Mirëpo kush ha pykë. Ndërkaq unë e lë pak mënjanë Seferin, shoferin e dytë dhe pronarin e autobusit turistikë (në fakt i një shoqërie turistike me disa autobusë!) dhe më vijnë në mend takimet e mia të para në vitin 1993, teksa prisja në Sarandë dy njerëz të huaj, italianë, Ettore Setten dhe Vito Anselmi. Erdhën me një skaf të madh dhe e ankoruan në përkohësisht në Sarandë, sepse në kthim do t’i priste në Vlorë, se Durrësin e përfytyronin. Erdhëm së pari në Syrin e Kaltër, tashmë të turbulluar çuditërisht. U mrekulluan me Butrintin dhe me Syrin e Kaltër. Si Saranda ka plot, thanë, por seç ka një gjë të veçantë: duket si ato vajzat e turpshme! E bukur: mbështetu te thjeshtësia, që e mbron bukurinë natyrore! Pastaj mos harroni, ishim në vitin 1993. Thua të ndihej aq e turpshme ato vite Saranda? Unë për vete e besoj. Dhe në Syrin e Kaltër zonja Anselmi nuk të linte të hidhje edhe një cifël të hollë në atë mjedis! Pa shiko, sikur ta ndjente ku fshihej mrekullia, dhe kërkonte vetëdijesim. Unë i përmend gjithnjë këta dy personazhe, por s’mund të mos them atë që gjetën në Vlorë: «moj Vlorë e bukur në gropë, u çmendtë ai që të ka fshehur poshtë!» Dhe kur u thamë se të tilla qenë vargjet popullore të një kënge Setteni shtoi se ku i dihej, mund të kishte mbërritur kënga deri tek ata! Mos kërkoni më tepër. A e ruajtëm ne brishtësinë dhe thjeshtësinë e Sarandës? Jo. S’mundëm ta ruanim dot prej bishave! E nga na erdhën bishat? Apo bisha ishim vetë? Ku janë muret e lyer më gëlqere? Ku janë amvisat me përparëse dhe llërë përveshura? Ku janë ato pastërtoret si drita që s’bien në sy? Ku janë fshehur qoftë edhe xhirimet e vjetra që të vijnë pranë e të ndihmojnë për të perceptuar të thjeshtën e çmendur që e duan aq shumë ata që e shohin një gjë për herë të parë?… Dikush, ndoshta, do ta gjejë tharmin që bën përshtypje mbi të zakonshmen! Pse jo, mund edhe ta shembin pa pikë emocioni gjithë të renë e ndërtuar shkel e shko, e cila mund të ishte bërë jashtë qytetit, në lagjet e reja, në qendrat e reja shumëplanëshe e shumëfunksionale! Pra, një kthim në identitet. Tek Saranda e thjeshtë, ajo vajzë e bukur e jugut, ku bënin e do të duhet të bëjnë majë (po përmend si shumë shprehjen e shkrimtarit Roland Gjoza, – edhe ky më duhej tani!) dyzet shenjtorët. Si dyzet ikonat e mrekullisë shqiptare: të zbulohet dielli, ikona e parë dhe deti i magjishëm, si ikona e dytë! Kishat, mistika e tyre, poezia, këngët, dritat, fshati që e rrethon me prodhimet e veta, me hajen e shijshme të Sarandës, me frutat dhe mishin e saj fantastik, ngaqë meraja e bagëtive është e tjetërfartë. Mirëpo, ndërhyn me të drejtë Seferi, këto duhet t’i shohin me sy, t’i gjejnë nëpër tavolina. Eh. Gjë trishtuese. Por ç’të bësh, më të bukur se kaq s’mund të gjesh dot. Në mos është, krijoje! Le të jetë e vjetër sa të dojë. E mbushur me ikona. Por mbi të gjitha e kthyer në identitet. Të kthesh në gërmadhë gjithë këto miliarda që kanë përdhunuar gjithçka. Kur të futesh nesër në Sarandë të thuash se ja te qenka ajo vajza e thjeshtë, e mrekullueshme, perla e Mesdheut, Saranda ime, jotja, jona, ja! Shikojeni, shijojeni dhe në vendet rreth e qark do të gjeni pyje, pyje, pyje, parqe, parqe, parqe! Më tej, lagje të tjera, të jashtme. Dhe ju do të shihni një njeri të vogël që merr e jep me lulet, të çon në Onheizm, të fut në kishë, të kthen ngado me fytyrë nga dielli dhe deti i mrekullueshëm… Kaq. A nuk mjafton? Sigurisht kaq duan të gjithë.

Tiranë, më 14.05.2016

Kristo KIRKA, Kryetar i shoqërisë “Besa-Besën”

May 14, 2016 by dgreca

Nga URAN BUTKA/*

Në vitin 1908 Kristo Kirka u zgjodh kryetar i shoqërisë “Besa-Besën” dhe punoi me vetmohim për ta bërë atë vatrën kryesore ku të mblidheshin dhe të bashkëvepronin gjithë shqiptarët. Shoqëria “Besa-Besën” u shndërrua në shoqërinë më të fuqishme të shqiptarëve të Amerikës dhe u bë faktori kryesor i bashkimit të të gjitha shoqërive të tjera në një federatë gjithëshqiptare.

Në këto kushte lindi nevoja për një gazetë, zëdhënëse e shqiptarëve të Amerikës, por edhe tribunë e mendimit të çështjes sonë kombëtare. Më 15 shkurt të vitit 1909, shoqëria “Besa-Besën” nisi botimin e gazetës së mirënjohur “Dielli”. Vetë titulli i saj “Dielli”, i qëmtuar nga Fan Noli, ishte kuptimplotë: Dielli, që do të ndriçonte mendjen dhe rrugën e shqiptarëve. Numri i parë i saj doli në Boston më 15 shkurt 1909, si gazetë e përjavshme, mandej dy herë në javë, ndërsa në kohën e Çekrezit u bë e përditshme, shqip dhe anglisht. Në krye të numrit të parë, shpallej diviza: “Dielli është organ i shqiptarëve kombëtarë, që kërkojnë vetëqeverimin për Shqipërinë”.

