Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Jakov Xoxa si artist i fjalës dhe stilist i letërsisë

by

Esse nga Aristotel Mici/Massachusetts/
Stili nuk është gjë tjetër, veçse fytyra e shpirtit të autorit./Seneka/
Hapësira e paanë e fushës së Myzeqesë, psikologjia e qetë e njerzëve myzeqarë, ligjërimi popullor, humori i lehtë i kësaj treve, si dhe shpirt i butë dhe zemra e gjërë e Jakov Xoxës janë tretur në veprën e tij përmes frymëzimit të vetë në një stil original dhe tërheqës. Për stilin e këtij shkrimtari gjen shprehjen thënia e lashtë e filozofit romak, Seneka, se “Stili nuk është gjë tjetër veçse fytyra e shpirtit të autorit.”
Sa herë diskutohet për një vepër letrare, krahas problemeve të përmbajtjes, flitet edhe për formën e saj, që e shpreh atë përmbajtje, ku në radhë të parë merren dy koncepte, “gjuha e autorit” dhe “stili”. Sado që kemi të bëjmë me dy nocione të përafërta, ata nuk janë e njëjta gjë. Në këtë çështje të teorisë së letërsisë, studiuesja Sh. Islamaj, tek analizon me një libër të vetë gjuhën e veprës së Xoxës, thekson se “termi gjuhë nënkupton tërësinë e mjeteve shprehëse, që kemi në disponim, kur formësojmë një shprehje, ndërsa termi “stil”- aspektin dhe çilësinë e kesaj shprehjeje , pra nivelin e mjeshtërisë gjatë ligjërimit artistik. Dhe në këtë aspekt, të harmonizimit të gjuhës letrare dhe të stilit, Jakov Xoxa është mjeshtër në veprën e tij letrare. Xoxa jetoi dhe bëri letërsi gjatë kohës së diktaturës komuniste, kur sundonte metoda e realizmit socialist me normat e saj të ngurta. Po me talentin e tij, me sa mundej në ato rrethana, Xoxa përpiqej t’i shkiste skematizmit të asaj metode, duke krijuar tablo realiste me stil origjinal. Me veprën e tij Xoxa pasuroi dhe më shumë traditën e narracionit shqiptar. “Kjo është rrjedhojë e kulturës së gjërë teorike, e punës këmbëngulësë dhe pasionante, si edhe e dashurisë që kishte ai per njeriun e tokës së tij, për atdheun dhe kombin e vetë dhe ,si i tillë, ai është pjesë e ndërgjegjes së popullit, është shprehës i saj”. Talenti i Xoxës duket sikur merr frymë nga goja e popullit.
Prirja e tij, për të vjelë bukurinë dhe spontaneitetin e ligjërimit popullor, dallohet qysh në novelat e para të botuara më 1949. Në këto novela gjejmë shprehje plot me idioma karakteristike, që i japin stilit të tij letrar një ngjyrim të veçantë, siç mund ta shikojmë edhe në këto fjali të pakta, që po shenojmë, sa për konkretësi:
Frosina e ndjeu veten pendë…….. Ajo e bëri zemrën gur.
Më të mirë se xha Lipi, për punë druri, nuk gjeje të rrihje dhenë.
Plaku ndehu veshët big dhe hapi sytë katër.
Ata, mallakastëriotët, nisën t’ia hiqnin fillin.
Shkrime të tilla me një gjuhë të rrjedhshme, si tek novelat e para të Xoxës, do t’i tërhiqnin vemendjen Prof. K. Cipos, i cili në librin e tij të gramatikës për shkollat unike në vitin 1949, do të vendoste një paragraf për ilustrim titulluar “Kallci i ri”, marrë nga novella “Kurorat e Masar Beut të J. Xoxës. Natyrisht, një libër gramatike nuk është antologji, ku vihen pjesët më të bukura, po sidoqoftë, për një shkrimtar të ri ky rast është inkurajues, aq më tepër të ndodhesh midis teksteve të tilla si “Kasollja” e V.B.Ibanez, e përkthyer nga F. Noli; “Kënga e Skifterit”, e M. Gorkit, e përrkthyer nga Lame Kodra; “Janari”, fragment nga Shollohovi, përkthyer nga S.Caci. E thënë shkurt, Prof. Cipo, që ish një personalitet i gjuhësisë shqiptare, lajmëronte me gramtikën e tij , më 1949, se letrave shqiptare po u vinte një talenti ri original.
Po në qoftë se në novelat e para, të vitit 1949, Xoxa kish nisur të shquhej për një stil të vetin, me romanin “Lumi i Vdekur” talenti i tij do të shenonte kulmin e arritjes artistike. Ky roman qe një ngritje e re në rrugën e zhvillimit të prozës së gjatë në letërsinë sonë. Siç shkruhet edhe në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, romani “Lumi i Vdekur” nëpërmjet subjektit, që shtillet në vitet 1938-39, rreth kalvarit jetësor të familjeve myzeqare dhe kosovare të shpërngulura, ndriçon me një realizëm tronditës dramën e fshatarësisë shqitare të asaj kohe…J.Xoxa synoi të japë artistikisht të tërën e shoqërisë shqiptare nëpërmjet përqendrimit në vendoren përmes mënyrës dhe stilit të tij.
Konsekuent me stilin e vetë, Xoxa do të shkruante edhe dy romane të tjerë shumë planësh, “Juga e Bardhë” dhe “Lulja e Kripës”, po tek “Lumi i Vdekur” stili i tij shenon formën më të përsosur dhe prandaj, për të evidentuar vlerat stilistikore të Xoxës, në këtë trajtesë jemi përqendruar kryesisht tek ky roman. Fakti, që “Lumi i Vdekur” deri tani ështër ribotuar trembëdhjetë herë, tregon më së mirë për vlerat e qendrueshme të kësaj vepre. Studiesi Robet Elsie, do të shkruante për të: Jakov Xoxa nga Fieri, në fushën dikur me këneta dhe mushkonja të M yzeqesë, dënoi shfrytëzimin e fshatarësisë së varfër nga bejlerët mizorë në veprën “Lumi i Vdekur”. Ky roman është një nga veprat e rralla të kohës me merita artistike.
Ajo që bie në sy me një herë në rrëfimin romanesk të veprave të Xoxës është të treguarit realist e me detaje, po edhe me një gjuhë të pasur. Kurdoherë duket kujdesi i mjeshtrit të stilit, për të gjetur veçantinë e fjalës dhe të shprehjes. Çdo personazh flet e arsyton me nivelin e tij në përshtatje me moshën, synimet, ndjenjat, punën, po edhe ambicjen. Pra, në çdo faqe të veprave të Xoxës, po në mënyrë të veçantë tek “Lumi i Vdekur”, hasim tablo të besueshme, pa sajime artificiale, me një fjalë kudo vërehet stili realist i autorit.
Xoxa i ndjek ngjarjet në vepër natyrëshëm, duke ruajtur gjithnjë unitetin e stilit, të kompozicionit, dhe të mënyrës së të folurit midis personazheve. Sjellim në mendje një episode nga “Lumi i Vdekur”, dhe konkretisht, bisedën midis Kozma Ndrekës, një djali qytetar të pispillosur, dhe Vita Shpiragut:

Ajo (Vita) u ndal në mes të dhënëve të trembura, dhe i tha:
– Çdo që më ndjek?
– Ja, dua të të bëj manare.
– Sa për manaren që kërkon, shiko se mos e gjen në ndonjë kope tjetër.
Duke ia paguar hakun me të njëjtën monedhë tingëlluese, ajo e ndjeu veten më të larë ndaj tij dhe i erdhi të mbahej paskëtaj edhe më të madh.
Pra, në këtë episode, si fjala manare e thënë nga djali,që gjurmon një bareshë midis deleve, si dhe fjala “kope” e përdorur nga ajo, në batutën kundërshtues, që të dyja, kompletojnë bukur skenën pastorale të romanit, duke e bërë stilin, ashtu, aq realist.

