Nga Artan Dauti /

Normalisht, kur merr një libër të ri për të lexuar, natyrshëm lind pyetja: a do të jetë tërheqës? Personalisht, në rastin e leximit të librit autobiografik “POROSIA E KULLËS“, ishte më shumë se një tërheqje, ishte një PËRTHITHJE! Kjo ndoshta për faktin që edhe unë jam një emigrant; është si të gjesh veten në këtë libër, por në kohë, kushte dhe rrethana të ndryshme. Gjetja e elementeve të përbashkët të bën që të rendësh pas çdo faqeje libri. 

Kur autori flet për fëmijërinë e tij, natyrshëm shohim veten tonë duke ndjekur gjinkallat apo duke mësuar notin, duke luajtur këmbëzbathur me bashkëmoshatarët nëpër fusha apo rrugica, dhe kjo bëhej, siç thotë autori, nën të njëjtin diell apo hënë që tani e shikojmë në vende të tjera dhe në kushte të tjera. Ndjejmë trishtimin apo lumturinë e prindërve në jetën e përditshme. Gjejmë vetveten kur mësuesi i klasës na lavdëronte te prindërit. “Mësues Gjoka më lavdëroi para klasës…Shkëlqimi në fytyrën e babait tim, që tregonte se sa i lumtur ishte, më mbylli me krenari dhe gëzim.” 

E pra, kjo është përthithje, sepse kur lexova këto m’u shfaq babai im që kthehej i lodhur nga puna, me hallet e një familjeje prej 9 anëtarësh dhe lumturohej kur dëgjonte fjalë të mira për mua. Ndjejmë drithërimën e zemrave rinore për shikimet e turpshme të vajzave të rrugicës, apo të lagjes tjetër, vibracionet shpirtërore që kanë vlerë dhe memorje të veçantë në jetën tonë. 

Me kalimin e kohës, ndërkohë ndihemi të rritur dhe kemi kuptuar shumë gjëra. Dilemat e autorit për të ardhmen janë dilema që gjithsecili nga ne i ka pasur në jetën e tij. Dhe natyrisht që marrja e një vendimi për t’u larguar është një dhimbje për nënën, familjen, bashkëmoshatarët, por edhe për vetë autorin. E vetmja forcë shtytëse është shpresa për të ardhmen dhe kjo shihet vetëm në një largim të mundshëm. Dhe këtu ndjenjat e autorit përzihen me ndjenjat tona, me ndjenjat e çdo emigranti. Ja, pra! Kjo është përthithje. 

Por autori nuk mund ta marrë këtë vendim pa marrë bekimin e nënës. “Nëna ime u përpoq të më shikonte, por sytë e saj ishin të fryrë. Disa lotë i kishin zbritur deri në mjekër dhe ajo i fshiu shpejt me shaminë e saj të bardhë. -” Dua që të përrish aty ku dëshiron ti. Tash je burrë.” Dhe

me bekimin e nënës fjaloset me erën pranë varrit të babait e cila i përcjell fjalët e tij:-” Shko tani, Çoçi im! Unë do të jem gjithmonë me ty!” 

Figura prindërore e nënës dhe babait janë të pandalshme në gjithë udhëtimin tonë në jetë. Mjafton vetëm togfjalëshi:- “Babai- Heroi im” për të kuptuar vendin dhe rëndësinë e prindërve në jetën tonë. 

Gjetja e vetvetes në tregimin e autorit për mbërritjen në tokën e premtuar vazhdon natyrshëm. “Më në fund ishim në Shtetet e Bashkuara, për një fillim të ri dhe të ndritshëm. Deri atëherë unë isha një guralec i vogël- një guralec që do të hidhej në ujë dhe spërkatja e tij e vogël do të zhdukej shpejt. Nuk e dija se ajo spërkatje e vogël do të ishte vetëm fillimi i valëzimeve të pafundme.” Kështu dhe ne ndihemi në fillimet tona dhe kërkojmë me shpresë që të bëhemi sa më shpejt pjesë e kësaj jete. “Të gjithë nxitojnë diku, të vendosur për të ecur vetëm përpara…njerëzit në këtë qytet ishin njësoj si lumenjtë, që rrjedhin nga e kaluara dhe shikojnë vetëm përpara.” 