Gjatë gjithë ekzistencës së saj, ka qenë një nga faqet më të rëndësishme të shtypit shqiptar. Qysh në krye, ajo ka përkrahur lëvizjet për autonomi në kuadrin e katër vilajeteve, mandej lëvizjet për ndergjegjësim kombëtar, për liri dhe pavarësi, luftën kundër politikave shoviniste e pushtuese të shteteve fqinje, si: Greqia, Serbia dhe Italia, kundër planeve të disa Fuqive të Mëdha për copëtimin e Shqipërisë, si edhe ka propaganduar vijimisht idenë e bashkimit të shqiptarëve në një shtet kombëtar e demokratik, sipas modelit të demokracive perëndimore. Ndërkohë, ka pasqyruar jetën, veprimtaritë kombëtare, politike, ekonomike dhe kulturore të shqiptarëve të Amerikës dhe ndihmën e tyre në dobi të atdheut e të çështjes kombëtare.

Redaktori dhe editori i parë i gazetës “Dielli” ishte Fan Noli, i cili me editorialet e tij të thukta, i dha drejtimin dhe peshën e duhur kësaj gazete kombëtare.

Në mbledhjen e përgjithshshme të shoqërisë “Besa-Besën” në Boston, më 14 mars 1909, për të zgjedhur Pleqësinë e shoqërisë dhe për të këqyrur ecurinë e gazetës “Dielli”, folën Fan Noli, Kristo Kirka, Nikolla Poçi e të tjerë. Pleqësia e zgjedhur i bëri thirrje Faik Konicës , drejtor i gazetës “Albania” në Londër, që të pranonte drejtimin e gazetës “Dielli”, ftesë që ai e pranoi.

Në këtë mbledhje u zgjodh edhe redaksia e gazetës: G.Gjoleka menaxher, Kristo Kirka gazetar dhe K.Kristofor arkëtar.

Me ardhjen e Faik Konicës në Amerikë, më 9 tetor 1909 dhe vendosjen e këtij personaliteti të shquar për të drejtuar gazetën “Dielli”, u rrit dukshëm cilësia dhe fama e gazetës, por edhe veprimtaria kombëtare e shqiptarëve të Amerikës.

Gjatë vitit 1909 u rishtrua çështja e bashkimit të të gjitha shoqërive në një të vetme. Pleqësia e shoqërisë “Mall’i Mëmëdheut”, përmes një letre botuar te gazeta “Dielli”, argumentonte domosdoshmërinë e shoqërive të krijuara an’e kënd Amerikës. Shoqëria “Besa-Besën” mori nismën që të organizonte një sërë mitingjesh në qendrat kryesore ku banonin shqiptarët, për të propaganduar bashkimin. Mitingu i parë u organizua më 1 nëntor 1909 në Phoenix Hall, ku erdhën shqiptarë nga Bostoni, por edhe nga Natick, Hudson, Buffalo, New Bedford, Worcester etj. Mitingun e hapi Kristo Kirka, kryetar i shoqërisë “Besa-Besën”. Në emër të kësaj shoqërie, ai bëri thirrje për bashkim, si një aspiratë kombëtare. Oratorët Faik Konica, Fan Noli,Themistokli Millona dhe Kol Kristofori folën për rreziqet që i kanoseshin Shqipërisë dhe për organizimin e shqiptarëve tëAmerikës.

Mitingje masive u organizuan edhe në Hudson, më 12 nëntor 1909, në Bedford, më 18 nëntor, në Natick, më 25 nëntor, në Worcester, më 1 dhjetor, në Southbridge, më 14 dhjetor. Këto tubime luajtën një rol të rëndësishëm për fuqizimin dhe rritjen e shoqërisë “Besa-Besën”, por edhe në rrugëtimin drejt bashkimit. Thuajse një miting në javë, një gjë e pazakontë, por edhe një punë e palodhur, veçanërisht e organizatorit Kristo Kirka, që kishte një energji të pashtershme dhe një vullnet të pathyer.

Gazeta “Dielli” e datës 28 janar 1910, shkruante: “Pleqësia e Besa-Besës mbajti një mbledhje të dielën e shkuar në zyrë të “Diellit”. Ishin në mbledhje Z.Kristo Kirka, kryetari; z. Tromara, sekretari dhe z.Andea Kristo, Stavre Mihal, Xheli Sotir nga pleqësia” [1] Kryetari i shoqërisë “Besa-Besën”, Kristo Kirka, luajti një rol të rëndësishëm bashkues. Por, krahas zgjerimit të shoqërisë “Besa-Besën” me anëtarë të rinj dhe mirëkuptimit gjithnjë e më të madh për bashkimin e gjithë shoqërive në një organizatë të vetme, u shfaqën edhe mosmarrëveshje të brendshme.

“Kulmin këto mosmarrëveshje e arritën në mbledhjen e 20 shkurtit 1910 të kësaj shoqërie, që u mbajt në Boston. Kryetari Kristo Kirka, i cili e drejtoi këtë mbledhje, theksoi domosdoshmërinë dhe nevojën e një lidhjeje apo federimi në mes të shoqërive shqiptare të krijuara në Amerikë… Nga diskutimet që u bënë në këtë mbledhje, u dukën qartë kontradiktat midis kryetarit të shoqërisë “Besa-Besën”, Kristo Kirka dhe drejtorit të “Diellit” Faik Konica, kryesisht për disa artikuj të botuar në gazetën “Dielli”. Kryetari i shoqërisë kërkoi me këmbëngulje që drejtimi i gazetës “Dielli” të kalonte në duart e kryesisë së shoqërisë, gjë që nuk u pranua prej Faik Konicës, i cili theksoi se “përsa kohë do të ishte drejtor i këtij organi, nuk do të lejonte kërkënd të fuste hundët në punët e tij”.[2] Mosmarrëveshjet u thelluan edhe për një problem tjetër që u ngrit në këtë mbledhje: botimi i një gazete tjetër në Boston të titulluar “Flamuri” dhe që drejtohej po prej Faik Konicës. “Flamuri” ndryshonte nga “Dielli”, sepse e kërkonte vetëqeverimin e Shqipërisë vetëm në rrugë kushtetuese. Konica theksoi se e kishte botuar me qëllim këtë gazetë, që ajo të hynte në Shqipëri, sepse gazeta “Dielli” nuk lejohej prej xhonturqve”.[3]

Faik Konica dha dorëheqjen si drejtor i gazetës “Dielli”, ndërkohë që vazhdoi të botonte “Flamurin”. Shoqëria “Besa-Besën” zgjodhi një komision me Kristo Kirkën në krye, për të drejtuar shoqërinë dhe organin e saj, “Diellin”.

