Fotografia që paraqet Pablo Picasso-n dhe Le Corbusier-in në kantierin e Unité d’Habitation në Marsejë nuk është thjesht një imazh dokumentar; ajo është një takim epokal mes dy mendjeve që ndryshuan mënyrën si njerëzimi e sheh formën, hapësirën dhe lirinë krijuese.

Le Corbusier, profeti i modernizmit arkitektonik, e projektoi Unité d’Habitation si një laborator të së ardhme, një qytet vertikal ku jeta individuale dhe ajo komunitare ndërthuren natyrshëm nëpërmjet banesave modulare, hapësirave sociale, dyqaneve dhe ambienteve rekreative. E përfunduar më 1952, kjo vepër u bë manifesti më i fuqishëm i idesë së tij mbi arkitekturën si “makinë për të banuar”, një filozofi e cila synonte të zhbllokonte potencialin e jetesës urbane në shekullin modern.

Prania e Pablo Picasso-s, mjeshtër i pandalshëm i formës, ngjyrës dhe shpirtit të njeriut, i jep kësaj fotografie një dimension të veçantë. Ai duket i tërhequr nga radikaliteti i vizionit të Le Corbusier-it, nga mënyra se si arkitektura mund të jetë jo vetëm strukturë, por një akt i ngjashëm me pikturën, një ndërhyrje që transformon perceptimin tonë për realitetin. Dy figura të mëdha, të cilat rrallë takohen në të njëjtën kornizë, shikojnë së bashku drejt diçkaje që mbetet jashtë fushës së objektivit, por brenda horizontit të ëndrrave të tyre krijuese.

Kjo foto mbetet një dëshmi e rrallë e afërsisë shpirtërore mes dy gjigandëve që i dhanë trajtë shekullit XX, njëri përmes murit dhe betonit, tjetri përmes linjës dhe pigmentit. Ajo mishëron një frymë dialogu të heshtur mes artit dhe arkitekturës, ku vizioni i së ardhmes bëhet një ftesë për ta imagjinuar botën ndryshe.

Përgatiti: Albert Vataj

Aleksandër Çipa/

“Kuaj të murrëtyer të apokalipsit”, sikundër do të shprehej Stefan Cvajku, duket se na mbartin dhe s’dimë se për ku dhe se sa gjatë, tej kësaj kohe, po na çojnë…Ideologjitë e mëdha kanë vdekur, por askush nuk bën meshën për to! Ideologji të reja po shtatzanojnë në mendjet e shoqërisë së trazuar të kësaj bote. Nuk kemi shikim për largësi kohore edhe pse kemi aq shumë samite, ecejake krerësh të shteteve të fuqishme e imponuese.

Jemi në përplasje mes unipolares dhe multipolares globale… Makinat e luftës po rëndohen nga pesha dhe po sofistikohen për vrasje. Tunelet bërthamore jane riaktivizuar si kurrë ndonjëherë…Kontinetet janë në asimetri të frikshme ndikimesh dhe vendimesh. Dhe çështë më e keqja, fati i terstë po triumfon mbi ndjeshmërinë humane të shteteve, popujve dhe sidomos njerëzisë në tërësi… Sa të ngjan se po jetojmë apoteozën e ndjeshmërisë edhe tek providenca (!)

Aktualisht kemi shumë mendje të rrepta, por shumë pak fuqi dëshmojnë mendjet e mprehta.

Kemi shumë mendime brutale dhe Botës i mungon truri i ftohtë dhe largpamës. Po parazitohet truri njerëzor dhe po shumohet frikshem, po triumfon, Truri Artificial… Në sytë e së sotmes po bëhet pasqyrë, frika….!!!! Njerëzia është njëherësh: lindës edhe varrmihëse e vetvetes…

Marash Mirashi/

Rreth librit “Marija që përloti Papa Françeskun”.

Në traditën e letërsisë dhe kujtesës shqiptare, rrallë gjenden libra që arrijnë të bashkojnë në një të vetme frymën e dëshmisë, dritën e shpirtit dhe hijeshinë e fjalës. “Marija që përloti Papa Françeskun” libri i përgatitur me përkushtim nga miku ynë Frano Kulli, një prej botuesve dhe publicistëve me të njohur në vendin tonë, ngrihet përmbi kufinjtë e kronikës fetare për t’u bërë një testament i gjallë i njeriut që i mbijetoi errësirës duke mos e humbur shkelqimin e dritës. Në këtë libër që i kushtohet murgeshës Marije Kaleta, çdo faqe është si një fragment lutjeje, çdo kujtim është si një copë qiell mbi tokën e Zadrimës. Nga ana tjetër, çdo dëshmi ngjan si një dorw që shtrihet butësisht për të rikthyer dinjitetin e një kohe të nëpërkëmbur.

