Mbi veprën “The Ethical Structure of Kanun and Cultural Implications” “Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore” botuar në SHBA, mars 2005/
NGA ANTON ÇEFA/
Një mori e madhe studiuesish shqiptarë e të huaj janë marrë me studimin e së drejtës zakonore të popullit tonë, duke u mbështetur në “Kanunin e Lekë Dukagjinit”, vepër e kodifikuar nga Atë Shtjefen Gjeçovi dhe botuar në v. 1933, pas vdekjes së tij. Janë shqyrtuar e analizuar aspektet më të ndryshme të tij, kryesisht në dy rrafshe: në atë juridik dhe etik. Kanuni e ka sugjeruar një gjë të tillë, si rrjedhim i faktit që çdo ligj, drejtpërdrejt apo tërthorazi, është i lidhur me një normë morale dhe për faktin se në kohën kur është ngjizur Kanuni nuk mund të pretendohet të ketë pasur ndarje të prerë mes së drejtës dhe etikës. Mendësia njerëzore ka qenë në stadin e sinkretizmit.
Në “The Ethical Structure of Kanun…”, studiuesi Kazuhiko Yamamoto MD, PhD – profesor në Institutin e Shkencës së Shëndetit në Universitetin Kyushu – e ka hulumtuar Kanunin tonë në hapësirën e tij etike, duke e trajtuar këtë si rregullator të funksionit të rendit shoqëror. Ai është i pari studiues nga kontinenti aziatik që ka bërë objekt studimi të drejtën zakonore shqiptare dhe i pari që, duke e shqyrtuar në rrafsh krahasues me traditën mitologjike japoneze dhe me strukturën etike të shoqërisë homerike, të pasqyruar tek “Iliada” dhe “Odisea” dhe tek tragjeditë greke të Eskilit e të Sofokliut, e ka trajtuar atë si sistem vlerash etike të një shoqërie pagane transhendentale. Veç kësaj, duke polemizuar me hipotezat e mëparshme për problemin e zanafillës së etikës në shoqërinë njerëzore, e ka cilësuar atë si fazën fillestare të organizimit shoqëror.
Kjo vepër me vlera të veçanta për kulturën tonë popullore shpirtërore përbëhet nga katër studime: “Struktura etike e Kanunit: a përbën ajo formën fillestare të shoqërisë njerëzore?”, “Struktura e shoqërisë homerike: vështrim përqasës mes strukturës etike të shoqërisë homerike dhe asaj kanunore shqiptare”, “Struktura etike e tragjedive të Eskilit dhe Sofokliut”, “Studim mbi konceptet etike të shkrimtarit ultranacionalist japonez, Jukio Mishima”.
Strukturën etike të shoqërisë kanunore, Yamamoto e ka shqyrtuar si sistem vlerash, karakteritik për një shoqëri pagane, në shtratin kulturor të së cilës lind e zhvillohet një shoqëri pa autoritet shtetëror, me etikë dhe rend shoqëror të vetin.
Si çdo shoqëri pagane, shpjegon Yamamoto, edhe shoqëria kanunore karakterizohet nga animizmi, në rastin konkret nga shenjtërimi i normave etike, veshja e tyre me forca të mbinatyrshme, dhe nga adhurimi i paraardhësve. Siç e kanë trajtuar edhe Levy Bruhl dhe Frazer, të cilëve u referohet autori, shoqëritë pagane janë entitete transhendentale, që përfshijnë jetën dhe vdekjen, të gjallët dhe të vdekurit. Kështu, për Yamamoton, familjet, vëllaznitë dhe fiset në të drejtën zakonore të popullit tonë janë bashkësi pagane, pra bashkësi të njerëzve të gjallë dhe paraardhësve të tyre, d. m. th. , të vdekurve.
Sistemi i vlerave të Kanunit, simbas Yamamotos, përbëhet nga betimi, besa, nderi, miku-zot, ushqimi, gjaku, hakmarrja. Duke u vështruar në shtratin e një kulture pagane, në krahasim me trajtimet e deritashme, është pasuruar hapësira kuptimore e këtyre normave; duke u trajtuar ato si norma fetare, të shenjtëruara, që kanë forca hyjnore dhe është rritur numri i tyre, siç është rasti i ushqimit, që është trajtuar më vete i shkëputur nga miku dhe mikpritja.