Gjithsesi, kjo mosmarrëveshje ishte në dëm të shoqërisë e të gazetës “Dielli”, por edhe të projektit të bashkimit, ndaj të dyja palët bënë një marrëveshje, u ulën në bisedime, zgjodhën një komision të përbashkët dhe shkuan në votime demokratike, me votë të fshehtë. Kryetar i shoqërisë u zgjodh Josif Pani. Kryesia e re ia dorëzoi sërish gazetën “Dielli” Faik Konicës, maj 1910. Të dyja gazetat, për një kohë, u bashkuan në një emër të përbashkët “Dielli dhe Flamuri”.

Pavarësisht nga mospërputhja e mendimeve për probleme apo qëndrime të caktuara, midis Kirkës dhe Konicës vazhdoi bashkëpunimi në dobi të çështjes kombëtare.

Në përvjetorin e parë të “Diellit”, më 11 shkurt 1910, editori i gazetës, Faik Konica, tek përshkruante rrugën njëvjeçare, do të vlerësonte në mënyrë të veçantë veprimtarinë e shoqërisë “Besa-Besën” dhe të kryetarit të saj, Kristo Kirka:

“Me këtë numër, “Dielli” mbush motin e parë të botimit të tij. Kur bën një udhë të gjatë, udhëtari qëndron ndonjë herë, rri mbi një gur dhe hedh sytë pas tij. Është një çlodhje dhe një dëfrim, një kurajo për të vajtur më përpara, kur sheh sesa eci dhe ç’mbaroi gjer atje. Ashtu, edhe ne do të marrim forcë të re, duke shikuar punët që bëmë gjer sot…Shoqërisë “Besa-Besën”, kryetarit atdhetar dhe të palodhur të saj, Kristo Kirka, pleqësisë së nxehtë , kurdoherë gati të bëjë detyrën e saj, ana kombëtare u ka hua përhirime nga zemra”[4]

Pas shoqërisë “Besa-Besën”, në SHBA u themeluan edhe mjaft shoqëri të tjera të rëndësishme, që ndikuan në bashkimin, ndërgjegjësimin dhe arsimimin e emigrantëve shqiptarë atje, por edhe ndihmuan bashkëkombasit e tyre në Shqipëri.

Një nga këto, shoqëria korçare ”Arsimi”, e themeluar në vitin 1909 në Hudson, por e zhvendosur më pas në Boston, dha një ndihmesë të çmuar në arsimimin e emigrantëve shqiptarë në Hudson e Boston, por edhe në zhvillimin e arsimit në qytetin e Korçës. Në krye të kësaj shoqërie ishte Kristo Kirka.

Po ashtu, u formuan edhe shoqëritë “Shpresa” në Bideford, shoqëria “Dallandyshe” dhe “Mbarësia” në Marlboro, shoqëria ndihmëtare ”Bashkimi”, “Flamuri i Krujës” e të tjera.

Të gjitha këto shoqëri dhe organet e tyre të shtypit e kishin kthyer shikimin nga Shqipëria që lëngonte nën sundimin osman, por edhe që përpiqej të dilte nga kjo gjendje. Shoqëritë patriotike të Amerikës inkurajonin çeljen e shkollave shqipe, arsimimin në gjuhën shqipe, ngritjen e çetave të para të lirisë, luftën kundër shovinizmit dhe kishës greke, përkrahjen e kryengritjeve të mëdha antiosmane të viteve 1910-1911, si edhe mbrojten e çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare, veçanërisht në SHBA.

Ja ç’shkruan gazeta “Dielli”, 18 nëntor 1910:

“Ende pa marrë kryesinë Z. Kirka, anëtarët e Shoqërisë korçare “Arsimi” qenë shumë të pakë, por që kur u zgjodh kryetar Z.Kirka, i cili kurdoherë është rrëfyer atdhetar, anëtarët u shtuan shumë dhe është shpresë që të vejë më përpara shoqëria “Arsimi” për të përmbushur qëllimin e saj. Kryetari Kirka foli me hollësi për qëllimin e shoqërisë dhe u dha kurajo gjithë dëgjonjësve që të mos dëshpërohen për mbylljen e shkollave shqipe në Shqipëri, se do të vijë koha që do të hapen prapë dhe atëherë shoqëria jonë ka për detyrë t’u ndihë shkollave shqip, për të cilat është ngritur”.[5]

Kristoja ishte i mendimit që shqiptarët duhet të përfitonin nga liritë e shpallura nga xhonturqit, për të përhapur abecenë e njësuar , për të ngritur shkolla, klube kulturorë, shtyp të lirë dhe veprimtari të tjera, që të vetëdijësoheshin e të bashkoheshin shpirtërisht.