Në thelb të librit që ne po promovojmë sot, qëndron ideja e thjeshtësisë si formë e lartë shenjtërisë fisnike. Që në parathënien e Imzot Simon Kullit, ndjehet fryma e një përulësie që është më e thellë se çdo doktrinë. Ai nuk flet aty për Marije Kaletën si për një figurë të lartë, por si për një njeri që e jetoi përditë hyjnoren dhe besimin në zot në mënyrën më të thjeshtë të mundshme, duke u lutur dhe duke shërbyer në heshtje.

Trashëgimia shpirtërore e Motër Marije Kaletës qëndron në apostulatin e thjeshtësisë”, shkruan ipeshkvi. Unë mendoj se kjo fjali përbën boshtin moral e filozofik të gjithë librit. Kjo është shenjtëria që nuk kërkon aureolë, që nuk ecën mbi podium, por që endet nëpër rrugicat me baltë të Pistullit, duke i përqafuar njerëzit me dashuri të thellë dhe me përkushtim misionareje. Në këtë libër të ndërtuar si një një mozaik dëshmish, çdo autor, çdo zë, çdo dokument i shton një gur të ri këtij monumenti shpirtëror.

Autori i këtij libri, Frano Kulli në hyrjen e tij meditative, e sheh Motër Marijen jo vetëm si një figurë fetare, por si një shëmbëlltyrë të një kohe që u përpoq të zhdukte Zotin dhe bashkë me të, njeriun. Rrëfimi i tij është një poemë e kujtesës, e shkruar me një gjuhë të qetë e plot përshpirtje, që të kujton rrëfimet e At Anton Harapit apo prozën reflektive të Koliqit. Nga ana tjetër, është dëshmia e Dom Marjan Lumçit ajo që e mbush librin me frymë njerëzore dhe e bën të dridhet nga brenda. Halla Marije, gruaja që s’mund ta urrejë, është një nga rrëfimet më të bukura të shkruara ndonjëherë për një figurë fetare shqiptare. Nuk është një apologji sigurisht por një rrëfim dashurie e përulësie.

Si një gazetar që u kam blatuar reportazheve të mia dheun e vendit tim vë re në këtë libër një diçka tepër interesante e që më bën shumw përshtypje. Në çdo faqe të librit, Zadrima shfaqet jo vetëm si vend gjeografik, por si mit shpirtëror, një hapësirë ku feja, gjuha dhe zakoni bashkohen në një frymë. Kjo tokë e vogël, ku kanë lindur figura të mëdha të kulturës katolike shqiptare, kthehet në simbolin e qëndresës së heshtur ndaj çdo forme dhune. Dokumentet arkivore dhe relacionet e Ipeshkvijve të shekujve të mëparshëm, që përfshihen në libër, e thellojnë këtë ndjenjë të vazhdimësisë, që nga shekulli XVII e deri në ditët tona, Pistulli dhe Dioqeza e Sapës në përgjithësi kanë mbajtur të njëjtën frymë besimi dhe të njëjtin përkushtim ndaj fesë. Libri në vetvete nuk është vetëm rrëfim për një grua të shenjtë, por një epope e vogël e qëndresës shpirtërore shqiptare.

Në planin ideor, vepra ngrihet si një manifest për thjeshtësinë, si një kundërvënie ndaj kulturës së shfaqjes dhe të zhurmës që sundon botën moderne. Ajo na rikujton se njeriu i vërtetë nuk shpëton përmes forcës apo lavdisë, por pwrmes përulësisë. Pikërisht kjo e përloti Papa Françeskun, jo historia e dhimbjes së saj, por madhështia e përulësisë së saj. Kur ajo i tregoi Papës sesi kishte pagëzuar një fëmijë me ujin e kanalit, në mungesë të ujit të bekuar, Papa pa në sytë e saj jo vetëm një murgeshë, por vetë simbolin e Kishës që nuk vdes, që jeton edhe kur ndalohet, që fal edhe kur torturohet.