Natyra është tjetër tipar dallues i stilit të Xoxës në gërshetimin e ngjarjeve në vepër. Qoftë në situata tragjike, a po në episode lirike, peisazhi natyror jepet i ngjallë dhe si pjesë përberëse e ralitetit konkret. Për këtë le të kujtojmë kohën e frikëshme, kur u ngjall Lumi i Vdekur, që shkaktoi përmbytjen e madhe të Trokthit dhe gjithë fushave përqark. Atëherë, shkruan autori:
“Njerëzit me sytë përedhe, prisnin të shihej toka, po toka ishte kthyer në një kupë të dytë qiellore, nemitur si gjithë bota për rreth dhe pikuar me yje si qielli që pasqyrohej në të.
Siç shihet edhe natyra e ka ndjerë mjerimin njerëzor. Edhe qielli me yje sikur merr pjesë në këtë fatkeqësi të njerzëve të varfër të Trokthit, ku sintetizohen tërë vuajtjet e fshatarësisë shqiptare të kohës .
Kurse në skenat lirike dhe të gëzuara, ku janë vendosur të të dy të dashuruarit e romanit, Vita Shpiragut dhe Adili, natyra jepet si reflektim i pasionit të dashurisë. Duket qartë në roman paralelizmi midis natyrës dhe idilit rinor. Me një realizëm të hollë psikologjik autori përshkruan gjendjen shpirtërore të çiftit të ri, që ka marrë arratinë dhe kërkon ta gjejë lumturinë në mes të natyrës magjepsëse të Pyllit të Madh, me pisha dhe vererinj. Dhe në mes atij pylli me një atmosferë romantike, që të tundon, Xoxa realizon një skenë erotike të denjë me përmasa filmike.
Shpirti pasionant i Xoxës ndaj natyrës endet si eter në roman përmes stilit të tij me anë detajesh aq të shumtë, që i gjen vetiu nga jeta e përditshme e njerzëve, a po nga fauna dhe bota bimore. Kështu mund të përmendim së pari marinat, që janë shkurre të zonave bregdetare, bimë me gjethe të holla, të tulta e për herë të gjelbërta, të cilat ai i kishte aq për zemër dhe do t’i quaj në vepër “jargavanët e Myzeqesë”.
Midis shumë bimëve, një kaçube tjetër që i ka tërhequr vemendjen shkrimtarit është jamruku, të cilin ai e përshkruan me një animizim mbresëlënës: ”fletët kërxyell të jamrukut, të ngjallur e të rrumbullakosur si gishtrinj të fryrë, të djersitur nga vesa e njelmët e detit, kërcisnin nën nofullat mokër të qeve”
Në çdo vepër të Xoxës gjen detaje të ndryshme që tregojnë praninë e natyrës përzjerë me jetën e përditshme të personazheve në dimër dhe në verë, anës lumit, anës detit, në këneta, në ara a po në kullotë.
Humori i hollë ka qënë armë e myzeqarit kundër të keqes sociale, kundër padrejtësive dhe veseve njerëzore. Duke qënë se humori i lehtë është cilësi e dukshme në ligjërimin myzeqar, ai natyrshëm vërehet edhe në stilin letrar të Xoxës. Po këtë humor e shikojmë edhe në çështje të jetës intime të personazheve. Siç kemi rastin ta gjejmë në konfliktin midis Llaz Shpiragut dhe Kozma Ndrekës për shkak se ky i fundit i vinte anës Vitës. Dhe, kur Kozmai iu shmang pyetjes së Llazit lidhur me të motrën, së cilës, nga gojët e liga, i kishin dalë fjalë për lidhje me të, ai iu drejtua atij me fshikullimë humori:
Ti mos u hidh e u përdridh si plesht nëpër lesht…po përgjigju këtu, do ta kërkosh motrën time si ta do e si na do nderja, a po ç’ thua?

Po Kozmai i kundërvihet më hapur: “Pse flet kështu, o Llazi?… Pse bën sikur s’e di se me kë e ka pleksur jot motër.?
-Unë s’ dua të di se me cilë e ka pleksur, unë di me kë i kanë dalë fjalë e kush i vjen rrotull. Fjalët i kanë dalë me ty dhe ti duhet t’ia mbulosh..
Kur dëgjoi këtë kërkesë të Llazit, Kozma Ndreka e gjeti të udhës t’ia kthente edhe ai me humor:
-Ti thua që tjetri të hajë kumbullat e mua të më pihen dhëmbët.

Gjuha, si tipari më dallues i stilit shprehës të Xoxës, ka qartësi logjike dhe thellësi emocionale, që të prek në mendime dhe në zemër. Gjithë struktura e njesive frazeologjike në ligjërimin letrar të veprës së tij , si nga ana semantike dhe shumëkuptueshmëria e fjalëve, pra nga ana e polisemisë, merr në vazhdimësi nga ngjyrimi krahinor i psikologjisë dhe filozofisë myzeqare.
Po ndërkohe duhet theksuar se, krahas përfitimit që pati shkrimtari nga ligjërimi i të folmes popullore, edhe ligjërimi krahinor përfitoi nga pena e tij. Pra edhe e folmja myzeqare u bë më shprehëse. Për këtë rast poeti dhe studiuesi , Nuri Plaku, do të
shprehej më vonë: “Jakov Xoxa i dha bukurinë e përveçme kësaj të folme, duke e gjallëruar atë edhe nëpërmjet figuracionit artistik. Një nga perlat e këtij sistemi figurativ është padyshim metafora, me të cilën ai e quan Myzeqenë “Magje e Perëndisë”.
I mbrujtur në këtë magje të ligjërimit dhe psikologjisë myzeqare, Xoxa do të end në kapitujt e romanit “Lumi i Vdekur” shumë tablo romantike dhe skena realiste, nëpër të cilat ndrijnë fjali dhe fraza brilante me nëntekste lirike dhe filozofike, siç janë edhe shprehjet:

Edhe në fjetësha, zemrën s’ ma ve dot njeri në gjumë. Gurin e rëndë të varrit të vdekurit ia vënë, po i gjalli e mban.
U ngjall Lumi i Vdekur, mjerë të gjallët.
Dhembja qënka si retë e shiut. Sa më shumë zbrazen, aq më fort lehtësohen.
Dashuria është si grëmi, lidhet e shtohet më shumë nën dhe.
Mos ngit atje tek s’ të përket, se do ta gjesh nga nuk e prêt.

Vlerat gjuhësore të veprave të Xoxës kanë tërhequr vemendjen e mjaft linguistëve. Me këtë rast më kujtohet se në një vizitë familjare në shtëpinë e akademikut Jani Thomai, kur ra fjala për shkrimtarin Jakov Xoxa, ai në bisedë e sipër më theksoi : “Vepra e Jakov Xoxës është një minierë në fushën e kërkimeve të mia për leksikologjinë”.
Xoxa si stilist i hollë në veprën e vetë u dha jetë shumë fjalëve të rralla e gati të harruara, si : maja, majoke, gropëçele, brrylak, pllashtirë, dorak. Në veprat e tij mund të bëjmë një listë të gjatë fjalësh karakteristike, të cilat janë future e po futen vetvetiu në fondin e gjallë të gjuhës së përditëshme, sidomos në pasqyrimin e motiveve të ndryshme të fshatit, siç janë edhe këto fjalë:
ushtre (me theks fundor) era ushtre,ngëqez, gjoçinar, ovrat, mehu ( mehu kënga), shqekëza e buzës, rurëz, gllomkë, halimuca, pethiti, gjetkëz, truska, çartesh nga mendtë, upje të ëmbla, kopërmaçe, jamruku, vringthi, bësat ( ose bëset) e detit.
Ky leksik i pasur i Xoxës është një thesar në duart e leksikologëve tanë për studimin dhe pasurimin e vazhdueshëm të gjuhës sonë.

Për këto lloj falësh dhe shumë të tjera si këto, të vendosura mjeshtërisht në veprën e J. Xoxës, Prof. R.Qosja do të shruante se “tek Jakovi gjen një fond të pasur leksikor, po lexuesit nuk do t’i duhet fjalori që të kuptojë edhe ato fjalë që s’i ka dëgjuar, meqë shkrimtari i sqaron në lidhjet e tyre figurative. Ai nuk kërkonte fjalë që ta komplikojnë gjuhën , ta thajë atë e ta lëri pa lëng.”
Në stilin gjuhësor të Xoxës vihet re synim i tij për të mbajtur gjallë përdorimin e disa formave të herëshme ligjërmi siç mund të përmendim rastet e mbiemrave të substantivuar në vend të emrave abstarkt:
“Me të parë të syve”.
“Pilos iu err të parët”.
Këtu, në këto shprehje, mbiemri i substantivuar “të parët” ka kuptimin e emrit abstrakt “shikimi-n ”. Siç dihet kjo dukuri gjuhësore, pra dalja e emrave abstrakt, që zëvendëson mbiemrin e subtantivuar nga ana kohore është më e vonshëme si fenomen, dhe që nga ana emocionale nuk e zëvendëson plotësisht gjithnjë të parin, mbiemrin e substantivuar. Kjo është arsyeja që në veprën e Xoxës i gjejmë të dyja këto lloj variantesh të shprehuri gramatikisht natyrshëm.

Një veçanti tjetër në stilin gjuhësor të Xoxes është të shprehurit e superlativit me fjali mungesore:
“Gjithë Myzeqeja është e dëgjuar për kallamat e saj, po hiq Grizën”
Pra fjalët e fjalisë mungesore “…., po hiq Grizën” kanë kuptimin se Griza është mbi të gjitha vendet për cilësinë e kallamit.
Kështu duket gjithandej në vepër intuita gjuhësore e shkrimtarit për të thithur nga ligjërimi popullor thënie karakteristike dhe mënyra të shprehuri të veçanta, që pasurojne vetiu stilin e autorit.

Përmendim, gjithashtu, dhe përdorimi i pjesores mbiemrore për mbiemrin:
“Lumi Vjosa ushqyer nga ujërat e maleve.”
“Pilua pa bijën veshur nuse”.