“Gjuha dhe letërsia shqiptare bënë udhën e tyre, por me mundime. Armiqtë filluan luftën e rregullt kundra shqiptarizmës… Më 1908, kur u shpall lirija konstitucionale, në të gjithë anët ku ndodheshin shqiptarë, u hapnë klube, u botuan fletore, edhe u shtypnë e u përhapnë libra edhe u krijua Normaleja e Elbasanit për të pregatitur mësonjës të aftë. Mirëpo , faktorët ngatërrestarë të huaj, duke u mbështetur n’elementët fanatikë të vendit, dëndësuan luftën në të katër anët. Lufta për shkronjat dhe gjuhën doli në krye. Xhonturqit kërkuan që shqipja të shkruhej me germa arabishte dhe të përhapej kultura osmane. Me qenë se shkronjat arabishte, përveç që nuk kanë zënore, por edhe si një gjuhë semitike, nuk përfshijnë as bashkëtingëllore, me një fjalë ishte një mjet mashtronjës për t’i ndaluar shqiptarët në fushën e kulturës. Në tërë Shqipërinë bota u nda më dysh: partizanët e shkronjave latine dhe partizanët e shkronjave arabe. E para përfaqësonte kulturën evropiane edhe e dyta kulturën orientale, e para përfaqësonte nacionalizmën shqiptare, edhe e dyta fanatizmën fetare, e para gjallëri në jetë, e dyta vdekjen. Në këtë luftë, grekët dhe serbët ndihmonin propagandën e xhonturqve…Nacionalistët u detyruan të formojnë çeta dhe t’organizojnë kryengritje. Me rëndësi ishte ajo e Kosovës, e cila përfundoi me zbritjen e kryengritësve në Shkup” – shkruante Kristo Kirka.[6]

Ai përpiqej që shqiptarët e Amerikës të mbanin gjallë gjuhën shqipe, të shkruanin e të lexonin në gjuhën e mëmës, të merrnin dituri dhe të kulturoheshin. Nga shoqëria “Arsimi” organizoheshin kurse dhe shkolla sezonale për të mësuar gjuhën shqipe të shkruar. Madje, Kristo Kirka, bënte thirrje për themelimin e një shoqërie theatrale, që të zbukuronte jetën e emigrantëve shqiptarë dhe të edukonte atdhetarizmin e tyre:

“Thërriten gjithë aktorët që kanë marrë pjesë në dramat “Besa” të Sami Frashërit, “Vdekja e Pirros” të Mihal Gramenos etj. dhe çdo atdhetar që dëshiron të marrë pjesë në një shoqëri theatrale, të ndodhen në mbledhjen që do të mbahet më 29 të vjeshtës së dytë 1911, për të rregulluar një shoqëri theatrale”[7]

Kështu, me nismën e Kristos, u themelua shoqëria teatrale “Lahuta”, me qendër në Boston.

[1] Gazeta “Dielli” 28 janar 1910

[2] Po aty

[3] V. Duka, Shqiptarët në rrjedhat e shek.xx

[4] Gazeta “Dielli” , 11 shkurt 1910

[5] Gazeta “Dielli” 18 nëntot 1910

[6] Gazeta Fjala e Korçës, qershor 1944

[7] K.Kirka, thirrje për një shoqëri theatrale, Dielli, 19 vjesht’e dytë.

*Marre nga Libri”Kristo Kirka” i Uran Butkes

Ne Foto: Kristo Kirka ne te majte te Fan S Nolit

Kreativiteti i “Sagës” së Dilenjve

May 14, 2016 by dgreca

Nga Prof.Kristaq F. Shabani*/

Kreativiteti, në kuptesën e mirëfilltë të kësaj shprehie, është një veprimtari e përditshme e dhuntisë , talentit, një spikatje dinamike, e cila ka të bëjë me produktivitetin material te mendimit novator, të risisë. Kjo realizohet, si rrjedhojë e veprimtarisë së epërme mendore.

Në këtë kontekst, duhet të përcaktojmë saktë zjarrminë inkadeshente të thelbit që, kreativiteti është një veprimtari e konkretizuar e aftësisë, e predominancës së saj, e dominimit të proceseve volitive, në kahje plotëdimensionale, plotmendore dhe plotngjyrore. Kreativiteti e ka buresën nga rrjedhoja e përmendur më sipër, por edhe nga aktivizimi i genit, përcjellshmëria e tij në gjeneratat e reja, sensi i realizimit konkretizues dhe prakticitetit me parime te gjetura. Kreativiteti ka cilësi gjetjen, prirjen, zhdërvjelltësinë, vitatitetin, vërtetësinë e kryeprovës dhe kryefjalës reale.

“Saga” e Dilenjve dhe Prijësi i saj

Zagoria, kjo krahinë inteligjente dhe potente në fushën e produktesës së mëndafshit të pronës intelektuale, ka veçanësi të përligjjes së këtij fenomeni dhe dallesa në krahasim me shumë krahina të tjera është tepër e dukshme dhe finalizuese. Në këtë referencë të shkurtër kemi fokusuar dhe rrokur përfaqësues tipikë të një familje, e cila, në vetvete, përbën një “Sagë” në “Sagën” e madhe të Zagorisë, mbartëse përfaqësuese të kreativitetit, një shembëlltyrë referuese dhe modeluese. Fjala është për Sagën e Dilenjve, e cila ka një pasqyrim efikas përfaqësues në pemën e saj gjeanologjike kreative .

Prijësi i këtij kreativiteti, pa dyshesë, është Ilia Dilo Sheperi, i cili, si rrezultat i zjarrmisë intelektuale, i dijësisë, kulturimit, prodhueshmërisë begatore në fushën e gjuhës shqipe, në lëvrimin e spikatërisë në fushën arsimore, me shpërthesën dhe bollukun mendor, hartoi një libër tipik, të munguar deri në atë kohë: “ Gramatikën dhe Sintaksën e gjuhës shqipe”, duke u nderuar me skeptrin e mendimtarit, gjuhëtarit, studiuesit në një kahje të munguar.