Autori është një shpresë e gjallë dëshmuese që ëndrrat tona duhet të realizohen. “…lumi me rrjedhën e shpejtë tani ishte i gjallë dhe i mirë dhe unë doja të bëhesha pjesë e tij, duke shkuar gjithmonë përpara.” Asgjë nuk është e lehtë dhe falas. Gjithçka arrihet me mund dhe sakrifica. Dhe kur ndjehet lodhja dhe mundimi, autorit i vijnë në ndihmë kujtimet dhe çastet e lumtura e gazmore dhe ngushëllohet me to. “Ne qeshim me jetën tonë, thjesht për të shmangur të qarët!” 

Në rendjen time faqe pas faqe ndjej gjithmonë dilemën e autorit dhe ndjenjën e fajësisë për largimin e tij nga Atdheu. Në pikëvështrimin tim, Atdheu është familja, por me rritjen tonë familja ndryshon; një familje shkon drejt kujtimeve ndërsa një familje e re krijohet tashmë me fëmijët e tu e bashkëshorten e jetës tënde. “Me vdekjen e Nënës u ndjeva i vetëm në botë dhe e dija që atëherë se kthimi në shtëpi nuk do të ishte kurrë më njësoj. Kur humba Nënën, e humba atdheun tim përgjithmonë!” Ky është fundi i dilemës për cilindo emigrant. Tashmë jeta na jep një mundësi të re, një atdhe të ri! 

Kjo është dhe ndjenja që autori na përcjell kur kthehet nga udhëtimet jashtë Amerikës dhe pas kontrollit rutinë i thonë: Mirë se erdhe në shtëpi! Dhe meqenëse për ne shtëpia, familja është atdheu ynë, atëherë urimi është: Mirë se erdhe në Atdhe! 

“Në vend që të arnoja një rrugë që përcaktuan brezat para meje, unë hapa kufij që ndajnë të kaluarën nga e ardhmja” – kjo është zgjidhja e dilemës. 

Duke lexuar, ndjen që në mënyrë të përshpejtuar je në faqen e fundit të librit. Lexoj mesazhet përcjellëse të autorit:-” Dua t’i them kujtdo…nëse dhe kurdo që jeni të dekurajuar, mbahuni! Nëse unë mund t’ia dilja dhe të bëja më shumë sesa thjesht të mbijetoja në dy kontinente, atëherë nuk ka asnjë pengesë që ju nuk mund ta kaloni.” 

Përfundimisht, pas kësaj, nga thellësia e shpirtit tonë vjen natyrshëm një mirënjohje për autorin. Faleminderit!

Bujar Leskaj/

“Pa përkthimin do të jetonim në troje që i kufizon heshtja”

Kjo shprehje lapidar i shkon më së miri për shtat, sot Ditës Botërore e Përkthimit, një ditë e cila na kujton aftësinë e jashtëzakonshme të gjuhës për të udhëtuar nga një kulturë në tjetrën, nga njëri vend në tjetrin, duke zhdukur kufijtë, duke na ushqyer shpirtërisht e duke përsosur njerëzimin.

Në këtë ditë kujtojmë me nderim gjithë atë plejadë përkthyesish të jashtëzakonshëm shqiptarë, të cilët sollën në shqip kryeveprat e letërsisë botërore, emancipuan e kulturuan popullin shqiptar, duke dëshmuar njëkohësisht për vlerat, muzikalitetin dhe pasurinë e jashtëzakonshme të gjuhës shqipe.

Kujtojmë me respekt e nderim përkthyesit: Fan Noli, Gjon Shllaku, Gjergj Fishta, Mitrush Kuteli, Vedat Kokona, Jorgo Bllaci, Robert Shvarc, Skënder Luarasi, Kudret Kokoshi ,Sotir Caci, Petro Zheji, Hamit Kokalari, Jusuf Vrioni, Nonda Varfi, Astrit Beqiraj, Afrim Koçi, Amik Kasoruho, Eshref Ymeri,e deri tek shqipëruesit e rinj, të cilët me përkushtim e dashuri sjellin në gjuhën shqipe vepra të rëndësishme të kulturës botërore.

Një nderim të veçantë për të gjithë ata përkthyes “anonimë”, që përkthyen në burgje e kampe përqendrimi, si Mirash Ivanaj, Beqir Ajazi, Kudret Kokoshi, Pjetër Arbnori, Petrit Velaj, Pashko Gjeçi, Guljelm Deda, Daut Gumeni, Ejëll Çoba e dhjetëra të tjerë të burgosur politikë, të cilëve emri asnjëherë nuk iu përmend nga diktatura komuniste, pasi përkthyen në burgje, por që gjurma e tyre në kulturën shqiptare është e pashlyeshme.