Kur është puna për individualizimin gjuhësor të personazheve, Xoxa përpiqet të gjejë jo vetëm fjalët më të përshtatshme, po edhe modalitetin foljor përkatës në të shprehur. Me këtë rast kujtojmë mënyrën e vjetër foljes, mënyrën Lidhoro-habitore të foljeve të gjuhës shqipe, siç e hasim tek e folmja e Pilo Shpiragut:

“T’ i paskësha vënë gishtin kokës që aheraj kur më thatë dhe ju……”

Nga ky modalitet foljor, pra nga kjo lidhoro-habitore: “T’i paskësha vënë, ose “Të paskësha vënë”, që del nga e folmja e Pilo Shpiragut, kuptojmë së pari synimin e autorit për të dhënë, edhe nga ana gjuhësore e të folurit, një karakter konkret dhe të besueshëm në roman; po nga ana tjetër kuptojmë edhe dëshirën e tij për ruajtjen e disa formave të herëshme të ligjërimit popullor, që kanë qënë një pasuri me vlerë e gjuhës sonë. Këtë dukuri gramatikore të modalitetit të gjuhës shqipe e shikojme edhe ne kohën e Rilindjes Kombëtare, sidomos ne poezinë e Naim Frashërit:

“Të paskësha vrapn’ e veriout, të kisha krahë pëllumbi,…….”
(Varg i marrë nga poema”Bagëti’ e Bujqësija”)

Po kështu e hasim këtë lidhoro-habitore edhe tek poema “Histori e Skënderbeut” të Naim Frshërit:

“A më sheh ti mua plakn’
Të qënkësha si ti djalë”

Edhe në fushën e sintaksës stili gjuhësor i Xoxës ka origjinalitetin e tij, sidomos në ndërtimin e fjalive kohore të pashtjelluara. Ky origjinalitet në lëmin e sintaksës në të gjithë veprën e tij, theksohet edhe më tepër kur hasim perdorimin e dy plotësve te ligjërimit popullor, që Prof. Cipo i quante emërore predikative dhe kallëzore predikative:
“Qielli atë mëngjes kishte marrë të kulluar qelq”
“Zjarri i ndezur hamull”
“Ua ka prerë pajën mëndafsh gjallë”
“Buronin puse me ujin brisk të ftohtë”

Një veçori tjetër që e thekson origjinalitetin e stilit të Xoxës është përdorimi i idiomave në gojën e personazheve, gjë që shton freskin e të kallëzuarit, duke e bërë naracionin edhe më tërheqës :

Të gjitha shtigjet m’i zunë me drizë…..
Mos e zgjat dorën, tek s’të arrin krahu….
I zuri dhëmbi bukë…
Fshati ju paska marrë kaq për cep…..
Do ulim kokën nën naxhake (sopatë)….
Nënë Konxhja kyçi gojën.
Duke pritur me veshët big.
Ishin me një vështrim majë e brisk
Vazhdoi të shihte pil.
Iu pre fjala në buzë e iu këput koka
Pra, gjithë shembujt që sollëm konfirmojnë të vërtetën se vepra letrare e Xoxës, e dhënë me një stil origjinal, qe një arritje e ligjërimit tregimtar në letërsinë tonë.

Pasuria e jashtëzakonshme leksikore me disa nuanca kuptimore, mendimet dhe sentencat filozofike, që përcjellin jehonën e mënçurisë popullore, tablot e gjëra tipike si dhe lirizmi ndjenjavbe, i japin stilit të Jakov Xoxës një ngjyrimi të theksuar individual.
Kohë më vonë, krahas kritikëve e studjuesve, edhe shkrimtari Naum Prifti do të shkruajë për veprën e Xoxës, kur vë re se “tek romani “Lumi i Vdekur” shkrihet harmonishëm raporti ndërmjet anës cerebrale dhe intuitive të krijuesit. Xoxa ka portretizuar në mënyrë të shkëlqyer Myzeqenë e viteve tridhjetë, me bukuri e vërtetësi që nuk e gjen te asnjë autor tjetër. Romani ka diapason të gjërë, duke përfshirë shtresat shoqërore më të rëndësishme të kohës, ka personazhe të skalitur me psikologji shqiptare. Përshkrimet e natyrës kanë freski, poezi, njomështi e bukuri mahnitëse. Karakteret janë plazmuar aq mirë, sa lexuesit i krijohet mbresa se edhe ai diku i ka njohur ata tipa….Në asnjë vepër tjetër nuk jepet aq pikëllueshëm drama e fshatarit pa tokë, vuajtjet e emigrantëve kosovarë, mashtrimet e tregëtarëve, arroganca e bejlerëve sa te kryevepra e Jakov Xoxës “Lumi i Vdekur” . Nga gjithë sa kemi shkruar dhe paraqitur në këtë trajtesë, si edhe nga vlerësimet e mjaftë studjues të Jakov Xoxës, parë nga ana estetike, merret vesh se vepra e tij është një pasuri vlerash letrare- artistike, që e lartësoi narracionin e romanit shqiptar. Kështu me veprën e tij Jakov Xoxa mbetet një mjeshtër i fjalës artistike dhe stilist i shquar i letërsisë.
Massachusetts, Mars, 2015

ËNDËRR DIMËRORE

by

NGA EGLANTINA MANDIA/
MBARIM VJESHTE/
O! sa hir që kishte shtergu,aq fisnik me shtat të gjorë/
Kur bariste dalngadalë,posi dhëndër me kurorë!/
E kur pranë i vinte krilla,që shëndrij në kraharuar/
Me sy lart,me hap të matur-posi vash’ e nusëruar!… /
Mitrush Kutelit/
….Pa m’i prit edhe këtona,/
Iskëra të zemrës sonë/
Prit-m’i shok n’ato mergime/
Fjalëzat me regëtime,/
Nga buçim’ i zemrës s’ime
Zemra im buçim-shkretë
Zjen e bren e s’gjen të qetë
Plaset e përplaset vetë.
Vdes përkohë-e lind përjetë.