Klima gjuhësore, sinoptika gjuhësore, ku përlindi ky kreativitet

Elmentë të tillë si: prezenca e fillimit të “gumzhitjes” arsimore në shkolla të mesme të sapofilluara , etja e përgjithshme për dije, nxorën në dritë mendimin për të dritësuar të parën gramatikë për shkollimin e mesëm, e shndërruar në një vepër tejet themeltare e gjuhësisë shqiptare, e cila kishte si autor një zagorit, i motivuar bindshëm si pionier i Arsimit Kombëtar, studiues i devotshëm dhe vullnetor në fushën e studimeve albanologjike, i pajisur me një energji të madhe të pozitivitetit kreativ …

Pra, një rol parësor kontributi të kreativitetit, të lindjes dhe krijimit të një vepre të munguar… Kjo e lidhur me shkallën e epërme të mendimit. Natyrisht, vetëm ata që kundrojnë lart, larg, në vertikalitetin dhe horizontalitetin, mundësojnë kreativitetin. Duhet të shprehemi se, këndvështrimi dilian, në përpjekjet kombëtare për gjuhësinë të realizuara më parë në një diagram e kalvar në këtë objekt nga Kostandin Kristoforidhi, Sami Frashëri e përpjekës të tjerë të gjuhës, të cilët kishin kërkuar rrugë dhe kishin hedhur tharmin ndriçues për të rrugëtuar mbarë gjuhësia jonë, madje kishin hedhur bazat e shkencës sonë gjuhësore është vazhdë e këtyre përpjekjeve .Ashtu, sikundërse çdo fenomen real, fillon nga zanafilla e të dukurit edhe gjuhësia jonë, si shkencë, ka kaluar në disa faza ecjeje dhe prurjesh, prezenca diletante, deri te shndërrimi në shkencë të vërtetë.

Dhe këtë sipar ecje e ideoi, e skenoi, e aktroi e regjisoi, Ilia Dilo Sheperi

Me këtë vepër u dha sinjali i një studimi tërësor i strukturës së gjuhës shqipe, duke parasjellë vështrimin në të kaluarën parahistorike e historike dhe kjo siguroi flakjen tutje të dilentantizmit, të spontaneitetit, të rakitizmit dhe proliksitetit. Ndaj, vlerësimi për këtë tekst, ishte në kufijtë e bukur ekstreme dhe qiellorë : “…vepër me vlera të rrallësisë gjuhësore, vepër meritore në historinë e gjuhës shqipe…, vepra është një perlë e gramatografisë sonë; nga shumë anë, kjo gramatikë ështe sot një minierë e pasur; vlerë e kreativitetit për studiuesit e sotëm të shqipes”.

Bindjen time vetjake : “Jetëgjatësia e gramatikës shpreh bazën e themeltë të rezistencës së punimit gjuhësor dhe përligj atributin, aftësinë dhe plotinë studimore, e cila lejon procesin evolutiv “.

Ishte shfaqur në teatrin e kreativitetit gjuhësor shqiptar një vepër rrallësore, e cila jep ndihmesë për të kuptuar vertetësinë dhe përmasën e kulturës dhe kulturimit shqiptar, ku prijës është mendimi i Rilindsave me rrezatim profetik , të cituar nga Prijësi i “Sagës” gjuhësore të Dilenjve, Ilia Dilo Shperi, qysh në vitin 1918: “Kombi ynë do të zërë një ditë vendin që i takon historisë së tij midis kombeve më të qytetëruar”.

Një mendim, sa profetik aq dhe bindës , sa thelbësor, aq dhe ndjenjësor, sa zhbirues aq dhe penetrues, sa i ditës aq dhe i së ardhmes së konfiguruar…

Nuk është detyra ime të bëj zbërthim të substratit të gramatikës dhe sintaksës, pasi kjo paraqitet në referencat e tjera, por është e nevojshme të ndalem në dy stacione thelbësore:

Gjuha jonë ka udhëtuar në rrugëtimin e saj plot kundërti, plot atake, për arsye të lashtësisë dhe të bukurisë së saj, të aftësisë së saj buronjë dhe të plotësisë së saj figurative edhe simbolike, e cila pasurohet nga veprat kreative, por studiuesit apatikë nuk mund t’i afirmojnë prurjet.

Dihet se ç’efekt i dha mësimit dhe zhvillimit të gjuhës shqipe kjo Gramatikë e Princit të saj kreativ.

Njihet mirë dhe spostimi i kësaj vepre dhe çoroditja e fatkeqësuar në sistemin monoide, të cilën albanologu i i famshëm Nobert Jokl e ka motivuar: “…tekst për shkollat eprore… kontribuon në lëmën e hulumtimeve gjuhësore…”, por duhet theksuar se “tharmi “ i kësaj vepre ndihej , por jashtë emrit të krijuesit të saj të tejzgjuar.

Gramatologjia jonë, asqë mund të kuptohet, pa këtë vepër mirëfillore.

Kjo dihej, por frika dhe stepja s’lejonte ditirambin e saj real, por ditirambin e saj të fshehur.Çfarë nxjerr në pah ditëshmëria dhe studimi gjuhësor në lidhje me veprën kreative të Dilos?

Studimi i veprës së Ilia Dilo Sheperit sugjeron sot se vetëdija gjuhësore është e cunguar; dëshirat e tij shkencore janë ende çështje të ditës; gjithashtu, mund të shikojmë me tej se problemet e ditës, si të gjejmë rrënjët e vjetra, të operojmë me fjalën aktive , elementet e të cilës na tregojnë se shqipja është një nga gjuhët më të vjetra, “nismon , kur nisin gjuhët primitive”. Natyrisht që shkenca gjuhësore ka ecurinë e saj ; zgjerohet dhe thellohet në këtë rrugëtim shkencor me konceptin e gjuhës; nxirret pahësisht primordialiteti gjuhësor. Studiuesit e mirëfilltë, asqë mund të mos vinin re se Gramatika dhe Sintaksa e Gjuhës shqipe, pavarësisht se, kur u shkrua, ka një bazë të moderuar të konceptit gjuhësor modern dhe se mendimi i hartuesit kreativ ka qenë pararojues, në disa raste të mendimit gjuhësor shqiptar, madje dhe në përtejshmërinë e këtij mendimi. Pra, kjo siguron prioritetin dhe fitimin e çertifikimit të përftesës së gjuhës sonë në hullinë, hyrjen e rrjedhave të zhvillimit të gjuhësisë botërore. Këtu duhet të vëmë në dukje krenimin e kreativitetit universal. Një dukuri e tij qartësisht eliminon ndjenja të inferioritetit dhe nxit elementin konkurrues. Kumbuese janë fjalët e gjuhëtarit dhe albanologut Dilo, të cilat kumbojnë sot dhe në këtë auditor inteligjent si një kambanë e fortë tringëlluese, tingëlluese, kushtrimuese : “Të vendosësh si gjuhë letrare njërin dialekt, është kundër vetë gjuhës; të vendosësh dialektin tënd, është gjë e shëmtuar”. Është një thelb kreativ edhe për studiuesit e sotëm sythe zgjuar e të pazgjuar që tentojnë të zgjohen.