Këta intelektualë e të tjerë, të cilët ndjesë që mund t’i kem harruar, janë elita e kulturës së kombit tonë!

Opinion nga Rafael Floqi/

Në një vend ku politika bërtet më shumë se ligji, ku televizioni ka më shumë pushtet se parlamenti, dhe ku tabloidët lexohen më shumë se kushtetuta, është e kuptueshme që edhe një shenjë e vogël shkrimi * një yllth i pafajshëm, një asterisk i dorës së dytë – të shndërrohet në armë morale, censurë, dhe farsë njëkohësisht. Po flasim për yllthin, atë simbol të vogël që shfaqet në titujt tanë mediatikë si një copëz turpi e printuar: dr*ge, p*rdhunim, s*ulm, se*si. Një gjuhë e re ka lindur, një dialekt i yllthit, ku fjalët e vërteta fshihen pas një ylli të vogël që nuk i fsheh fare. Në fakt, nuk ka shenjë më ironike në gjithë alfabetin e botës sonë të shkruar.

Yllthi: shenja e pikësimit e turpit

Ka presje, ato kuajt e përulur të punës së qartësisë. Ka pika, ndalesat e plota dhe dinjitoze të qytetërimit. Ka pikëpyetje, aq të guximshme sa të pranojnë padijen. Dhe pastaj, fshihet në hijet e tastierës, yllthi: shenja e pikësimit e turpit. Yllthi kurrë nuk qëndron krenar në fjali. Jo, ai ul kokën dhe i largon lexuesit nga teksti kryesor, poshtë në fund të faqes, aty ku banojnë të gjitha rrëfimet turpëruese. “Po, ky statistika është mbresëlënëse… por vetëm nëse injoroni shkrimin e vogël më poshtë.

Jeta e tij e dytë është edhe më poshtëruese. Në shoqërinë e “sjellshme”, ne censurojmë fjalët me të, sikur yllthi të ishte ndonjë superheroi moral që na shpëton nga mëkati. Në vend që të shkruajmë thjesht fjalën e ndaluar, lëshojmë një rresht me yje të vegjël: “Ik p***.”O k**e!”. Sikur lexuesi të ishte shumë i pastër për të kuptuar se ç’fshehin ato yje të ndrojtur. Po kë gënjejmë? Yllthi nuk po mbron askënd nga pafajësia—ai thjesht po na bën me sy, ndërsa bën sikur mbulon sytë e vet. Dhe pastaj vjen kthesa më mizore: yllthi si shkopi i policisë gramatikore të internetit. Në nxehtësinë e debatit, asgjë nuk turpëron më shumë sesa ai korrigjim njëfjalësh, i shoqëruar me një yllth. Një simbol, një rrokje, një poshtërim i pafund. Asnjë filozof, asnjë burrë shteti, asnjë tiran nuk ka dhënë ndonjëherë një goditje më shkatërruese se komentuesi anonim i armatosur me një yllth.

Pra, le ta pranojmë: yllthi nuk është ndihmës. Nuk është udhërrëfyes. Është spiun i pikësimit, censori i tij, mësuesja pasive-agresive që na qorton. Është ajo njolla e vogël e kuqe që na kujton përjetësisht gabimet tona drejtshkrimore, shkrimet e imëta dhe mendimet tona të paprintueshme. E megjithatë, nuk mund t’i shpëtojmë. Çdo faqe me shkrim serioz ka shënime fund faqeje. Çdo kontratë mbytet në yje. Çdo sharje që bëjmë sikur nuk e themi, mbulohet me shkëlqime. Yllthi na ndjek kudo, duke tingëlluar si kambanat e turpit. Ja njё titull. Motrat Ora dhe Dua Lipa në listën e londinezëve më se*si.

Këtu asterisku është “burri i turpit”: të gjithë lexuesit e dinë që fjala është “seksí,” por gazeta bën sikur ruan moralin, duke e fshehur nën një yll të vetëm. Rezultati? Lexuesi jo vetëm që e kupton fjalën, por e lexon me edhe më shumë kureshtje. Ndoshta gjëja e vetme e ndershme për të bërë është ta përqafojmë. Të mos e përdorim yllthin për të fshehur fajet, por për t’i pranuar ato. Ta lejojmë të jetë shenja e pikësimit që bërtet atë që ne do të preferonim ta pëshpërisnim:

“Gënjeva në paragrafin e mësipërm.*”

“*Nuk kam asnjë ide se për çfarë po flas.”

“*Ky editorial ishte thjesht një justifikim për të fyer pikësimin.”