Lasgush Poradeci

PËRKUSHTIM
Ky shkrim është një nderim i thellë, për miqtë e mi,dramaturgë:
Minush Jero,Hamza Minarolli,Riza Hyso,dhe aktorët e talentuar:Dhorkë Orgocka e Stavri Shkurti.
Ai ishte një ndër të shumtët fatkeq që u muar me gjininë e përbuzur të dramës.Mos kujtoni se po e zmadhoj zezonën.Kjo ishte më se e vërtetë,megjithëse vite të shkuara pati bashkëpunim,madje me dy teatrot më në zë të provincës.Dhe pikerisht atehere i ndodhi edhe përvoja e tretë tronditëse.I a pezulluan dramën në provën gjenerale.
Mledhja për dënimin e asaj drame qe me të vërtet absurde.
Ishte koha e fletërrufeve dhe kontrolleve punëtore,koha kur buçsnin fjalimet, që të kritikoje pa frikë cilindo e kudo që kishte mbeturina borgjeze e lakra në kokë.
Drama zhvillohej në një kamp nazist.
Shokët e kontrollit punëtor thanë se qënkësh deformuar realiteti,se në Shqipëri,nuk ka pasur asnjëherë kampe përqëndrimi.
“Ka qene nje kamp ne Prishtine ku u vrane 124 djem nga Shqiperia,nga nazistet gjermane ne te ikur e siper-tha dramaturgu.
-Prishtina eshte Jugosllavi,tha kontrolli punetor dhe kjo eshte nje shpikje,pranoje me mire si shtremberim e pike.
-Dhe ti, shoku Stavri, sekretar i organizates baze, luan rol nazisti?Ky eshte kulmi hodh nje tjeter
-Po jo bre shoke, C’thoni keshtu? une jam aktor, AKTOR e merrni vesh?
-Kjo eshte e palejueshme.kjo e njollos emrin tuaj u cor nje femer,pse naziste jane sekretaret tane ?
Une nuk jam sekretari,ketu moj shoqe?mos eshte hera e pare qe po na nderoni ketu ne Teater?
-Turp te kesh uleriti ajo,ti i pari duhej te lajmeroje c’behet ketu!
Dhorke Orgocka qe kishte rolin kryesor ne kete drame,dhe qe i erdhi pas rolit te saj brilant tek Zonja nga Qyteti,po cakeriste syte e nuk po u besonte vesheve c’po thoshin keshtu keta njerez te marre?
Dramaturgu nuk dinte ku te futej,.Po i vinte nje ulerime e cmendur mu ne gryke.Shterngoi duart deri ne gjakosje dhe i tha vetes te dale ku te dale.Asnje fjale me shume sa te kaloje kjo marrezi.Po marrezia nuk kaloi aq lehte,drama nuk u pa me kurre,dhe ai per nje kohe bukur te gjate shikonte.te njejten enderr fikse.
Sikur e humbi fare gjuhen,ndersa e sulmonin ca njerez qe ulerinin bertisnin,e tregonin me gisht ai s’mund te thosh me asnje fjale,
Njerezit po u ngjanin me teper majmuneve,dhe ai mundohej te thosh dicka qe as vete nuk e dinte c’qe.e pastaj binte nje heshtje e tejvarreshme,nje vuveri , shurdhimplote. Gruaja me te birin e kerkonin e nuk e gjenin dot se ai ishte bere hije, vetem nje hije e asgje me shume.Zgjohej i teri i mbytur ne djerse,nga ky makth e nuk e zinte me gjumi ,apo thjeshte kishte frike ta zinte gjumi.U rregjua e u mpak sa nuk po e njihte me veten me atë kostum tepër të përdorur dhe me dhimbjen e njeriut të marrë nëpër këmbë, vulosur njëherë e përgjithmonë në tiparet e tij.Dashamirët e këshillonin të hiqte dorë nga drama.Ndersa ai nuk u lodh aspak,po u be avukat mbrojtes e punes se tij,e kjo qe nje lufte titanike per t’ju mbushur mendjen lloj lloj injorantesh,duke mbajtur ne goje ndiesine e shijes se hidhur te Don Kishotit, qe luftonte me mullinjte e eres.
E shoqja thuajse i pergjerohej.”mjaft ore njeri ,do na marrësh në qafë!.Po ku ke fuqi ti. të përballosh edhe nje tjeter rrebesh?
“Furtuna rreh majat e larta e s’behet merak për kerpudhat”-pergjigjej dramaturgu me buzëqeshjen e hidhur që i a helmonte tiparet imcake. S’ të mjaftoi si përfundoi shoku ynë, i fakultetit Minushi?I dhanë njëherë flamurin,pastaj ti e di ku përfundoi
-E di e di i pergjigjej si mund ta harroj kur ti e ke ndermend cdo dite ,edhe ne se nuk e thua?
Ai e kish me të vertet peng fatin i mikut të tij.Në thellësi të shpirtit mendonte se nuk do të hiqte dorë, ndoshta pikërisht për Minushin.Ai e dinte fare mirë se kjo ishte më vërtetë se të gjitha të vërtetat së bashku,Zot,të cilit i falej dhe i stërfalej.Edhe pse Minushi po kalbej burgjeve, e arriti majën e malit magjik.Mali magjik,ish tejmase i thepisur,në çdo përpjekje për arritur majën,mund të rrëzohesh, të gjakosësh këmbë e duar,e sytë mund të verbohen,po kurrën e kurrës mos u dorezo.Ai e dinte gjithashtu,se nuk ishte as trim i çartur,as frikacak i frikacakeve,ishte një njeri që desh ta jetonte jetën,si mijra e mijra të tjerë.Qëndresa i vinte vetëvetiu,ndoshta thjeshtë për shkak të vendlindjes.Fati e desh të lindej buzë liqerit,në qytetin e korifejve të letërsisë .
Ata të dy, njëri poet dhe tjetri prozatori i gurës se kulluar shqipe, i a kishin rritur vizionin , qytetit të vogël, i kishin dhënë hapësirë dhe përkushtim shpirtëror , e kishin bërë tepër krenar ,e kishin mësuar të mos zvaritej, mos thyhej,edhe kur rrota e mullirit mund të të shtrojë nën vete. Ishte një thirrje gjigandësh prej moteve të herëshme për mbijetesë.Sa më i padukshëm bëhej mundi i tij,sa më tallëse fytyrat e ca barkmenjve te vetkenaqur e kokeboshe,ai bindej se e kish kapërxyer tashmë pjesën tragjike të jetës dhe po i afrohej komedisë apo kllounatës,siç e quante ai me vehte.
Ai e adhuronte poetin e përzishem ndaj kur ishin në fakultet i shkruante mikes se tij letra të drojtura,me pseudonimin : ”shtergu madhështor,me shpirt të gjore”
Dhe ajo i a kthente po me shaka:”Kur bariste dal-nga—dale-posi dhëndër me kurorë!..
Ose:
”U patmë nisur un’ e ti
Un’hijemrejturi-në-zi
Dhe ikm’t e ikmë përsëri
Largë e më- larg n’arrati..”

Ajo,çupëz e mirë e qytetit të tij, i a priste me shpoti:

“Dhe në një vënd një bukuri,
Dhe me një ças një shenjtëri,
Na zu një mall,një dashuri.”
Ky, qe kodi i dashurise se tyre.

Dhe tani ajo i lutej me zemer ne dore”mjaft ore njeri”
-O,Shprese,Shpresa ime, ku te iku shpresa? – pyeste me dhimbje
-Po c’te beje njeriu i shkrete? pergjigjej ajo me sy te perlotur.Nuk e sheh si jetojne njerezia rreth e rrotull?
Dhe ai e dinte se mund te jetohej per bukuri .po ja qe na paskesh qelluar kokengjeshur si mushke.E gruaja si te gjitha grate do te kish deshire per nje jete te qete,komode pa ankthe,pa shqetesime,pa belbezime e delire.Dihej vendi i drames ne letersine e letrave te realizmit socialist tashme,si qytetare e shkalles se trete,do te botohej,neper almanaket e shtepive te kultures,teatrot amatore te uziave dhe kooperativave bujqesore,qe konkuronin gjallerisht ne javen e lulezuar te jetes kulturore artistike,po asnje botues serioz nuk do te rrezikonte te botonte kete gjini dramatiko-komike-tragjike.
Zot i madh thosh me vehte,shyqyr qe trurin nuk na e fotografojne dot dhe mund fluturoje ne te gjithe rruzullin pa e bere qefin qeder.
E i a krisi nje te qeshure me te madhe,si asnjehere tjeter kohet e fundit.
-C’tu kujtua keshtu?- pyeti gruaja e habitur
-Po te mos ma kish thene vete S. nuk do e besoja-tha me mendjen gjetiu.
-Cili?-pyeti perseri ajo
-Nje miku im qe thua ti dergoi nje drame ne Teater,dhe u nis me nje sherbim jashte shtetit ,si perkethyes i gjuhes angleze.Kur u kthye e gezua shume se i thane qe drama ishte vene dhe pati sukses te madh.E ai turavrap i hipi autobuzit te linjes,dhe u gjend ne Teater.Por i a paten transformuar aq shume dramen sa as ai vete nuk po e njihte.
Kish derguar nje drame e po gjente nje komedi banale estrade.
Njerezia u gajasen se qeshuri dhe atij te gjorit si mbeti gje tjeter vec te duartrokiste me te tjeret dhe te bente nje betim per ta thyer penen.
E keshtu heshti pergjithemone.
-Ai, paskaqene me te vertet gjeni-Kush i a beri kete nder?
-Artruajtesit-tha dramaturgu,kur e pashe edhe vete me syte e mij kam qeshur me lot.
-Ti nuk di te qeshesh,tha ajo,prej vitesh e ke humbur kete veti te rralle,pastaj ke edhe dhembe shume te bukur,qe une ti kam zili..
Ah Shpesa Shpresa ime e mire,ti e di qe une nuk leviz asnje cipirok nga Teatri ku me vene nje drame
.-E di si nuk e di,nuk leviz kollaj nga istikami ti!
-Sigurisht,me vjen keq per kritiket dhe estetet qe japin aq receta si te shkruhen dramat,apo tragjedite qe kane lindur qe ne kohen e Greqise se lashte.Po c’te bejne?Rrahin uje ne havan dite e nate per hir te artit te ri,qe e kane shpikur vete.
Te nesermen ai u ngrit qe menate te merrte qumeshtin.Pastaj piu nje kafe apo e rrufiti,pastaj Shpresa beri shakane e zakoneshme;Ngeu kont se te presin punera te medha.!Pastaj ai qe afruar aq shume prane aromes te sapunit te se shoqes,fytyres se bukur,me sy te cilter femije,dhe pat mberthyer nje mallengjim i thelle,e nje ndjenje e lehte i a pat pushtuar shpirtin kur pa koken e mbuluar te te birit me floket bjonde si te saj ,tek flinte qetesisht.
Dhe e pyeti veten,cdo te bente po t’ju kercenohej ketyre krijesave te shtrenjta ndoshta me teper se vete jeta e tij .qofte edhe nje rrezik imagjinar si ai i qumeshtit te cernobilit,kur ai kishte vrapuar si i shkalluar te shpetonte jeten e te birit?
Jo .i tha vetes,s’duam te heshtim po vec te themi te verteten me ne fund,jo gjysem te verteta te gjymtuara nga censura,autocensura dhe censura familjare.Nuk je vetem zot,ke familje,e cdo veprim yt,pra nje mendim kundershtues do te godase tre breza,do te kete kunderveprim mbi te tjeret,mbi te ardhmen e djalit te vetem.
Po c’te drejte paska njeriu te beje fatkeq krijesat me te dashura e te pafajeshme?Mirepo ai ne te vertete po vdiste nga marazi t’ja u perplaste ne fytyre cave qe u puthnin kembet aristokracise se re qe po etikonin njerezine me perbuzje olimpike,po i ndanin percanin spiunonin,vetem e vetem te sundonin perjetesisht!
Dhe njerezeve po u humbiste fjala.Po plakoste pak e nga pak mbreteria e Heshtjes.Ja kjo ishte DRAMA.
Cfardo qe te ndodhte ai nuk do hiqte kurre dore prej saj