Në këtë sistem vlerash, hakmarrja është trajtuar si akt drejtësie, si “sanksioni më i rëndësishëm për të rivendosur dhe mbajtur rendin shoqëror në një shoqëri pa autoritet shtetëror”. Dhe është e tillë sepse “njerëzit e konsiderojnë atë si një forcë të shenjtë, të ushtruar nga perënditë.”1).
Trajtim i hakmarrjes si akt drejtësie, i domosdoshëm për ruajtjen e rendit shoqëror, nuk është i ri në studimet tona të së drejtës kanunore. Që në parathënien e botimit të parë të Kanunit, Fishta, duke dashur të argumentojë këtë fakt si dhe faktin tjetër që populli ynë, edhe pse e ka këtë zakon, nuk është barbar, – akuzë që i bënin armiqtë për ta diskredituar dhe t’i mohuar aftësitë vetëqeverisëse, – ka shkruar: “Shqyptari tue vra gjaksin e vet nuk ban tjetër veçse me çue në vend nji ligj, qi ai e mban për të drejtë. Prandej, për me folë mbas pikpamjes psihologjike, veprimi i tij asht nji veprim i ligjshëm e nuk mund të quhet uhamarrme – vendetta. 2). Dhe më poshtë: “Të marrunit e gjakut buron prej mndorjeve (rrethanave, A. Ç.) të jashtme e prej t’metave t’organizimit shoqnuer t’nji kombi…” 3).
Një trajtim i tillë është edhe më i hershëm: në Konferencën e Paqes në Paris, në fund të Luftës së Parë Botërore, kur luftohej për të siguruar pavarësinë e Shqipërisë, nëpër gojë të Imzot Bumçit, kryetar i delegacionit tonë, u tha ndër të tjera se “gjakmarrja nuk përcakton barbarinë e popullit tonë, por është rrjedhojë e kushteve të veçanta objektive. 4).
Të këtij mendimi janë pothuajse të gjithë albanologët që janë marrë me këtë problem. Po përmendim: Emil Khan, C. Becker, J. Ecurcart, F. Bianconi, G. Siebertz, L. Lamouche, E. Jock, H. A. Bernatnik, R. Lane, E. Durham, I. Sullioti, J. Godard 5), G. Valentini, F. Cordignano, B. Palaj, E. Koliqi, etj.
Autorja amerikane Rose Ëilder Lane, në librin “Peaks of Shala”, një përmbledhje e shënimeve të udhëtimeve të saj në malësitë tona të Veriut dhe të Shqipërisë së Mesme, në vitin 1921, na e ka dëshmuar këtë trajtim ashtu siç ia ka shpieguar asaj në mënyrë të saktë Ipeshkvi i Pultit. Ja si shkruan ajo: “Gjakmarrja është e keqe, shumë e keqe, por është e vetmja mënyrë që imponon ligjet, të cilat janë përgjithësisht të admirueshme. – thotë prelati – Gjakmarrja nuk është një gjë jashtë ligji, siç mendojnë shumë të huaj, dhe nuk ka të bëjë aspak me konflikte e urrejtje personale. Ajo është një formë dënimi kapital, ashtu si e ka çdo vend dhe që rregullohet prej ligjeve shumë strikte” 6).
Autori tjetër amerikan, Ian Ëhitaken, në studimin e tij “Tribal Structure and National Politics in Albania, 1910-1950”, e ka quajtur gjakmarrjen “një mekanizëm publik i kontrollit shoqëror” 7).
Për të mos lejuar keqinterpretime që vërehen aty-këtu në shtyp, sigurisht nga ata që nuk e njohin mirë problemin, theksojmë këtu që për një rend shoqëror siç qe shoqëria kanunore, gjakmarrja është thjesht akt drejtësie i domosdoshëm për ruajtjen dhe funksionimin e shoqërisë; por për shoqëritë e sotme ku ekziston shteti dhe funksionon rendi gjjyqësor, gjakmarrja është një akt i shëmtuar, i egër dhe barbar.
Yamamoto e konsideron hakmarrjen si koncept kyç, i cili, i lidhur me konceptin e gjakut, na çon drejt koncepteve tjera që ndërtojnë strukturën etike të Kanunit dhe që siguron funksionimin e saj si rregullues juridik. “Koncepti i hakmarjes – shkruan ai – është elemnti themelor, i cili fuqimisht mund të nxjerrë në dritë strukturën etike të Kanunit”. 8).