Të paktën atëherë, yllthi do të bëhej më në fund ajo që gjithmonë ka dëshiruar të jetë: jo një mbulim, jo një censurë, jo një korrigjim mendjemadh, por shenja e pikësimit të së vërtetës.

2. Yllthi si censori i moralit publik

Në një shoqëri që nuk ka frikë të tregojë gjithçka – nga korrupsioni deri te videot intime të VIP-ave – papritur shfaqet një druajtje e çuditshme për disa fjalë të thjeshta. Gazeta mund të botojë pa problem fotografi të dhunës, por nuk shkruan dot “përdhunim” pa e mbuluar me një yllth. Mund të publikojë lista të gjata me emra të kapur me kilogramë drogë, por në titull do të lexosh vetëm “dr*gë.” ,p.sh : “Gordon Ramsay kalon nëpër një op*racion për k*ncerin e lëkurës: Mesazhi i tij për fansat … çfarë shpreh fjala “operacion”. Ky është absurdi i parë: fjala del më e rrezikshme se realiteti. Nuk është gjaku që duhet fshehur, por shkronjat e tij. Nuk është tragjedia që na trondit, por emërtimi i saj.

3. Yllthi si reklama e fjalës së ndaluar

Në teori, yllthi është aty për të mbrojtur lexuesin. Në praktikë, është karrem. Një titull që thotë “Rast i ri përdhunimi” është lajm. Një titull që thotë “Rast i ri p*rdhunimi” është thirrje: ej, shiko këtu, ka një fjalë të pistë që s’ta tregoj dot, por ti e kupton! Kështu, yllthi nuk censuron – përkundrazi, e ndriçon fjalën si një reflektor në skenë. Është si ai prindi që mbulon sytë e fëmijës gjatë një filmi horror, por e lë hapur një hapësirë mes gishtërinjve, që fëmija të shohë gjithçka edhe më mirë. Gazetat tona nuk janë as të pafajshme, as të moralshme. Ato thjesht e kanë kuptuar që një fjalë me yllth klikohet më shumë se një fjalë pa yllth. Në epokën e klikimeve, yllthi është shenjë dollari, është valuta e re e vëmendjes.

4. Yllthi si armë poshtërimi

Nga gazetat kalojmë në internet. Në rrjetet sociale, yllthi ka marrë një funksion tjetër: është bërë shpata e korrigjuesve të pavullnetshëm. Një i gjorë shkruan “ti je shum i mir,” dhe brenda pak sekondash shfaqet një shpëtimtar me një koment të ftohtë: “*shumë.” Një tjetër gabon “faleminderit,” dhe korrigjuesi i pamëshirshëm lëshon një yllth: “ti je tr*p.” Nuk ka poshtërim më të madh. Një simbol i vetëm, një yllth, shndërrohet në çekiç që godet krenarinë e tjetrit. Nuk është thjesht korrigjim – është turpërim publik, është shenjë e gishtit të ngritur, një “unë jam më i zgjuar se ti” i koduar në një shenjë të vogël.

5. Yllthi si metaforë kombëtare

Nëse do ta shikonim më gjerë, yllthi është metafora më e bukur për shoqërinë tonë. Ne nuk kemi problem me faktet e rënda – korrupsionin, dhunën, varfërinë – por kemi problem t’i quajmë ato me emrin e tyre. Nuk na shqetëson turpi i realitetit, na shqetëson turpi i fjalës. Dhe kështu jemi bërë Republika e Yllthit:

Një vend ku krimi shkruhet, por vetëm me gjysmë fjale.

Një vend ku morali është fasadë, jo përmbajtje.

Një vend ku yllthi është bërë simbol i hipokrizisë, një censurë e vogël mbi një shoqëri që nuk guxon të shohë veten në sy.

6. Një thirrje (me yllth)

Në vend që ta përdorim yllthin për të fshehur fjalë të vogla, pse të mos e përdorim për të zbuluar turpe të mëdha? Të shkruajmë:

“Qeveria është një turp kombëtar*.”

“Drejtësia është një farsë*.”

“Shpresa për një të ardhme normale? Zero*.”

Kështu, yllthi do të bëhej i ndershëm më në fund. Jo një maskë për të mbuluar, por një shenjë për të treguar. Një mënyrë për ta kthyer turpin atje ku i takon: jo te fjala, por te realiteti.