2
Teatri ku Minushi u ngjit fluturim si Ikari dhe u rrezua,nuk qe shume larg qytetit te tij.
Dhe nje Regjisor,teper energjik u gjend nje dite tek dera e shtepise se tij ne lagjen Toplec,pikerisht ne castin kur Poeti i perzishem po kalonte me pallton e tij te gjate,kapelen e zeze,borsaline dhe konen per dore.Ai beri nje levizje te hijeshme zoterinjsh duke hequr kapelen ,pershendeti nusen e bukur,dhe regjisorin
Gruas sa nuk i ra pika ne koke.
Megjitheate heshti.Kafshoi gjuhen dhe mbylli gojen.
E ftoi mikun brenda,dhe beri te gjitha zakonet e anvisave te shquara te asaj trevave.
Regjisori ishte entuziazmuar nga drama “MAGJEPSJA” e botuar ne Revisten Nentori.Dramaturgu qendronte i heshtur dhe vetem degjonte.
Shpreses po i dridheshin legjet e kembeve.
Qysh kur doli ajo drame i kishte filluar pagjumesia.Djalin e kishin ne mature dhe me nota te shkelqyera,nuk qe koha te mendonin per lavdi e male magjike per te kaperxyer,Duhet te ecnin me shume kujdes ne token qe dridhej thelle thelle nga nje llave e nxehte.
Po nuk qe e thene,as ajo nuk do e pranonte,qe i shoqi te hiqte dore nga pasioni i jetes,e te mbetej thjeshte nje mesues i mire province,aq me teper qe edhe ajo e quante nje kryeveper te tij kete drame.
Kjo qe Dilema.
Ndoshta fakti qe u botua ne nje reviste te nderuar letrare te kryeqytetit mund te kish me siguri e mbeshtetje sido qe te vinte puna
.Shpresa i dha kuraje vetes,dhe u perpoq te merrte pjese me ndonje replike,sidomos kur degjoi se vendosen qe skenografine do u bente Nikua,qe njiheshin prej vitesh se ajo ishte shoqe fakulteti me Rozin. Keshtu ndodhi,qe u gjenden ,dashur pa dashur, ne vorbullen e ciklonit.
Puna filloi me nje vrull te pa pare.Dramaturgu qe i kish grumbulluar oret e mesimit ne kater dite,sapo mbaronte nisej me vrap me autobuzin e linjes per ne Teater, ku kishte nje dhome ne Turizmin e qytetit fqinje.Edhe aktoret duke ndjere pergjegjesine dhe pasionin e punes
U mobilizuar krejtesisht per te dhene maksimumin e tyre megjithe pengesat artificiale te zboreve ushtarake. qe paskeshin qene grumbulluar te gjitha ne ate mbarim te praruar vjeshte. Here pas here ne prova vinin edhe dy intelektuale te njohur te kryeqytetit,nje skulptor dhe nje ish gazetare e radio Tiranes,me nje buzeqeshje disi te shtirur.
Dramaturgu kish nje respekt te thelle per Skulptorin qe po punonte per nje monument te Rilinjes kombetare,ndersa gazetarja i dukej nje tip amebe nga ato qe kishin mbire kudo aso kohe.Po dihet fare mire se i gjori,njeri s’mund te hahet kurresesi me kohen e tij ,ashtu sikurse askush nuk mund t ‘a ktheje kohen e marre neper kembe.Ai ishte me te vertet i ngazellyer nga besimi i pa tundur i Regjisorit se do te paraqiteshin ne festivalin e teatrove ate vit ,pikerisht me dramen e tij,sepse kjo klime aq e e domosdoshme per trupen ishte edhe kyci i artit skenik,sado qe kish provuar mbi shpatullat e brishta talljen e nepunesve te pangopur barkmedhenj gjysem te alkolozuar,zoter te jetes dhe te vdekjes,shkeles te luleve dhe artit,ai u kuturis e guxoi perseri, te zhytej koke e kembe ne kete vorbull enderrimtaresh.
E cdo gje do kish shkuar per bukuri sikur nje Patriark i larte nga Kryeqyteti te mos qe shfaqur nje llozhen e rezervuar,se bashku me Sklulptorin dhe Ameben.
Ata kishin pare Skenen e te cmendures.
Ndoshta qe,nga rolet kulminamte, luajtur nga Dhorke Orgocka

-E CMENDURA-
O Zot,oZot
C’qenka kjo bote
Dhe sa urrejtje
Sa dashuri
Kish ate cast
Ne syte e tij

O Zoti im
Ishte njeri
I bukur shume
Si Perendi
I bukur shume
per syte e mij
I ziu,I ziu ai,
I mbylli syte
Me lemeri

O Zot,oZot
C’baderdi,
Koka kerciti
Si mbi tepsi
Trupi zvarrisej
Mbi zhur te ri

O Zoti im,
merre ne gji
Engjel I qiellit
Te jete ai
Q’aq I ftohte
I ngrire rri
I shkreti i vogel
Ishte njeri

Zgjohu moj nene,
Qaj djalin ti
I a preu koken
Eses i zi
I ziu ai
I ziu ai
I mbylli syte
Me lemeri
Oi,oi,oi

Ata u larguan me ngut.Ne ikje e siper Patriarku leshoi anatemen: ’KUJDES, SHOKE! .VIGJILENCE”
Ajo fjali kishte ngrire ballin e djersitur te disave,kishte hakerryer syte e ca te tjereve,kishte vene ne levizje gjuhet,qe kocka s’kane po kocka thyejne.Te gjitha keto po luheshin prapa kraheve,ndersa gedhinin nete per te lidhur pjeset e shkeputura e te pasigurta,ndersa donin te arrinin nje unitet te gjithe komponenteve,muzikes,skenografise,fjales se aktoreve dhe ne shpirt po rritej shpresa dhe mirazhi qe po krijonin dicka sublime per artin.
Po ku se,ai qe me te vertet nje qytet i nemur,qe i hangri koken nje sekretar partie liberal,[qe marrshonte ne nje rradhe me Minushin],dhe u zevendesua nga nje tjeter sekretar ish gjeneral i ministrise se puneve te brendeshme.
Dhe me ne fund PREMIERA
Artistet plot emocione e ngazellim,prisnin verdiktin e ish gjeneralit Sapo mbaroi drama,,te gjithe syte e te ftuarve prisnin cdo te ndodhte, sepse Magjepsja. i kish tronditur te gjithe .
Gjenerali iku me shpuren e tij,
Populli u ngrit ne kembe dhe duartroki me furi per hesap te vet! Dramaturgut e Regjisorit i ra hija e vdekjes.
Spektatoret as qe e cane me koken, rrebeshi i pandalur i duartrokitjeve dhe aktoret qe pershendetnin me lot ne sy nga skena i rrembyen me vrullin e tyre!Megjithese te gjithe e dinin ,se ajo s’qe gje tjeter vec nje cope enderr dimerore, me floket e bores, qe binin,e binin pa pushim dhe e thinjen krejt qytetin jugor.