Koncepti i gjakut lidhet me konceptin e mikut. Duke gjetur ngjashmëri mes konceptit kanunor të mikut dhe traditës së mikpritjes shqiptare me atë të japonezëve të vjetër, simbas teorisë marebito (miku-zot), të folkloristit japonez Orikuchi, Yamamoto i ka dhënë mikut artribute perëndie dhe e ka quatur miku-zot. Kush e fyen këtë dhe shkel rregullat e mikpritjes, fyen perënditë, të cilët zemërohen dhe hakmerren. E vetmja mënyrë për ta shmangur zemërimin e perëndive është ndëshkimi i fyesit ose shkelësit të kanunit të mikpritjes, ndëshkim që mund të realizohet vetëm nëpërmjet gjakmarrjes.
Edhe ndonjë studiues tjetër i ka veshur gjakmarrjes rrobe shenjtërie: Syrja Popovci ka shkruar: “Gjakmarrja kishte edhe elemente sakrale, pse konsiderohej që krimi i kryer gjoja cënon perëndinë, prandaj marrja e gjakut ishte një dënim i detyrueshëm.” 9). Vërtet, në traditën shqiptare miku ka një pozitë të veçantë. Më së miri, ndër të tjera, kjo na dëshmohet nga fakti që, simbas Kanunit, mund të falet gjaku i babait, i djalit të vetëm, por kurrë nuk mund të falet gjaku i mikut.
Me konceptin e mikut është e lidhur ngusht mikpritja që i bëhet atij, nga përbërësit e së cilës në këtë studim vlerësohet në mënyrë të veçantë ushqimi, që trajtohet si koncept më vete në sistemin e vlerave dhe luan një rol të rëndësishëm në funksionimin e këtij sistemi. “Ushqimi përmban fuqi shpirtërore apo magjike” 10). Duke i ofruar ushqimin mikut-zot, mikpritësi shenjtërohet.
Atributet e veta hyjnore miku-zot mund t’i kalojë ndër të tjerë, nëpërmjet fjalës së tij, që gjithashtu ka forcë mistike. Fjala e mikut-zot përmban në vetvete një shpirt, që në mitologjinë japoneze quhet Kotodoma dhe që Yamamoto e ka krahasuar me Orën e mitologjisë sonë. Fjalët e shqiptuara nga miku-zot, urimet e tij, sjellin mbarësi tek mikpritësi dhe, po kështu, edhe fjalët e urimet e këtij të fundit tek të tjerët.
Edhe konceptet e tjera të Kanunit, betimi, besa, nderi, sikurse miku-zot, lidhen nëpërmjet hakmarrjes me konceptin e gjakut, gjakmarrjen; çka do të thotë që nëse shkelen këto norma, meqë ato janë të hyjnueshme, zemërohen perënditë dhe për të shmangur zemërimin e tyre, për t’i qetësuar ata, duhet të merret haku tek dhunuesi, pra, të të jetësohet gjakmarrja.
Trajtimi i hakmarrjes si koncept kyç i jep strukturës etike vlerën e një sistemi, d. m. th. të një rregulli simbas të cilit janë vendosur dhe veprojnë pjesët e një tërësie me lidhje e marrëdhënie të caktuara ndërmjet tyre, që përcaktojnë ndërtimin e brendshëm të gjithë tërësisë. Në hullinë studimore të këtij studiuesi, sistemi i vlerave gëzon një logjikë të brendshme mendjembushëse.
Një konkluzion tjetër i rëndësishëm i Yamamotos, që ai e arriti pasi shqyrtoi në mënyrë kritike teoritë e Hobesit, Rusoit, Niçes dhe Zherardit mbi origjinën e rendit shoqëror, lidhet me origjinën e etikës dhe të rendit shoqëror në një shoqëri pa pushtet shtetëror. Në shtratin e një kulture pagane – shpjegon Yamamoto – lind e zhvillohet një shoqëri pa pushtet shtetëror me etikë dhe rend shoqëror të vetin. Etika e kësaj shoqërie ka të njëjtën strukturë si Kanuni shqiptar me sistemin e vlerave që përmendëm, i cili e konsideron hakmarrjen si akt të drejtë. Ky sistem përcaktohet nga kushti shoqëror i mosekzistimit të ndonjë pushteti gjyqësor.