Në fund, “Marija që përloti Papa Françeskun” është një libër që zë vend në këndin më me dritë të bibliotekave tona. Ky libër nuk u flet thjesht vetëm besimtarëve, por çdo njeriu që ka kërkuar dritën e shpresës në mes të errësirës. Libri për Motwr Marijen na tregon edhe njëherë se heshtja është mënyra më e lartë e komunikimit me Zotin, se mirësia është forma më e thellë e guximit, dhe se dashuria është mënyra më fisnike e qëndresës. Në figurën e Marije Kaletës, Shqipëria gjen një pasqyrë të vetvetes, një vend që ka vuajtur, që është përndjekur, por që nuk ka harruar të falë. Ajo grua e vogël e Pistullit është ndoshta simbolika më e pastër e shpirtit shqiptar, një shpirt që beson pa bujë, që dashuron pa kushte dhe që jeton pa mëri. Një prurje me mjaft vlerë e “botimeve Fishta” dhe posaçërisht e botuesit të saj, mikut tonë fisnik e të ditur, publicistit me emër Frano Kulli, të cilin e falenderoj dhe i shpreh mirënjohjen për kontributin e tij në botimet shqipe prej tre dekadash.

Prof. Viola Isufaj/

Një gozhdë e futur thellë në mur, një gozhdë

e futur thellë në mur, një gozhdë e futur.

Një gozhdë e ngulur thik në mur, një gozhdë

e ngulur thik në mur, një gozhdë e ngulur…

Një gozhdë e mbetur thatë në mur, një gozhdë

e mbetur thatë në mur, një gozhdë e mbetur.

e ngulur thik…

e futur thellë ….

e mbetur thatë… (Zef Zorba, NJË GOZHDË)

***

Duket se teksti poetik i Zef Zorbës “Një gozhdë” do të shihet si tekst i formës së pastër të artit për art. Është sikur të themi se kemi përpara një poezi që, edhe pa asnjë interpretim, i mjafton vetvetes. Letërsia, ajo flet për letërsinë.

Një instrument i fortë dikur ka goditur. Vetëm se goditja na vjen sot e shurdhët, si vetë natyra e bashkëtingëllores th te ndajfoljet thikë/thellë/thatë – ky tingull i përsëritur, pa zë, si vetë dhimbja na fut përsëri në mjegulli. Një goditje ritmike dhe pas pak, harmonia ka marrë tone të zymta. Vetë rock-u karakterizohet nga një natyrë ambigue e përfshin tema nga më të ndryshmet. Ashtu si gjuha e rock-ut, është përdorur këtu një gjuhë harmonike dhe e thjeshtë, por që bëhet e komplikuar, shumë e komplikuar gjatë kombinimeve. Cilësimi i ritmit rock nga vetë autori në shënimet në fund të librit mundet që të ketë të bëjë me një ironi:

Ironia e fatit mbi diç që kurrë nuk supozohej të mbetej thatë apo të mbetej vetëm por që mbeti pikërisht ashtu.

Në poezinë e Zorbës shpesh një skenë apo një ngjarje e veçantë shprehet me anë të rrethanave të jashtme, duke komunikuar emocionet që provokojnë pikërisht këto rrethana; a janë të nevojshme të përcaktohen rrethanat vetë? Të kërkosh për realitetin-do të thotë mbase të gabohesh për letërsinë. Po çfarë përvoje-prapë e pyesim veten-është pështjellë, esencializuar, transformuar në imazhin e pashlyeshëm pamor e tingullor dhe ka lejuar mbishtresimin e disa kuptimeve e shumë të tjerave?

Në vend që të syrgjynosim qëllimin, ne mund të qëndrojmë të përngjashmimi, ose më mirë përfaqësimi i referencës për ta lidhur me vlera ekstraletrare (ekzistenciale, etike) dhe momente historike.

Elipsa do ta bëhet pëfaqësim i një “heqjeje” diku në botë, ngase gozhda është ngulur thellë, prandaj më pas ka mbetur kaq thatë; e sikur të mos ish ngulur kaq thellë, nuk do të kish mbetur kaq thatë.

***

Një ditë, për shkak se vajza e poetit ndiente dhimbje të fortë dhëmbi, i ati e shoqëroi në ambulancë.