Amaneti i Faik Konicës

by

Nga Anton Çefa*/
Kishte jetuar vëtëm për Shqipërinë, i ishte kushtuar asaj dhe nuk kërkonte gjë tjetër veç të prehej në dheun e saj. “Nuk do të më tresë dheu nëse ti Imzot Noli, ti Lamja i vogël dhe të gjithë ata që e quajnë vehten shqiptarë, nuk do të çojnë kufomën time të tretet në tokën mëmë.”, kishte shkruar me dorën që po i ftohej nga vdekja.
“Amanetin s’e tret dheu” ka thënë fjala e popullit, dhe urtia e fjalës së tij është e rëndë si guri e më e rëndë se ai. Këtë e dinte shumë mirë Konica, kur i shkruante testamentin Nolit dhe Lames së Vogël. (Selfulla Maleshevës, që shkruante nën pseudonimin Male Kodra). Po ku ta dinte ai se Shqipëria do të mbyllej nga herezia e kuqe, dhe jo vetëm që nuk do të pranonte eshtra bijsh, por do të nxirte jashtë edhe sa e sa bij të tjerë të devotshëm e vullnetmirë!
Dhe Noli që gjatë gjithë jetës vajtoi e lëshoi kushtrimin për shokët e tij të luftës të mbetur “syrgjyn vdekur” jetoi dhe vdiq jo vetëm me mallin e Atdheut dhe brengën për fatin e tij, por edhe me pengun në shpirt që nuk arriti t’i plotësonte dëshirën e fundi mikut të tij, “njërit prej bijve më të shkëlqyer të Shqipërisë, njërit nga çampionët më të mëdhenj të indipendencës kombëtare, pa dyshim ustajt më të madh të shkrimit të gjuhës sonë”, siç e kishte përkufizuar ai vetë.
E ku ta dinte Noli se Shqipëria, të cilën ai vetë e kishte lidhur me gjithë botën, duke i vënë cakun me fjalën e tij të zjarrtë në Lidhjen e Kombeve, do të mbyllej hermetikisht e mizorisht sa të mos pranonte as eshtra bijsh!
Mandej, ku do ta dinte Lamja, poeti me atë zemër të madhe, që e donte Shqipërinë “si bari dhe si fshhatar”, ku do ta merrte me mend se vitet e fundit të jetës së tij do t’i ngryste i internuar dhe se në një ditë ogurzezë, kur agjentët e sigurimit do t’i vinin zjarrin shtëpisë së tij, ai do të bërtiste në prak të dëshpërimit e të çmendurisë: “Librat, shpëtoni librat!”
Në ato flakë ku do të digjej edhe letra e Nolit me porosinë e Faikut, atë porosi obsesive për kufomën, që e kishtë tunduar tërë jetën, atij po i dritësohej edhe më e më tragjedia e kombit. Ata agjentë kishin urdhër të digjnin pikërisht librat e dorëshkrimet e tij, të digjnin akte e dokumente të historisë sonë, të digjninë dëshmin kujtesën e kombit. Sa më shumë të zhduknin, aq më mirë do të ishte, sepse historinë do ta bënin komunistët me Enver Hoxhën në krye.
Historia zyrtare dhe kritika letrare e realizmit socialist, të nënshtruara qorrazi ndaj diktaturës, do ta mohonin Konicën – si Fishtën, Mithat Frashërin, Ernest Koliqin, Martin Camajn, Arshi Pipën e sa e sa të tjerë. Me synimin e krijimit të një imazhi të errët për personalitetet e shquara të kulturës, historisë, gjuhës, letërsisë, etj. Do ta mbulonin arin me baltë!
Atdhetarin e madh Faik Konica do ta quanin “diversionist të lëvizjes kombëtare”, “politikan të paskrupull”, “demagog dhe disfatist” dhe “mbrojtës të oxhakësisë” (anipse kishte edhe Islam Bej, Abdyl Bej, Naim Bej, etj.). “Albaninë” e tij, këtë enciklopedi të mendimit shqiptar të periudhës së Pavarësisë dhe një nga monumentet më me vlerë të publicistikës sonë, do ta etiketonin si “tribunë të mendimit frenues dhe regresiv politik e shoqëror, zëdhënëse e synimeve imperialiste”, etj. Dhe më përtej, atë që krijoi kritikën tonë letrare do ta emërtonin “estetizant zemërgdhu”, etj.
Por ja që kohët kalojnë. Dhe ndryshojnë. I vjen fundi tiranëve dhe Atdheu merr frymë i lirë. Dhe, edhe pse ka një mijë halle me të gjallët, ai nuk harron të vdekurit, bijtë që i deshën të mirën dhe punuan pa u kursyer për të, dhe i pret me dashuri e nderim mbetjet e tyre në gjirin e vet. Në akullsinë e pajetësinë e atyre eshtrave, ai e ndjen vetem me të ngrohtë e më të gjallë. Kështu, Atdheu plotësoi amanetin e Konicës dhe i priti me nderimet më të mëdha mbetjet e tij në gjirin e vet. Me gëzim të papërshkruar e pritën këtë eveniment të madh historik të gjithë shqiptarët e Amerikës , dhe në mënyrë të veçantë vatranët. Dhe me të drejtë. Qëkur vuri këmbë së pari në Amerikë në vitin 1909, Konica bashkë me Fan Nolin, Kristo Floqin , Kristo Kirkën, e atdhetarë të tjerë të shquar filloi t’u mësonte abecenë e atdhesisë mërgimtarëve shqiptarë të shpërndarë andej – këndej, dhe qe njëri nga ideologët kryesorë që i grumbulluan dhe i bashkuan ata në të famshmën Federatë Panshqiptare Vatra, e cila do t’i sillte aq e aq të mira Atdheut. Ai qe disa herë kryetar i Vatrës dhe editor i Diellit, duke e ushqyer atë me shkrimet e tij, që ngërthenin gjerësisht të gjitha problemet e jetës shqiptare.
Gjithhashtu, në shtypin e Amerikës, deri ditën që vdiq, Konica ngriti me forcë problemin e Shqipërisë, prezentoi profilin shpirtëror të popullit tonë, fatet e tij historike, padrejtësitë që i qenë bërë prej Fuqive të mëdha dhe fqinjëve shovinistë, dhe i siguroi Atdheut shumë miq, dashamirë e përkrahës amerikanë.
*(ribotim i redaktuar)
Ne Foto:Portret origjinal i Faik Konices realizuar me 1934, ruhet ne arkivin e Vatres

Një Poete e bukur që kërkon t’i thuash “Diçka të bukur”

by

Libri me poezi i VLLASOVA MUSTËS “Më thuaj diçka të bukur”/
Nga Përparim Hysi/
Kushdo që pëlqen poezinë,nuk ka se si mos njoh Poeten e bukur, Vllasova Musta.Kur përdor epitetin:e bukur, ky epitet merr vlerë të dyfishtë.Është në sinkron portreti i poetes, me poezinë cilësore të saj.
Vllasova Musta ka hyrë në fushën e letrave, o rastësisht.Ajo vjen nga një familje ku libri ka patur një peshë dhe dimension të veçantë. I ati,sado ushtarak, ka qenë i lauruar nga një Akademi ushtarake në Itali dhe dy të tjera në Rusi, njëra pas tjetrës. Jo vetëm kaq, por dhe e ëma,deri në moshën tetëdhjetëvjeçare ka qenë me libër në dorë. Parë, pak më gjërë, edhe i vëllai i Vllasovës, oficeri Roland Musta (tani në pension), është një nga poetët e mirë që ka Shqipëria.
Vllasova Musta ka hyrë me këmbë të mbarë në letërsi, sidomos në gjininë e poezisë, që kur ka qenë në bankat e shkollës së mesme dhe, ca më shumë, kur qe stundente. Faqet letrare të “Zëri i rinisë”, faqet e gazetës letrare “Drita”( e vetmja në kohë të diktaturës), shpesh do mbushej me poezi të saj. Aq pëlqeheshin këto poezi dhe aq muzikalitet kishin, sa shpesh kompozitorët vargjet e saj, i kthenin në këngë. Që studente, poezia “Xhaketa e kuqe” jo vetëm u bë këngë, por mori dhe çmimin e parë.

* * *
Po t’i hedhësh një sy, vetëm kalimthi, poezisë së saj në vite, nuk është vështirë të vëresh këtë muzikalitet dhe kumtin e bukur që mbart poezia. Këtë vlerë cilësore të kësaj poezie, mandej e tregojnë dhe çmimet, të cilat nuk kanë munguar në adresë të saj.
Ajo që dua të theksoj, në këto përshtypje modeste të mia, është fakti tjetër: për tridhjetë vjet me radhë ajo ka punuar pranë Kinostudios,si skenariste për filma dokumentarë dhe ato vizatimorë. Duke qenë skrupuloze në punë, ajo është vlerësuar me çmime edhe si skenariste. Pa numëruar çmimet si skenariste, nuk mund të rri pa nënvizuar: dy herë është fituese Kupës “Për skenarin më të mirë”. Po të bësh një analizë të punës së saj në Kinostudio, vëren se ajo ka dalë, e “ngopur”, nga vlerësimi i punës atje.
Por objekti i shkrimit tim është tek poezia e saj dhe , për të qenë më i drejtpërdrejtë, tek libri i fundit me poezi “Më thuaj diçka të bukur”.
Poezinë e Vllasova Mustës (dhe jo vetëm të saj) e kam dashur dhe e dua. Rastësisht, më ra libri në dorë, dhe, kur e lexova, u mbusha me emocione. Sado që shkruaj dhe vet poezi, jam bërë paksa qibar kur lexoj vëllime të shkruar nga poetët. Vet kam bindjen e paluajtshme: kurrë nuk mund të shkruash një poezi të bukur, po nuk e ndjeve. Unë mendoj që poezia e mirë dhe e bukur ( poezia e Vllasovës është e tillë), del nga shpirti. Vetëm një shpirt i brishtë mund të shkruaj poezi të bukur. Unë e lexova librin e saj dhe, nga që më pëlqeu, iu riktheva. Tani, në rikthim, mbresa u bë më prekëse dhe nuk mund të rrija pa shkruar qoftë dhe dy fjalë.
Ky “rikthim imi” ndodhi në një kohë, kur krejt “Bota letrare”, në mund të shprehem kështu, shtron pyetjen sugjestive: ” Çfarë po ndodh me poetët?!” Kjo pyetje që është kaq alarmante, nuk është dhe aq subjektive. Përkundrazi: poezia e ka humbur atë “hierarkinë” në letërsi, dhe, siç është vënë re, është zhdukur nga libraritë. Është zhdukur dhe, sado që lirikat kanë vendin e vet në shtëpitë e mëdha botuese, e, megjithatë, lirikat nuk luajnë ndonjë rol në jetën shoqërore. Këtë e vë re fare lehtë: fakit që ka dalë nga moda të mësuarit përmendësh të lirikave në shkolla. Ka dhe një fakt tjetër domethënës: fituesi i çmimit në Panairin e Lajpsingut,Jan Wagner, sado që ka marrë 28 çmime e bursa, megjithatë, për të jetuar si poet në profesion të lirë, i duhen angazhime të tjera, si: leksione, përkthime, reportazhe radiofonike dhe në gazeta. *