Përfundim

Yllthi është bërë më shumë se një shenjë pikësimi. Është një pasqyrë e kulturës sonë mediatike dhe shoqërore. Një pasqyrë që tregon se sa shumë kemi frikë nga fjalët, por sa pak nga faktet. Një pasqyrë që na kujton se ne jemi gati të lexojmë gjithçka, por jo ta emërtojmë gjithçka. Në fund, yllthi nuk është turpi ynë – është dëshmia jonë. Një dëshmi e një vendi ku censura nuk fsheh, por thekson; ku morali nuk ndalon, por komercializon; ku një shenjë e vogël ka marrë rolin e një ligji të padukshëm. Shihni këtë titull nga shtypi i ditëve të fundit dhe kuptoni paradoksin : Kodi i ri Penal, propozimi i Arben Rakipit: Të legalizohet pr*stitucioni në Shqipëri! Në Francë ushtrimi i këtij profesioni s’dënohet. Dhe ndoshta kjo është tragjedia më e madhe: që një yllth i vogël të jetë bërë flamuri i hipokrizisë sonë të madhe.

Fatjona R. Lubonja Ed.D/

Le ta imagjinojmë: je në festën e një miku, duke pirë një gotë verë të kuqe dhe papritur situata përkeqësohen. Para të gjithëve, pengohesh, gota juaj përmbyset, duke e spërkatur përmbajtjen e saj në divan apo tek miku juaj. Pavarësisht se sa kohë ka kaluar, të shohësh atë mik do të të kujtojë gjithmonë atë moment të sikletshëm. Ky shëmbull është i thjeshtë, por mund të jetë një situatë kur dikush të kritikon, apo një koment, një veprim i sikletshëm, një thashethem, etj… Kaq do të mjaftone t’ju linte pa gjumë? Pra, pse disa njerëz duket se janë në gjendje t’i largojnë këto kujtime të pakëndshme, ndërsa të tjerët nuk mund t’i shpëtojnë? Përgjigja kryesisht sillet rreth cilësisë së gjumit.
Kjo lidhje midis gjumit dhe kujtesës nuk ka të bëjë vetëm me histori të sikletshme festash., apo me një opinion. Problemet me gjumin dhe kujtimet ndërhyrëse janë tipare kryesore të shumë gjëndjeve të shëndetit mendor, duke përfshirë depresionin, ankthin dhe çrregullimin e stresit post-traumatik, (Xue. Y.,et . al., 2025).

Studiuesit kanë zbuluar se mungesa e gjumit pengon aftësinë e trurit për të “hequr” kujtimet e pakëndshme. Duke përdorur skanime të trurit, ata kanë treguar se pa gjumë të mjaftueshëm, truri ka vështirësi të aktivizojë rajonet që normalisht na ndihmojnë të bllokojmë mendimet e padëshiruara. Në veçanti, mungesa e gjumit me lëvizje të shpejtë të syve (REM), faza e ciklit të gjumit me shumë ëndrra duket se e dobëson këtë sistem mbrojtës mendor (Harrington, M. O. , et. al., 2024). Rezultati? Kujtimet e këqija kalojnë më lehtë dhe qëndrojnë më gjatë. Me kalimin e kohës, kjo mund të ushqejë shqetësimin, të forcojë mënyrat negative të të menduarit dhe ta bëjë më të vështirë rregullimin e emocioneve. Një nga mënyrat se si trut jonë zakonisht përballet me kujtimet e dhimbshme është përmes shtypjes direkte, duke e shtyrë mendimin jashtë vetëdijes. Kur kjo funksionon, gjurmët e kujtimit dobësohen, duke e bërë më të pamundur që të shfaqen përsëri në të ardhmen. Por ky proces varet shumë nga gjumi. Njerëzit që flenë mirë janë shumë më të aftë në procesin e “mbylljen e derës” ndaj mendimeve invazuese, ndërsa ata që kanë patur mungesë gjumi kanë vështirësi, duke lënë kujtimin të jetë i lirë për të ndërhyrë përsëri më vonë. Me fjalë të tjera, një natë e mirë gjumi nuk ndihmon vetëm për tu ndjerë të freskët por edhe ndihmon trurin tuaj të mbajë në kontroll kujtimet invazuese. “Natën e Mirë! E nesërmja është një ditë e re!”

Fatjona R. Lubonja Ed.D. është studiuese & autore e shumë shkrimeve dhe ka studiuar Neuroshkencë & Shkencat e Shëndetit në Columbia University, në NY, dhe specializuar në Harvard University, MA #fatjonalubonja

Në shpirtin e pathyer të kombit shqiptar ngrihet një figurë që i ngjan një shkreptime të brendshme, një drite të heshtur që mban mbi supe peshën e rendit, të ligjit dhe të vetë jetës. Burrnesha nuk lind si zgjedhje e rastësishme, por si përgjigje ndaj nevojës, si dëshmi e një kohe ku fjala ishte ligj dhe nderi ishte kufi i paprekshëm. Ajo vjen si flakë e betuar, e ndezur jo për veten e saj, por për shtëpinë, fisin dhe vijimësinë e gjakut.