Hipotezat e tij mbi strukturën etike dhe origjinën e rendit shoqëror, Yamamoto i sqaroi më tej, duke krahasuar sistemin e vlerave etike të Kanunit shqiptar me ato të shoqërisë homerike, pasqyruar në “Iliadën” dhe “Odisenë” dhe i gjeti ato të njëjta. Kodin etik të shoqërisë homerike, Yamamoto e studion në këndvështrimin e një shoqërie pa autoritet shtetëror, siç e pati studiuar edhe Platoni, të cilit i referohet. Po në këtë prizëm, ai studioi strukturën etike në tragjeditë e Eskilit e të Sofokliut, e cila, megjithëse i përket kohës kur kishte lindur pushteti shtetëror në formën e qytetit shtet-Polis, është pothuajse e njëjtë me atë të veprave homerike; gjë që e ka bërë të qartë Yamamoto në studimin e tij.
Studimi krahasimtar i Kanunit me veprat homerike dhe me tragjeditë e Eskilit e të Sofokliut merr një rëndësi të veçantë për shkencat albanologjike, në përgjithësi, dhe jo vetëm për çështjen e strukturës etike kanunore. Ai ka të bëjë me lashtësinë e gjuhës e të kulturës sonë popullore, me shtrirjen hapësinore e marrëdhëniet demografike, gjuhësore, kulturore, etj. të popullit tonë me grekët e vjetër a me popullsitë parahelenike, me një përcaktim më të mirë të rolit që ka luajtur kultura jonë në trevat ku kanë jetuar që në kohërat parahistorike të parët tonë dhe me probleme të tjera.
Nuk di ndonjë studiues tjetër të ketë bërë objekt të gjerë studimi të drejtën tonë zakonore në plan krahasues me atë të veprave homerike, siç e bëri Yamamoto. Margaret Hasluck, në vitin 1933, ka botuar në nr. 203 të revistës “Man” artikullin: “Bride-price in Albania: a Homeric parallel” (“Çmimi i nuses në Shqipëri: një paralele homerike”) 11). Ismail Kadare, në vitin 1988, ka botuar veprën “Eskili-ky humbës i madh”, ku ka folur për ndonjë ngjashmëri të etikës kanunore me etikën e tragjedive të Eskilit, në mënyrë të veçantë për gjakmarrjen.
Në ndonjë rast bile, është kritikuar një qëndrim i tillë krahasues. Njohësi dhe mësuesi në gjimnaze tona në atdhe i gjuhës greke të vjetër dhe latine, Frano Alkaj, pati përkthyer dy këngë të “Iliadës”, këngën XXII – “Vrasja e Hektorit” (1938) dhe këngën XXIV – “Varrimi i Hektorit” (1941). Në përkthimin e “Vrasjes së Hektorit” pati përdorur termin kanunor ndore :

“Hektor, o anmik i amshuem, mos m’ fol për ndore!
Se paqë s’ ka vu jo kurr luani e robi e as ujku me qingja…” (citim simbas kujtesës).
Mbaj mend që një kritik – më vjen keq që nuk e kujtoj emrin dhe revistën ku qe botuar shkrimi– e pati kritikuar ashpër përkthyesin e talentuar për përdorim të këtij termi, që simbas tij nuk kishte të bënte fare me etikën homerike. 12).
Është për t’u vënë në dukje se Yamamoto, për të ardhur tek përfundimet e tij, siç duket, i ka shfrytëzuar veprat e Homerit dhe të tragjedianëve grekë të lashtësisë në mënyrë shterruese, duke na dhënë të gjitha rastet që ai ka hasur dhe, për më tepër, duke bërë edhe klasifikime të rasteve të shqyrtuara. Yamamoto jo vetëm e b
Studimi në rrafsh krahasimtar i Kanunit, i kulturës së lashtë japoneze dhe i veprave homerike e çoi Yamamoton në përfundimin e rëndësishëm që shoqëritë pa autoritet shtetëror janë bashkësi fisnore transhedentalee fetare midis të gjallëve dhe të vdekurve, 13) dhe që kanë kodin e tyre të sjelljes, atë sistem vlerash që çekëm më lart dhe që funksinon, asht siç e përshkruam.