* * *
Por le t’i lëmë poetët në “hallet e tyre” dhe të kthehemi tek poetja, Vllasova Musta.
Libri “Më thuaj diçka të bukur” është botuar në vitin 2014. Libri është përkthyer në gjuhën italiane nga Profesore-Doktore Klara Kodra. Të gjitha poezitë e Vllasovës sikur qëndrojnë mbi një bosht: atë të dashurisë. Kumtojnë dashuri. Japin dashuri, Dhe presin dashuri. Poezitë, sado të shkurtëra, janë shumë domethënëse. Japin një kumt. Ose ngrishin lexuesin drejt një kumti të bukur e të bardhë. Poezitë e këtij vëllimi, autorja i ka shkruar në vend të ndryshme, dhe, në se vargjet kan lindur jashtë Shqipërisë, atëherë mesazhet janë më të ngrohtë dhe të inspirojnë,si: “Po patë diku/ në pemë a në strehë/folezë pa tinguj brenda/ ajo nuk është vetëm/ kam lënë në të zemrën/ mbështjellë me ëndrra/. A ka vallë si mos mbushesh emocione me poezinë “Kalon një grua”. Nuk ka se si mund t’i këndohet gruas-nënë, burim i jetës. Është,- thotë poetja, dhe kodra, dhe mali. Është foleza për gjithë zogjtë apo shkëndija e çdo zjarri. Dhe, mandej, portreti i gruas zë dhe merr përmasa të tilla që të befasojnë: “… lëviz e mban në këmbë gjithë Galaktikat qiellore. Më tej se kaq, nuk ke se ç’thuaj më.
Ose sa e drejtpërdrejtë është poetja, kur e grryen malli për Atdhenë. Sado larg dhe nuk njeh njeri, ajo ndejn diçka që e thërret “… ky rit që më thërret/vjen nga larg e quhet mall/.
* * *
Një nga poezitë që do veçoja, në optikën e shijes sime, pa dyshim që është “Dielli im”. Nuk është vështirë që kjo poezi, nga më të bukurat, i kushtohet të shoqit, të ndjerit dhe të bukurit Kujtim Spahivogli. “… si një rrëkezë me diell e hënë/ deri sa mbrriti ajo ditë, kur erdhe ti dhe më bëre nënë/. Dhe tek ndalem tek kjo poezi, pak më gjatë, nuk kam si mos e bie të plotë strofën e fundit të poezisë:
” Ky diell je ti,
Kjo dritë je ti,
Si ëngjëll jete je për mua
Ndaj është pak,
Fare pak
Kur përsëris:
Sa shumë të dua! ”
Komentet do të ishin të tepërta, por unë ngulmoj tek kjo poezi jo pa qëllim. Për ata që nuk e dinë, Vllasova Musta e Kujtim Sahivogli, si çift nga më të bukurit e atyre viteve, kanë jetuar atë Golgotën që, për fat të keq, nuk qe ponteciale, por reale. Ata qenë martirë të një dashurie të vrarë në atë regjim mesjetar që vriste dashuritë. Nuk janë veç këto vargje si një përmasë dashurie të madhe, por janë disa syresh që përmjet vargjesh, të bëjnë që të lëshosh dhe lotë. Tek shkruaj kështu, lotimi im, është shumë më i drejtpërdrjetë nga mijëra lexues e dashamirë të këtij çifti, që “vranë në gjumë”. Vrasjet në gjumë janë më tragjike nga gjithë vrasjet në histori. Në gjumë dhe, kur pi ujë, nuk të ha as gjarpëri. Po gjarpëri Enver nuk njihte as etikë dhe as moral. Kënaqësia e tij qe perverëse: kënaqej tek shihte të “vrarë” a të martirizuar të gjithë ata që i përfshinte në emërtimin e zi: armiq të partisë. Të quaje armik Kujtim Spahivoglin, një nga Debatikasit e parë, ish më tepër se miopi. Në ndalova gjatë, tek kjo poezi, kam dhe një shkak tjetër: Kujtim Spahivoglin e dënuan, duke e përzënë nga Tirana dhe e sollën në Fier. Punonte në poligonin e bonifikimit qe vetëm lumi e ndante nga fshati im, Mbrostar-Ura. Një ditë, tek kthehesha nga Fieri për në shtëpi (tri km larg është Fieri nga Mbrostar-Ura), shoh dikë aty tek poligoni që jepte e merrte të hidhte një platformë betoni mbi një reportabël. Ndalova biçikletën dhe i shkova në ndihmë. Kur hodha sytë nga “punëtor” që mundohej, pashë që ishte Kujtim Spahivogli.
-Hamlet,- i thashë,- ti në Mbrostar-Ura?
-Pse më njef?
-Po kush nuk të njeh ty?
E pashë që u përlot, por, sa hodhëm së bashku atë platformën e betonit, pashë që u afrua një nga ata “sytë e veshtë e mbretit” dhe, mjerisht, biseda nuk vazhdoi më tutje.
Shkova në shtëpi dhe shkrova ” Hamleti në Mbrostar-Ura”. E shkrova, po tani them: sa të drejtë ka Kadareja kur thotë” autocensura” ku e ku ka qenë më e frikshme se censura. E shkrova vërtet si një pamflet, po, kur të nesërmen po nisesha në shkollë, u ktheva nga rruag dhe e grisa. Frika më hyri në palcë. E kam rishkruar, në vitet e postdemokracisë, po nuk pati atë “vlagën” e njëhershme. Dhe, pse e sjell si një “antipastë” këtë, për të thënë edhe diçka: veç tjerash, në shkrimin tim, qortoja dhe Vllasovën. Si të brishtë që e ndau. Lexoj tani poezinë (veç kësaj dhe disa të tjera ku dashuria për Kujtimin lakohet në të gjitha rasat e shqipes) dhe them: populli me të drejtë thotë: ” E sheh tjetrin me një pallë, po nuk e di se si e ka hall”. Për të shpëtuar familjen, bën divorc. Por thellë në zemër, Kujtimi ka qenë dhe është. ende pranë saj; pranë të bijës, Anit dhe si një përjetim i bukur: vet emri i të nipit, Tim është një fshat që duket dhe nuk do kallauz. Me dashurinë për Kujtimin ajo është mar me disa poezi. Në poezinë “Në Venecia” ajo, thotë mes tjerash: i dashuri im, endet në qiell.

* * *
Për t’ju dëshmuar,sado pak, se sa e kanë dashur njëri-tjetrin ky çift, do mjaftonte t’ju silja një poezi të hershme të Vllasovës. Më ndiqni:” Nëma ta thith, i dashur, llullën tënde/Nëm të pi me të një grusht duhan/Kur të dua ty, dua gjithë botën/ dhe nuk ka forcë që nga ty më ndan/.
Nëma ta thitih, i dashur, llullën tënde/ Nëm të pi duhani që dua/ Le të marë bashkë me nikotinën/ Dashurinë e buzëve të tua/ Vetëm kaq dhe fare lehtë del në përfundimin, seç vrasje makabre i bën këtij çifti të bukur.
Mund të vazhdoja që të sillja për lexuesin dhe një varg poezishë të tjera, por dhe me kaq, mund të them, se me këtë vëllim poetik, Poetja e bukur, Vllasova Musta, bën apel dhe aspiron për kumte të bukur poetik. Sado e “vrarë” nga jeta, ajo nuk është ai “shelgu i trishtuar me sytë nga prapa”, por një shelg i gjelbër e vital që me poezitë e saj ta ngrohë gjakun dhe të mbushë me optimizëm.

* Për Panairin e Laipsingut me “Çfarë po ndodh me poetët” jam bazuar tek gazeta “Standard” 18 mars 2015.