Çdo burrneshë është një kujtesë e gjallë e sakrificës, një trup që bëhet institucion, një individ që shndërrohet në simbol. Betimi i dëlirësisë nuk është thjesht një ndalim, por një ngritje, një çast ku liria personale shndërrohet në shërbesë të madhe. Zëri i saj fiton peshë në kuvend, fjala e saj bëhet garanci për shtëpinë, kujdesi i saj për pasurinë dhe për gjakun është akt i qartë i përgjegjësisë. Ky është çasti kur muzika nis, një simfoni e vogël, e thjeshtë në dukje, por e mbushur me solemnitet, që buron nga tradita dhe nga norma.

Burrnesha është provë se një shoqëri e fortë shpik forma të jashtëzakonshme për të ruajtur jetën, duke e kthyer një vajzë në dritë të shtëpisë, në mur të familjes, në gjurmë të pathyeshme të kombit. Në themelin e rendit shoqëror shqiptar, burrnesha mishëron tri shtylla që ndërthurin juridiken, ekonomiken dhe etiken: Jus, Oikos, Ethos. Këto nuk janë vetëm kategori përshkruese, por module të domosdoshme të mbijetesës së një shoqërie që i qëndroi kohës përmes ligjit të zakonit.

Jus. E drejta zakonore nuk ishte abstraksion, por realitet i përditshëm. Duke i njohur burrneshës status të plotë, Kanuni e bënte atë subjekt juridik të barabartë me burrin. Në këtë mënyrë, një trup femëror merrte funksion shoqëror mashkullor, jo si përjashtim i rastit, por si pjesë e rendit. Një akt i tillë dëshmon se ligji zakonor dinte të krijonte forma të jashtëzakonshme për të ruajtur ekuilibrin e komunitetit.

Oikos. Shtëpia ishte qendra e kozmologjisë shqiptare.

Pa trashëgimtar mashkull, vijimësia kërcënohej.

Burrnesha, duke marrë barrën e kujdestarisë së tokës dhe emrit, kthehej në bosht të ekonomisë morale dhe materiale. Ky akt përmbante një logjikë të brendshme hegeliane, mohimi i vetvetes për t’u ngritur në nivelin e përgjegjësisë universale.

Ethos. Fjala e dhënë dhe nderi ishin kufij të padukshëm, por më të fortë se çdo mur. Betimi i burrneshës nuk ishte vetëm solemnitet personal, ishte sakrament shoqëror që ushqente besimin kolektiv. Këtu qëndron thelbi,individi flijohej për të ruajtur rendin, duke shndërruar një akt moral në institucion shoqëror.

Kuptimi i burrneshës nuk lind nga interpretimi i sotëm i shpejtë, por nga rikthimi në horizontin ku ajo u formua.

Hans-Georg Gadamer (1960) na mëson se e shkuara kërkon të lexohet me “sy të saj,” me një horizont ku doke, frikëra dhe mundësi përbënin gjuhën e kuptimit.

Vetëm duke hyrë në këtë kohë e duke e dëgjuar me fjalorin e saj, figura e burrneshës shfaqet si institucion i rrënjosur në traditë, jo si projeksion modern. Në planin filozofik, Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1807) e shpjegon këtë akt përmes dialektikës së sakrificës. Heqja dorë nga vetja nuk është humbje, por ngritje në një shkallë më të lartë të përgjegjësisë universale.

Betimi i burrneshës e kthen lirinë private në shërbim të jetës së përbashkët, duke i dhënë qenies formë të re. Këtu flijimi nuk është pasivitet, por akt krijues që larton dinjitetin dhe siguron vazhdimësi. Në aspektin antropologjik, Claude Lévi-Strauss (1949) e sheh shoqërinë si rrjet nyjesh që lidhin shtëpinë, nderin dhe forcën. Burrnesha shfaqet si nyja që mbyll qarkun dhe stabilizon strukturën, i jep shtëpisë zë, së drejtës trajtë, ekonomisë qëndrueshmëri. Nuk është episod i rastësishëm, por arkitekturë funksionale që lidh marrëdhëniet dhe ruan rendin. Kështu, kuptimi i saj lind nga ndërthurja e hermeneutikës, dialektikës dhe strukturalizmit, një figurë që, përmes flijimit, bëhet shtyllë e jetës së përbashkët.