Hipotezat e Yamamotos shkojnë më tej: meqë baza mbi të cilën ngrihen shoqëritë pa pushtet shtetëror janë ndryshimet kulturore të tyre dhe identitetet që lidhen me to, nëse këto ndryshime humbasin, edhe pushteti shtetëror do të dobësohet, ai do të shkojë bile drejt zhdukjes, si rrjedhim i faktit të globalizimit dhe homogjenizimit të botës për shkak të marrjes së të njëjtit informacion përmes internetit, televizionit dhe shtypit. Duke humbur origjinalitetin e kulturës dhe identitetit të tyre, njerëzit do të fillojnë të shfaqin ndjenja të ngjashme, mënyra të ngjashme të menduari dhe modele të ngjashme sjelljeje. Kjo gjë mund të bjerë humbjen e bazamentit të një shoqërie me pushtet shtetëror dhe krijimin e një rendi të ri shoqëror, ku mund të mbizotërojë sistemi i vlerave të një shoqërie pa pushtet shtetëror. 14).
“Prandaj, mendoj – shkruan Yamamoto – që etika e një shoqërie të tillë pa autoritet shtetëror, e përfaqësuar nga Kanuni, nuk përbën thjesht një sistem vlerash që i përket vetëm së shkuarës, por edhe një sistem që ka lidhje edhe me të ardhmen e botës njerëzore.” 15).
Këtë vepër rëndësore për kulturën tonë dhe jo vetëm për të, e përktheu dhe e botoi me shpenzimet e veta dr. Selahedin A. Velaj, i cili ua kushtoi “të gjithë albanologëve të huaj që kanë punuar pa kursim për të ndriçuar kulturën shqiptare.” 16).

Referencat dhe sqarime :

1- Kazuhiko Yamamoto “The Ethical Structure of Kanun and Cultural Implications – Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore”, f. 180.
2-Shtjefen Gjeçovi O. F. M. “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, ribotim i shoqërisë botuese “Kuvendi”, “Parathane” nga At Gjergj Fishta, f. XXXI).
3-Po aty, f. XXXII.
4-Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë: “E drejta zakonore shqiptare 1 – Kanuni i Lekë Dukagjinit”, Tiranë 1999, përgatitur dhe pajisur me shënime nga Koço Nova, f. 189.
5-Po aty, f. 189.
6-Rose Ëilder Lane: “Peaks of Shala”, p. 29. (Meqë autorja nuk e jep emrin e ipeshkvit, po shënojmë këtu që ipeshkëv i Pultit në vitin 1921 ka qenë Atë Bernardin Shllaku).
7-Ian Ëhitaker: “Tribal Structure and National Politics in Albania, 1910-1950”, në botimin “History and Social Anthropology” – Tavistock Publications, London, NeË York. Sydney, Toronto, Ëellington, 1968, p. 265 and 272.
8-Kazuhiko Yamamoto, vepër e cituar, f. 155.
9-Syrja Popovci: “Gjakmarrja ndër shqiptarët dhe historiku i saj”, “Përparimi, nr. 11 / 9 / 1, f. 916. Cituar simbas: “E drejta zakonore shqiptare 1”, f. 916.
10-Kazuhiko Yamamoto, vepër e cituar, f. 160.
11-Cituar simbas Ian Ëhitaker “Tribal Structure and National Politics in Albania, 1910-1950”, në botimin “7 History and Anthropology”, Tavistock Publications, 1968, p. 290.
12-Në një përkthim anglisht, këto vargje janë dhënë kështu: “Hector, Stop! / You unforgivable, you don’t talk to me of pacts / There are no bindin oaths betëeen men and lions / – ëolves and lambs can enjoy no meeting of the minds…(Homer: The Iliad, translated by Robert Fagles, copyright 1990, Penguin books, p.550).
13-Yamamoto, po aty, f. 170
14- Hipotezën e zhdukjes së shtetit e ka parashtruar edhe F. Engels në veprën “Origjina e familjes, pronës private dhe shtetit” (1884), me argumentin që shteti si fenomen historik do të shuhet, kur të zhduken klasat dhe dallimet klasore, kur të jetë ndërtuar shoqëria komuniste në shkallë botërore.
15-Yamamoto, po aty, f. 181-182.
16-Pjesën e parë të kësaj vepre: “The Ethical Structure of the Kanun – Is it the Original Form of Ethics in Human Society?” (Struktura etike e Kanunit – A është forma origjinale e etikës në shoqërinë njerëzore?” e ka përkthyer, pajisur me shënime me vlera dhe botuar Romeo Gurakuqi, në vitin 2001.
* Kumtesë e mbajtur në promovimin e librit në fjale, New York, 9 tetor 2005.