Në këtë koncept dhe në këtë vlerësim, vepra e Dilos duhet të konsiderohet si një libër i shenjtë i shkencës gjuhësore shqipe. Asqë mund të mendohet kurrë vjetërsi e tempujve, amortizim i tyre moral, të cilët e ruajnë shkëlqimin dhe, madje , kur është aftësia vlerësuese e tyre shkrepëtijnë … Çoroditja e ndodhur duhet të harrohet . Ndaj t’u falemi këture tempujve gjuhësorë të tempetamentit kreativ “Dilo”!

I profilizuar në kreativitetin krijues të Sagës , përshfaqet Etjen Dilo

Shkrimet e Etien Dilos, janë realitete, konkrete, madje del në pah dhe sfumimi kohor i figurave dhe personaliteteve : ”Në një botë që lind e nuk lind dot“, “Bija e Sheperit, një emër që rron mes nesh” , “Ilia Dilo Sheperi asht nga ashti i Mëmëdheut”, ”Një zë atje, ku nuk kishte më zë”, ”Fletë nga historia e një familjeje me rrënjë te Rilindja Kombëtare”, ”Personalitete të padiskutueshme, kur luhej fati i kombit”. Një gjashtëtet dinamik. Vetë këto tituj tregojnë anën e tyre “romanore” të një jete.

Veçanësia spikat në librin “Personalitete të padiskutueshme, kur luhej fati i kombit” rrëfejnë me shumë inteligjencë figura dinjitoze të Kombit, të cilët rrjedhojnë nga krahina e Zagorisë, por përmastohen në historinë e Kombit për kontributin e tyre si: Mihal Harito, Petro Harito, Jorgji (Gjergj) Çako, Andon Çako (Çajupi), Ilia Dilo Sheperi, Aristidh Ruci, Jani Dilo , etj… Një superiorit kreativ i shpërthyer nga një kurorë kreative i ndërlidhësuar me kurorat e tjera kreative të Kombit .

Autori i këtij kreativiteti përsjell frymëmarrjen e elementëve, të cilët bënë historinë më informacionin real të ndodhisë : ”Tek unjeshim nga Dhëmbeli për në Përmet, takova Abdul be Frashërin me të tjerë që po venin në Gjirokastër për të lidhur besë me atë krahinë. Abdul Frashëri me Mihal Hariton e të tjerë zagoritë në udhëtim… nga Prizreni shkojnë në Jugun e Shqipërisë për të vënë në jetë vendimet e Lidhjes së Prizrenit. Çelin një rrugë të re në Historinë e Shqipërisë, në të cilën do të ecnin dhe… djali i Abdulit, Mit’hat Frashëri; i Mihal Haritos, Petro Harito; Jorgji Gjergj Çako dhe i nipi, Andon Çako (Çajupi); Ilia Dilo Sheperi dhe i biri, Jani Dilo; Aristidh Ruci… (Lidhje brezive e përcjellje brezive- gjerdan kreativiteti).

Vargu është i gjatë, po në Historinë e Shqipërisë në sistemin monoide, si shumë personalitete, u lanë mënjanë, u sfumuan totalisht, u mbyllën në lëvozhgën mit.. Mbetën të panjohur në njohjen e tyre. “Koha, “Nëna e të vërtetave”, i kërkonte dhe i kërkon. E sotmja ka nevojë për një bazë morale mbi të cilën të mbështetet e ardhmja “- shprehet autori deduksionalisht. Personalitete të padiskutueshëm, ngulës të piketave kreative në dallgët e ngjarjeve të historisë e në ecurinë e kulturës sonë, me të cilën lidhej e mira, largimi i ligësisë anti gjuhë , anti komb i antëve të konturuar përqark trojeve të lashta, përparimi dhe shpëtimi i kombit, përgjithësisht pranohet që janë lënë në heshtje.

Heshtja natyrisht ka përçmimin e saj . Kreatori Etjen Dilo shpreh mendimin e tij në një pyetje , të cilës vetë i përgjigjet : “Kur nuk njihen e vlerësohen ata që “bënë histori”, si mund të ecet përpara ?!” Habitësi retorike. Thënësia balzakiane vjen në përforcim mendimi: “Një komb që nuk njeh prindërit e tij, zhduket”. Një nga synimet e kreatorit: sipërmarrja për të paraqitur guximshëm figurën e atdhetarëve zagoritë, të cilët bëjnë pjesë në Panteonin e Burrave të mençur e dimensional të Kombit, elitën e Kombit, të cilët hapën shteg, bënë atdhe , por disa prej tyre i mjegulluan , i vranësuan në qiellin që krijuan vetë për të zmadhuar dimensionet e vogla, duke eliminuar përballjen me triumfuesit…

Bindësia reale: Këta janë njerëz, jo të zgjedhur prej dikujt, po prej kohës, që imponohen bukur me idetë e tyre, që na ndriçojnë udhën, si kostelacion yjesh, që na detyrojnë t’i dëgjojmë e t’u bindemi, që na japin forcë, na prijnë, na hapin shtegun pa e ndjerë, pa e parë ne. Ky është përfaqësimi i pjesës më të vyer të Kombit, e cila flet me pasurinë konkrete të fakteve dhe të realitetit. Kur e vërteta flet vetë, s’ka nevojë të mbrohet. Duke shfletuar shkrime të këtyre atdhetarëve e dijetarëve, kreatori është ndalur te një mendim i Jani Dilos: “ Të përpiqemi për të kërkuar të vërtetën… Këtë ta paraqesim sa më thjesht e sa më bukur … dhe t’i shërbejmë eskluzivisht të vërtetës … Duke vlerësuar punën dhe vleftën e të parëvet tanë, tek e mbramja, do të ndihemi kryelartë si pasardhësit e tyre dhe si Shqiptarë”.