Skena e Pragut

Ky ritual është akti solemn ku një vajzë, duke bërë betimin e dëlirësisë, merr rolin e burrit në familje.

Ai shndërron një zgjedhje personale në institucion shoqëror, garanton vijimësinë e shtëpisë, ruan nderin dhe pasurinë, dhe bëhet nyja që lidh brezat në kujtesë.

Mali hesht, por heshtja e tij është një tekst i lashtë që flet pa fjalë.

Ajri i freskët mban erën e barit të tharë, sikur të ishte kujtesa e tokës që ka parë shumë stinë, shumë lindje e shumë ikje.

Zogjtë, të ngrirë në fluturim, duken si nota të pezullta mbi një partiturë të padukshme, duke paralajmëruar solemnitetin e çastit. Pranë pragut, një vajzë e re vendos dorën mbi fjalën e dhënë.

Ky gjest, i thjeshtë në dukje, bart peshën e një institucioni, është akti ku individi shkrin lirinë e tij në shërbim të shtëpisë dhe fisit.

Sytë e të afërmve rrethojnë vajzën si unaza drite, dëshmitarë që e shndërrojnë aktin personal në marrëveshje shoqërore.

Heshtja rreh si daulle e brendshme, duke shënuar ritmin e një betimi që kalon përtej saj, për t’u bërë pjesë e kujtesës kolektive.

Dëshira personale shuhet, jo si zhdukje, por si transformim.

Hegeli do ta quante një ngritje dialektike, ku mohimi i vetes është themel për një “po” më të lartë ndaj jetës së përbashkët.

Kur qafa ngrihet dhe fryma vulos paktin, ky çast bëhet arketip.

Shtëpia fiton shpëtim, gjaku vijon, emri lulëzon.

Kjo skenë nuk është thjesht një ritual, por një akt ontologjik, një vajzë bëhet nyje që lidh të shkuarën me të ardhmen, duke e shndërruar sakrificën në kujtesë të pavdekshme.

Në zemrën e mendimit tradicional shqiptar, burrnesha ngrihet si figurë që mishëron rendin moral, ku jeta është e mira më e lartë, familja qendra e universit shoqëror dhe vijimësia garant i kujtesës.

Ajo shndërrohet në flakë të vatrës, simbol i një dritëruese që orienton brezat, mbron emrin dhe ruan ekonominë morale të lidhjeve.

Fëmijët që rriten, pasuria që qëndron, kujtimet që kalojnë dorë më dorë janë dëshmi e një kontinuiteti ku figura e saj mbetet bosht.

Hermeneutika e terrenit, siç e formulon Gadamer (1960), kërkon të lexojë këtë figurë jo nga jashtë, por në horizontin e saj: burrnesha nuk është metaforë, por institucion që mban gjallë një ekuilibër shoqëror.

Etika e së mirës së përbashkët, sipas traditës aristoteliane dhe të zhvilluar në mendimin bashkëkohor (MacIntyre, 1981), e shfaq burrneshën si mekanizëm që ndërthur interesin individual me atë kolektiv.

Në këtë akt, flijimi personal bëhet themel i kohezionit komunitar.

Ekonomia morale e saj e shtyn njeriun drejt përkushtimit e durimit, duke zhvendosur qendrën e gravitetit nga vetja te tjetri. Kështu, burrnesha nuk është vetëm figurë sociale, por nyje filozofike që lidhet me idenë e të mirës, të drejtës dhe të sakrificës.

Ajo është amaneti i brezave, i shkruar jo në letër, por në jetët e mbajtura së bashku.

Në planin e dukshëm, burrnesha shfaqet si akt social, por në thellësi ajo është figurë që mbart kuptime të shumëfishta filozofike dhe antropologjike.

Shkenca e skenës publike, sipas Hannah Arendt (1958), e lexon jetën e përbashkët si hapësirë shfaqjeje ku individët marrin kuptim përmes veprimit.

Në këtë dritë, burrnesha nuk është thjesht një përjashtim i traditës, por një figurë që e ngre jetën private në nivel publik, duke i dhënë asaj dinjitet politik e moral.

Analiza e pushtetit, siç e përshkruan Foucault (1977), na mëson se disiplinat nuk janë vetëm kufizime, por edhe mekanizma prodhues që krijojnë subjekte.