Në momentin që hyjnë atje, gjejnë si çdo ditë, varur në mur portrete të anëtarëve të byrosë politike, por ndryshe nga çdo ditë, një vend ishte bosh: sapo e kishin hequr portretin e Beqir Ballukut. Krerët e shtetit diktatorial po godisnin njëri-tjetrin dhe pas një dënimi e ndëshkimi, kishte mbetur një gozhdë, thatë në mur, pa foton. Vajza e vëren dhe i tregon gozhdën pa portret, futur thellë në mur. Ai e pa dhe qeshi.

Më vonë, Zef Zorba do të shkruante:

“Një gozhdë e ngulur thik në mur, një gozhdë… “

***

(Viola Isufaj, disa fragmente nga “Baladë dritash per Zorbën”, Akademia e Shkencave e Shqiperise, 2024, nderuar me:

1. Çmimi për veprën studimore më të mirë për kontributin në historiografinë letrare shqipe Panairi i Librit, 2024 – Shoqata e Botuesve Shqiptarë

2. Çmimi për veprën studimore më të mirë të vitit– Panairi i Librit, Ulqin 2024)

Fitim Zekthi/

Historia politike e botës ka treguar se partitë politike sillen si sisteme që përpiqen të mbijetojnë dhe të rriten, të forcohen dhe të bëhen më të fuqishme, në mënyrë që të sigurojnë sa më mirë mbijetesën e tyre. Kjo është, pak a shumë, një ligjësi gati natyrore. Për këtë qëllim, partitë politike përpiqen të largojnë çdo gjë që përbën pengesë për to në jetën e tyre politike, për të mbijetuar, për t’u rritur, për t’u fuqizuar dhe për të fituar.

Historia ka treguar se partitë kanë larguar drejtues, grupe apo liderë sa herë që ata janë shndërruar në pengesë apo barrë. Asnjëherë partitë nuk e lidhin fatin e tyre me fatin e një lideri, drejtuesi apo grupi të caktuar. Si partitë totalitare, ashtu edhe ato demokratike, qoftë në vende diktatoriale apo demokratike, në shumicën e rasteve nuk e kanë lidhur fatin e tyre me fatin e një drejtuesi.

Partia Konservatore në Britaninë e Madhe, për shembull, e largoi kryeministren Margaret Thatcher kur ajo u bë barrë për partinë. Raste të tilla, kur kryetari apo kryeministri largohet, janë të shumta. Asnjë parti nuk dëshiron ta lidhë fatin e saj me fatin e kreut apo të drejtuesve të saj. Kështu ka ndodhur me pothuajse të gjithë kryetarët në Britani: me Macmillan-in, Major-in, Brown-in, Chamberlain-in, Smith-in, etj. E njëjta gjë ka ndodhur në Gjermani me Kohl-in, Brandt-in, Schroder-in, e të tjerë. Po kështu në Itali me Renzi-n, Letta-n, Bersani-n, Amato-n, etj.

Të gjitha partitë e tyre kanë mbijetuar, kanë vazhduar të jenë pjesë e jetës politike, kanë ardhur në pushtet, kanë rënë dhe janë rikthyer sërish. E njëjta gjë ka ndodhur edhe me partitë totalitare, si ato fashiste apo komuniste. Edhe ato nuk e kanë lidhur fatin e tyre me fatin e drejtuesve. Partia Fashiste në Itali, kur pa që Musolini ishte kthyer në pengesë, e largoi atë: vetë Këshilli i Lartë Fashist e përjashtoi Duçen dhe vendosi në krye Badoglio-n.

Edhe në Bashkimin Sovjetik, pas largimit të Leninit, Stalinit apo Hrushovit, partia vazhdoi jetën e saj dhe nuk e lidhi kurrë fatin me drejtuesit e veçantë. Po kështu, edhe Partia Komuniste e Shqipërisë nuk e lidhi fatin e saj me fatin e Enver Hoxhës. Ajo u përpoq të mbijetojë dhe, në fakt, mbijetoi për disa vite, deri në vitin 1991 (nëse nuk vazhdon ende në forma të tjera partiake).

Kur fati i një organizate lidhet me fatin personal të një grupi apo individi, atëherë ajo organizatë pushon së qeni e tillë: vdes si organizatë politike dhe del jashtë funksionit të saj natyror, për të mbijetuar, për t’u rritur dhe për të luftuar për pushtet. Ajo shndërrohet në një formë tjetër organizimi që nuk ka më lidhje me procesin politik.