Studimi i personaliteteve të kulturës sonë pa u marrë me idenë dhe përkatësinë , por me reagim e drejtësi shkencore del në pah përmasa e kulturës shqiptare , del në pah shtrëmbëresa e kolonave kreative. Historia reale nuk pranon deformimin, shtrëmbërimin, irealitetin, përgënjeshtrimin , manjatizmin, eliminimin e okularitetit , dëshmisë e faktit real.

Në kete libër, ka folur shpirti dhe kur flet shpirti, ai thotë gjithmonë të vërtetën. Si thotë dhe vetë autori: “ Nuk do ta pëlqeja kurrë një libër që nuk thotë të vërtetën, sado i shkruar bukur; apo, kur zgjat fjalën pa punë. “Mos shkruaj atë që e nënkuptoj vetë”,- shkruan Jani Dilo.

“Nuk është zgjuarsi ta zgjatësh fjalën, po shkurt dhe vetëm aq sa duhet”, porosit Ilia Dilo Sheperi.” Në librin :”Një zë atje, ku nuk kishte më zë” Etjen Dilo ka mbledhur zëra nga Sheperi i Zagorisë, nga familja e Ilia Dilo Sheperit. Një libër me kujtime, dokumenta e studime për njërin nga rilindësit tanë, Ilia Dilo Sheperin, pa lënë mënjanë dhe djemtë e tij Themo Dilo, Qiriako Dilo, Mihal Dilo, Margarit Dilo, Orest Dilo , Koço Dilo…, përfaqësues dhe këta të denjë të Sagës së Dilenjve. Në këtë vepër ndihet apelimi si dhe kreativiteti i Sagës. Libri : “Bija e Sheperit një emër qe rron mes nesh “ i përkushtohet Mësueses së Merituar, Viktori Dilo. Ai ka vlera njohëse metodike e pedagogjike sidomos, nëse shikojmë përtej asaj që kemi jetuar e njohur, në vitet e shkollimit të atij brezi, që nis detyrën e mësuesit, fill pas lufte, që lidhin brezin e parë të mësuesve të shqipes, personalitete të kulturës sonë, me brezin e mësuesve që u përgatitën në vitet e monoidesë. Si ishin arsimuar e edukuar ata? Si u bënë ballë problemeve e vështirësive të kohës? Ndjehet se ishte edhe një detyrim i mirëpritur për të që të shkruante për mësuesen e më pas kolegen e tij që i takon atij brezi, që “ka mbetur në kujtesë si shembull i ndritur”; na tregon ç’vlerë ka puna dhe si me punë njeriu mund të krijojë emrin e vet. “I është dashur të mos hyjë menjëherë në klasë e të qendroja brenda mureve të shkollës; i është dashur të niset nga vendlindja, nga nis dëshira për punë, ndjenja e bukur e mirësisë dhe e atdhedashurisë. Ka gjurmuar gjurmë jete, lufte e qëndrese, se, të shkruash për Viktori Dilon, do të shkruash dhe për Ilia Dilo Sheperin, për Aristidh Rucin, për vëllezërit e saj, veçanërisht për Jani Dilon. Të gjithë janë të një pemë atdhetarizmi me rrënjë tek Rilindja Kombëtare”. Viktoria Dilo është një personifikim i mençurisë zagorite, duke krijuar portretizimin e një moduliteti pozitivitet mësuese e sferës kreative.

Libri “Në një botë që po lind e nuk lind dot”, ka rrëfime të shkurtëra, të cilat deklamojnë për histori të dhimbshme,ku kundërshtia klasore arrin pikun e saj të lartë dhe dëshmon zjarrminë e padrejtësisë, e cila duhet të gjykohet me logjikë. Dëshmimi zbulon arsyet, shkaqet, veprimet e vërteta që kanë ndodhur e ndodhin. Në librin ”Fletë nga historia e një familjeje me rrënjë tek Rilindja kombëtare”, Etjen Dilo ka fokusuar Sheperin, atë qytezë mendimtarësh dhe kreatorësh, duke këndvështruar gjatë jetën dhe veprën e Jani Dilos. Librin e përshkon ideja e tij për një Shqipëri të lirë, demokratike, të të gjithëve. Librin për Ilia Dilo Sheperin Etjeni e ka titulluar “Ilia Dilo Sheperi, asht nga asht i mëmëdheut”. Një trajtesë e bindshme dhe emotivuar e figurës potente të Ilia Dilo Sheperit si themelvënës i albanologjisë.

Larmiteti kreativ prezent dhe te përfaqësues të tjerë të Sagës

Këtu do të mjaftohemi me një ekspoze të shpejtë të veprave të krijuara , të cilët marrin pjesë në bibliotekën kreative mendore të Sagës.Jani Dilo, krahas veprimtarisë së tij në sferën e idesë së tij , realizoi dhe krijoi disa vepra, të cilat mbartin idetë dhe qëndrimet e tij ndaj çështjeve kapitale, mbi të cilat sot , në kushte të një mendimi të lirë, vlerësimi për veprimtarinë e tij kreative është me real.

“Skënderbeu” , “Të njohim martirët e kombit”, “Lufta civile në Shqipëri”, “Problemi i shtetit”, “How the comunists took over in Albania”, “Russia’s dream of conquest doomed to failure”, “Titoism on the march” , “ Si lindi dhe u rrit komunizmi në Shqipëri”.