Tiranë, 18 mars 2015

PROF. MENTOR PERMETI-Ikja e simbolit të shkencës së bujqësisë

by

Nga ILLO FOTO/Astoria- New York/
Shkencëtar i fushave eksperimentale, drejtues dhe organizator i suksesshëm i prodhimit të gjerë, analist i arritjeve shkencore, pedagog, prognozist i prodhimit dhe perspektivës së shkencës bujqësore – mjedisore. I tillë ishte Profesor Mentor Përmeti, i cili ndërroi jetë në Nju Jork, më 6 mars 2015. Aktiv dhe korrekt, në të tëra detyrat që iu ngarkuan në jetën profesionale dhe shoqërore, akademik Përmeti mbetet shembull për të gjithë brezat e fermerëve, specialistëve dhe shkencëtarëve të bujqësisë dhe mjedisit shqiptar, sot e në të ardhmen.
Gjatë luftës për çlirim, ai u aktivizua me armë në dorë kundër pushtuesit dhe, fill pas lufte, iu përkushtua arsimimit, duke u diplomuar agronom i lartë në Bullgari. Në punë e sipër, u vetëspecializua në disa degë të shkencës bujqësore, të drejtimit dhe të prodhimit të gjerë. Ia kushtoi jetën zhvillimit të bujqësisë dhe mjedisit.
Në Shqipëri funksionuan 18 institute kërkimore – shkencore, me personelin e nevojshëm dhe me bazën e duhur laboratorike – teknike. Në të gjitha rrethet funksionuan teknikume të arsimit të mesëm profesional, ku përgatitej i gjithë kontigjenti i mjeshtrave të prodhimit, për bujqësi, blegtori, mekanikë bujqësore, frutikulturë, peshkim e pylltari. Në tërë këtë proces të gjerë transformues, ka gjurmë të pashlyera dora e akademik Përmetit me kolegët e tij të punës dhe idealit. Ai shquhej për pasion, inteligjencë, erudicion të rrallë dhe, mbi të gjitha, për modesti e punë me ekipe të mëdha, me detyra gjithpërfshirëse.
I konsideronte shokë dhe të barabartë vartësit, por kur ata e tepronin në rrugën e vesit, tregohej i pamëshirshëm me gabimet, që vinin nga dembelizmi, egoizmi, hipokrizia dhe përvetësimi i punës së tjetrit. Nuk kam takuar një specialist, mjeshtër prodhimi, shkencëtar apo punëtor, që të ankohet për Mentorin, për arrogancë, fodullëk ose të dënimit pa të drejtë. Ai e peshonte punën dhe djersën e vartësve, me kandar floriri. Ishte shpirt demokrati, i pavarur. Respektonte me fanatizëm ligjet e shtetit dhe rregullat komunitare, duke u bërë avokat i denjë për njerëzit që dikush u mohonte të drejtat, i merrte nëpër këmbë ose i dënonte padrejtësisht.
Kishte besim tek shteti i fortë dhe i reformuar rrënjësisht. Kush ka pasur rast të bisedojë me Mentor Përmetin, për tema të mëdha apo edhe të dorës së dytë, ka vënë re se ai e ilustronte bisedën me shembuj të ngjashëm nga historia, gjeografia, luftërat, letërsia, arti, shkencat ekzakte, ato humanitare, me ngjarje nga kuvendet dhe logu i burrave, nga folklori, politika botërore, etj. Unë jam në moshë të shtyrë dhe një të dytë nuk kam hasur dhe as kam dëgjuar nga të tjerë, se në Shqipëri gjendet një burrë i këtij niveli të shpenguar në çdo lloj bisede, me burra, gra, të rinj dhe fëmijë të çdo niveli kulture, edukate dhe moshe. Kam pasur fatin ta njoh Mentor Përmetin dhe ndjehem i plotësuar, që jam student dhe nxënës i përjetshëm i tij.
Shteti komunist shqiptar, më saktë drejtuesit kryesorë të tij, ia njihnin meritat dhe zotësinë intelektuale, akademikut të madh, por nuk donin që ai të vlerësohej me të tërë bagazhin intelektual dhe kryesisht donin të errësohej figura e tij njerëzore. E krijuan shkakun për ta dënuar. Disa studentë dhe tre pedagogë, i vendosën fletërrufe. Nga kjo e emëruan kryespecialist në fermën e Lushnjës. Pozicioni i punës ishte i tillë, që nuk mund të përballohej nga një specialist, që ishte ndarë nga praktika e prodhimit të gjerë. Ferma ishte nga më të mëdhatë në Evropë. Menaxhonte 14 mijë ha tokë, ose 14 ferma të nivelit mesatar. Përveç prodhimit bujqësor, ferma kishte detyrë parësore të furnizimit të Tiranës me prodhime blegtore e perime, artikuj, që lidheshin me furnizimin ditor të popullatës, që mund të bëheshin shkak diskreditimi të politikës së partisë në pushtet.
Në Lushnjë u miqësua shumë me njerëzit dhe u bë më lushnjar se vendasit. Unë, si specialist, kisha më shumë nevojë për ndihmën e kryespecialistit, prandaj i ndenja shumë afër. U miqësuam me një besim të ndërsjellë të pazakontë. Jeta vërtetoi se dhe ai kishte nevojë për punën time si kryezooteknik. E justifikuam me punë e besnikëri miqësinë që lindi në ato kohë të trazuara. Këtë miqësi tonën, pa interes material, e ndau vetëm data e kobshme e vdekjes së Mentorit.
Vitin e dytë pas ardhjes së Mentorit në fermë dhe në vijim, prodhimi bujqësor, blegtoral, perimor, vreshti, investimet, patën një rritje të pa parë. Të njëjtin përmirësim patën dhe treguesit financiarë. U ulën të tëra kostot e prodhimit. Bilanci vjetor rezultoi me fitim, mbi planifikimin. Ky bum ekonomiko- financiar, nuk ishte spontan dhe as i veçuar. Në tërë vitet që pasuan, deri në ndryshimin e sistemeve, ferma e Lushnjës ishte një ekonomi e madhe prodhimi, ku zbatoheshin tërë rekomandimet shkencore të kohës. Toka, bimët dhe kafshët zhvilloheshin me një harmoni të pandërprerë, që garantonin rritje prodhimi progresivisht. Shkenca e kryeagronom Mentorit, ishte bërë metodë e përditshmërisë së punëve në terren. Jo vetëm kaq. Shkenca e Mentorit, kishte dhënë atë që pritej, në gjithë ekonomitë bujqësore të Shqipërisë. Farat e zgjedhura dhe të prodhuara në vend, bënë revolucionin e plotë të prodhimit, në drithëra, pambuk, luledielli, fasule e foragjere.
Mentori u transferua në Institutin e Kërkimeve Bujqësore të Lushnjës dhe me vonë në Tiranë, në Komitetin e Shkencës.
Kur do ikja në Amerikë, u takova me Mentorin, më 15 qershor 1995. Ndenjëm 4 orë, në një lokal afër Librit Universitar. Ishte shpallur akademik dhe punonte ne Akademinë e Shkencave. Ishte shumë i mërzitur, nga fakti se specialistët po largoheshin nga vendi, por më vonë, u detyrua të largohej dhe ai vetë. Brengosej me disa zhvillime te Qeverisë Demokratike, që krijoi konfuzion të paparë, në investimet bujqësore, në pronën, në ndarjen e tokës së fermave për frymë, si dhe në zhvillimin spontan e shumë konfuz të bujqësisë kapitaliste. E takova edhe në Amerikë, në shtëpinë e vajzës së tij, Mira, e cila i shërbeu me devocion të lartë, për mëse një dekadë, që ai ndenji i mbërthyer në karrocën e invalidit.
Kur e takova në Amerikë, me kujtoi jetën në fermën, që ne i dhamë gjithçka kishim nga vetja. “Kemi bërë punë të mëdha në Lushnjë. Kur i kujtoj, me lehtësohen plagët e sëmundjes”, u tha atyre që ishin në atë bisedë. Ishte shumë i brengosur, që të gjitha qeveritë e tranzicionit, gjetën mënyrën, për t’iu shmangur përgjegjësive, lidhur me shkatërrimin e rrjetit inxhinierik të kullim- ujitjes. “Si ka mundësi, thoshte me zë të lartë, që për dy dekada, nuk rregulluan gjë nga katastrofa që krijuan me ndërgjegje të plotë. Me sa duket këta lloj qeveritarësh, nuk kanë ndërtuar asgjë vetë, në jetën e tyre. T’i shmangesh kësaj përgjegjësie, është tradhti”, shprehej ai.
Në jehonë të shqetësimeve të Profesorit dhe të gjithë opinionit të shëndoshë shoqëror, shkrova librin problemor “Bujqësia dhe mjedisi në tranzicion”, ku, veç të tjerave, kam nënvizuar mësimet e mëdha të Profesor Mentorit.
Bujqësia e sotme shqiptare, është shumë larg porosive dhe mësimeve të akademik Mentor Përmetit. Fusha më e rëndësishme e vendit kërcënohet nga përmbytjet dhe thatësia. Aktualisht më shumë se 200 mijë ha tokë kanë 25 vjet që nuk janë në qarkullim ekonomik. Recetat për të ndryshuar gjendjen aktuale të bujqësisë, na i ka lënë të gatshme Mentor Përmeti. Heshtja e organeve shtetërore ndaj tokave të pashfrytëzuara është e pafalshme.
I qoftë i lehtë dheu i vendlindjes Profesor Mentorit, që e deshi me tërë fuqinë e shpirtit! Siç thotë populli ynë: “Iu bëftë varri dritë”!