Betimi i burrneshës nuk duhet parë si kufizim i thjeshtë, por si akt krijues që e bën individin subjekt të një roli të ri: përfaqësues, garant, kujdestar.

Dekonstruksioni, në frymën e Derrida-s (1967), zbulon nyjet e fshehta të teksteve dhe traditave.

Figura e burrneshës, e lexuar me këtë sy, nuk është kontradiktë mes gjinisë biologjike dhe rolit shoqëror, por shpalosje e një strukture që mbijeton duke kapërcyer kategoritë binare.

Në këtë triptik të kthjellët, hermeneutikë e rrënjës, dialektikë e përgjegjësisë dhe strukturë e marrëdhënieve, burrnesha shfaqet si simbol që e tejkalon vetveten.

Kuptimi i saj nuk është vetëm në fjalët e betimit, por në terrenin ku ai betim ngjizet, në pranimin publik që e shndërron aktin personal në monument kolektiv.

Gjuha arrin kulmin e saj kur çdo fjali është një zbulesë, një dritë që ndriçon kuptimin. Paul Ricoeur (1977) theksonte se metafora nuk është zbukurim, por krijim i ri realiteti. Në këtë frymë, fjala e burrneshës duhet të ruajë qartësi kristalore dhe muzikalitet të brendshëm.

Periudhat e saj marrin frymë, duke krijuar hapësira për mendim, ndërsa tranzicionet rrëshqasin pa ngërç, si ujë që gjen rrugën e tij natyrore.

Ritmi i tekstit ngjan me një partiturë simfonike: hyrja që ngre siparin e figurës, lëvizjet që shtresojnë kuptime, intermezzo që ngulit një skenë arketipale, kulmi që e larton simbolin dhe mbyllja që vulos kujtesën.

Ky ritëm i brendshëm nuk është teknikë stilistike, por mekanizëm i të kuptuarit, është mënyra si fjala e kthen një akt lokal në monument universal.

Emblema e burrneshës, e thjeshtë por madhështore, qëndron në imazhet e saj, si flakë që ndez pragun dhe udhën e brezave, si fije drite që lidh të shkuarën me të ardhmen, si ton i ulët që mban harmoninë e orkestrës shoqërore.

Në këtë mënyrë, burrnesha nuk është vetëm figurë antropologjike, por një simbol hermeneutik që mishëron urën mes historisë dhe përjetësisë.

Pragu është vendi ku historia dhe e përditshmja takohen.

Ai ruan gjurmën e një dore të mbështetur mbi fjalë, një dorë që nuk përfaqëson vetëm individin, por gjithë peshën e brezave.

Aty qëndron amaneti, i shndërruar në tri shtylla: ligji që i jep formë jetës së përbashkët, ekonomia që mban peshën e mbijetesës dhe etika që hap horizontin e së ardhmes.

Siç kujton Aristoteli në Etika Nikomake (384 p.e.s.), e mira e përbashkët nuk është shuma e interesave private, por një qëllim i lartë që u jep kuptim të gjithëve.

Burrnesha mishëron pikërisht këtë, një akt individual që shndërrohet në themel të përbashkësisë.

Debati mbi burrneshën fiton cilësi kur nuk e sheh si kuriozitet ekzotik, por si institucion që lind nga terreni i zanafillës, nga një rend zakoni që i dha shoqërisë shqiptare instrumente mbijetese.

Hans-Georg Gadamer (1960) do të kujtonte se interpretimi i vërtetë nderon horizontin ku u formua një praktikë, pa ia marrë kuptimin me projeksione të sotme.

Në këtë dritë, burrnesha del si figurë që flet për sakrificën, nderin dhe përgjegjësinë, tre nocione që ndërtuan strukturën morale të një kombi.

Zgjedhja që paraqet burrnesha është e kthjellët, të ripërtërijmë sendin në të vërtetën e tij, pa shpërfytyrime, të ripërtërijmë familjen si qendër të kujdesit, të arsimit dhe të përkushtimit, të ripërtërijmë jetën si e mirë themelore mbi të cilën ndërtohet çdo gjë.

Në këtë horizont, burrnesha nuk është thjesht figurë e së shkuarës, por flaka e jetës shqiptare, një dritë që s’venitet.

Fjala e saj e dhënë bëhet mburojë e shtëpisë dhe udhë për kombin, një kujtesë se shoqëria që e mban fjalën e dhënë mbetet e pathyeshme edhe përballë stuhive të kohës.

Arian Galdini

Autor i librit “Neoshqiptarizmi”

Foto: telegrafi.com