*Vangjel Dilo 1936- 2002

Lindi në Kavallë, me prindër të origjinuar nga Sheperi. Arsimin fillor e mori në Sheper, ndërsa shkollimine mesëm në Tiranë në gjimnazin ‘Qemal Stafa”. Kreu studimete larta në Institutin Pedagogjik 2 vjeçar, dega Matematikë -Fizikë (1956-1958) në Tiranë. Për idetë e tij progresiste, por kundërshtuese të regjimit u bë i padëshirueshëm. Ai provoi më sukses përkushtimin në fushën shkrimore dhe arriti të shfaqet me tre romane për fëmijë si “Prapamalasi” (1993), “Takim me ujorët e Adës” roman fantastiko- shkencor (1985) dhe “Bekshiu i fshatit” (1991). U pranua Anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë vetëm në vitin 1985. Gjatë veprimtarisë së tij të mirëfilltë botuese Vangjeli botoi mjaft studime e tregime te revistat shkencore dhe në shtypin periodik. Në vitet 1991- 2000 emigroi në Kavallë, ku shkroi dhe botoi analizën shoqërore “Parajsa e Ballkanit” dhe novelën fantastiko- shkencore “Një Sos Kozmik”.Në botën kreative është shfaqur dhe Ilia (Ylli) Dilo, i cili ka botuar në vitin 2010 në Bukuresht vëllimin poetik “Dhurata e Zotit”; është pjesëmarres në Antologjinë poetike “Shpirti i Fjalës”, botuar po në Bukuresht në vitin 2009 , ku, krahas poezive në gjuhën shqipe, ka dhe poezi të përkthyera në gjuhën rumune. Po kështu sfera e tij e kreativitetit rrok dhe fushën publicistike me shkrime problemore dhe studimore te “ Dielli”, “ Illyria” , “Dituria “, “Zemra shqiptare”, “Tribuna shqiptare . Është i përfshirë në WIKIPEDIA- (Enciklopedia e lirë), në kategorinë: “Biografi Shqiptarësh”.

Eduard M. Dilo një tjetër kreator nga Saga e Dilenjve : bashkautor në antologjinë “Zemra Prindërore” (Botimet “Almera”, Tiranë 2008), bashkautor me shkrimtarin e njohur Jorgo Telo në librin “DILOIADA”(Gjirokastër , 2009); ka botuar vëllimin poetik “Shpirti i Trazuar”, Bukuresht 2010, gjithashtu përfshirës në antologjitë poetike: “Kështjella e ëndrrave”, Bukuresht 2012, “Vargu në Përjetësi”, Bukuresht 2013, “Eksili i ëndrrave”, Bukuresht , 2008; pjesëmarrës në antologjinë për Dëshmorin e Kombit, Kol Mirdita (Kosovë) 2014 etj. Janë përkthyer në rumanisht e përfshire në Antologji dhe poezi të shumta te tij. Shquhet dhe në lëmin publicistik, duke botuar shkrime me objekte të ndryshme si dhe studime dhe poezi të tij në gazetat: “ “DIELLI”, “ILLYRIA”, “BALLI I KOMBIT”, “DITURIA”, “RRENJET” , “TEMA”, “PENA”, “ZEMRA SHQIPTARE” , “TRIBUNA SHQIPTARE” etj.

Është një veprimtari kreative ,e cila duhet të merret në konsideratë.

Nga brezi i ri mund të përmendim për sferën kreative Angela E. Dilo e përfshirë dhe kjo në Antologjinë “SHPIRTI I FJALES”, Bukuresht 2009. Angela ka botuar shkrime dhe poezi në gazetat “DIELLI”, “ILLYRIA”, “DRITA”, ZAGORIA” . Në moshën 15 vjeçare arriti një sukses, duke u shpallur “Poete Famoze” në USA, ku veç çertifikatave u nderua dhe me një një statujë të Shekspirit me emrin e saj.

Një kontribut të veçantë ka dhënë dhe vijon të japë publicisti Ksenofon M. Dilo, i cili ka botuar librin monografik të suksesshem “ ILIA DILO SHEPERI “ dhe mjaft shkrime me karakter problemor,duke tërhequr vëmendjen për sensin e trajtimit dhe përmbajtjen e materialeve dhe progresin mendimor.

Gjetje dhe prurje kreative mbresëlënëse dhe inteligjente, Elda Dilo

Ndalësia dhe bukuria shprehëse e kreativitetit të Dilenjve është pa dyshesë Elda Dilo, e cila dallohet për shprehësinë dhe kombinativitetin ekspresionist, të moderuar midis shkencës së saktë dhe letërsisë , pikturës artit, një objekt në thelb i mençuruar, një gjetje dhe prurje kreative mbrësëlënëse dhe inteligjente. Vepra në Udhëtim …” e Eldës , është një vepër e cila të befason me konkretizimin e lidhësisë midis këtyre fushave, të cilat, në një këndvështrim të shpejtë, të duken sikur nuk kanë lidhje njëra me tjetërn , por kanë lidhësi kaq të forta saqë përdorimi i argumentave bindëse, i provave, i eksperimentit kreativ , të befason dhe është shumë mbushamendës. Është një trajtesë e konteporaniteti, ku mendësia , prakticitetit kombinohen me argumentin bindës me ilustrimin dhe faktin e ndodhisë, gjasisë dhe ngjarjeve.

Elda ka hyrë me aftësinë e saj në brendësi të këtyre formacioneve duke përcaktuar qartësisht phashin e këtyre formacioneve, duke dritësuar fenomene dhe procese vështirë të pashpejgueshme më parë. Kjo lidhësi është një partiturë kreativiteti me nota pentagramore të disiplinuara. Përveç kësaj Elda po shquhet dhe në fushën studimore, në përsjelljene frymës së re të mendimit kritik bashkëkohor , duke epasuruar me elemente të reja , si dhe me përçapje në poezinë moderne.

***

Në sferën e Artit, nga “Saga” e Dilenjve vend të rëndësishëm, zë në fushnë e këngës dhe këngëtarja e talentuar, madje dhe krijuese, Rovena Dilo, një këngëtare shumë dimensionale, me vokal dhe tonacion të veçantë e “dafinizuar”, pse jo, me kurorën e Artë të Këngëtarëve të Shekullit.

Përfundesë

“Saga” e Dilenjve vijon rrugëtimin , ndaj fokusimi ynë do të vijojë me të fokusuarit e tjerë, po kështu dhe me ata që kanë shkruar për Dilenjtë, ndaj preferoj një ndalesë me një shenjë pikësimi , të quajtur presje.

*Referencë e mbajtur në veprimtarinë “ DITA E DILENJVE” 08.05.2016, në sallën UNESCO të Muzeut Historik Kombëtar Tiranë