Paulin Zefi/

Fortifikimi i Zejmenit është një vendbanim parahistorik me mure mbrojtës, që ndodhet 8.5 km në juglindje të qytetit të Lezhës, në kodrat që ngrihen mbi ultësirën bregdetare, rreth 800 m në lindje të fshatit Zejmen. Ky fortifikim është i vendosur mbi një kodër shkëmbore me lartësi rreth 163 m mbi nivelin e detit, e cila ofron një pamje dominuese mbi zonën përreth. Ajo ka një rëndësi strategjike pikërisht për shkak të pozicionit të saj dominant, nga ku kontrollohej rrjedha e poshtme e lumit Mat, qasja në drejtim të Lezhës dhe në brendësi të territoreve përreth. Vetë fshati i Zejmenit është një vendbanim shumë i hershëm dhe përveç fortifikimit në fjalë, pak më lart në drejtim të veriut gjenden mbetjet e një fortifikimi tjetër i njohur si “Kalaja e Gaboit [1]”, por që është një ndërtim më i vonë.

Të dhënat për Fortifikimin Prehistorik të Zejmenit vijnë kryesisht nga një raport mbi vëzhgimet e kryera nga arkeologët, Rovena Kurti dhe Rudenc Ruka, në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër) në vitin 2017 [2]. Mbi këtë fortifikim shumë pak të njohur, por me një vertikale shumë të thellë historike, anipse në mënyrë sintetike, flet edhe Prof.Dr.Neritan Ceka [3]. Struktura e fortifikimit përbëhet nga tre rrethime të harkuara që zbresin në shpatin jugor të kodrës, duke mbuluar një sipërfaqe prej afërsisht 2 ha. Gjatësia dhe gjerësia maksimale e fortifikimit arrijnë rreth 200 metra. Rrethimi i majës së kodrës, mbulon një sipërfage të përgjithshme rreth 1.950 m² [gjatësia maksimale 33 m; gjerësia maksimale rreth 60 m] [4]. Ai ka formë rrethore në katërkëndore të çrregullt me kënde të harkuara.

Një hyrje duket në murin perëndimor, pranë këndit jugperëndimor, e cila formohet nga ndërprerja e murit pranë një shkëmbi natyror. Rrethimi i dytë ndodhet rreth 45 m më poshtë, drejt jugut, dhe përcaktohet nga një mur i dytë i harkuar, i cili lidh dy muret anësorë. Edhe përgjatë këtij muri duket të ketë një hyrje pranë këndit jugperëndimor të rrethimit. Muret anësorë vazhdojnë poshtë shpatit jugor dhe ndalojnë në një brez të thepisur shkembor, i cili ofron një mbrojtje shumë të mirë natyrore. Gjurmë të një muri të tretë rrethues në këtë skaj të fortifikimit janë pak të dukshme në këndin juglindor, ndërsa humbasin drejt jugperëndimit, për arsye të pranisë së shkëmbit të thiktë natyror në këtë pjesë. Muret mbrojtëse janë ndërtuar me gurë gëlqerorë të çrregullt, pa përdorimin e materialit lidhës, një teknikë tipike për periudhën prehistorike ose protohistorike.

Në zona të caktuara, shkëmbi natyror është përdorur si pjesë integrale e murit, ose në raste të tjera, muri është ndërtuar direkt mbi të. Gjerësia e murit eshtë e vështirë të përcaktohet me saktësi, pasi paraqitet në formën e një trakti të gjerë e të çrregullt gurësh, por në pjesët e ruajtura më mirë gjerësia arrin rreth 2 – 2.50 m [5]. Në bazë të rilevimit të fundit që kam bërë më 18.09.2025 pranë majës së masivit shkëmbor, lartësia maksimale e mureve arrin deri në 0.80 m. Organizimi dhe teknika e ndërtimit të këtij fortifikimi tregojnë ngjashmëri me fortifikime të tjera protohistorike në Shqipëri, si ato të Malit Kolaj, Trajanit dhe Podgories në juglindje, si dhe me fortifikimet e Karosit, Hadëraj dhe Kuçit në jugperëndim të vendit.

Datimi i saktë i ndërtimit të fortifikimit të Zejmenit vjon të mbetet i pasigurt për shkak të mungesës së gërmimeve arkeologjike sistematike, por duke u bazuar në teknikat e ndërtimit dhe materialet e gjetura në sipërfaqe, mendohet se i përket periudhës së Bronzit të Vonë ose fillimit të Epokës së Hekurit, pra në periudhën tranzitore të kalimit nga Epoka e Bronzit në atë të Hekurit. Ky fortifikim është një dëshmi shumë e rëndësishme e zhvillimit të hershëm urban dhe sistemit mbrojtës në territorin shqiptar, duke pasqyruar organizimin dhe teknikat ndërtimore të kohës. Ai ka një rëndësi të madhe historike dhe arkeologjike, pasi është një nga vendbanimet e fortifikuara më të hershme në truallin shqiptar. Nga vëzhgimet e fundit arkeologjike në zonat kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore, rezulton se Fortifikimi Prehistorik i Zejmenit mund të ketë qenë pjesë integrale e një rrjeti më të gjerë vendbanimesh të fortifikuara ilire në rajonin e Lezhës dhe Shkodrës.

Fortifikimi ka shërbyer njëkohësisht si vend mbrojtjeje për banorët e tij, si qendër strehimi për popullsinë lokale në rastet kur përballeshin me sulme eventuale nga armiq të ndryshëm, por edhe si pikë vrojtimi dhe sinjalizimi. Po ashtu, ky fortifikim prehistorik, si një pikë e rëndësishme strategjike, ndoshta shërbente edhe si një qendër mbrojtëse për rrugët tregtare që lidhnin bregdetin e Adriatikut me brendësinë e Ilirisë. Në mungesë të një burimi të shkruar që ta lidhë drejtpërdrejt me një fis specifik ilir, përcaktimi etnik i ndërtuesve të këtij fortifikimi mund të bëhet vetëm nëpërmjet analizës arkeologjike dhe krahasimit me të dhënat për shpërndarjen e fiseve ilire në këtë rajon. Fisi ilir i Abrejve (ose Abroi, sipas varianteve të ndryshme leksikore), i përmendur nga autorë antikë si Hekateu i Miletit dhe Plini Plaku, banonte kryesisht në hapësirën ndërmjet qytetit të Lezhës dhe rrjedhës së poshtme të lumit Mat, me një prani mjaft të fuqishme edhe në krahina të brendshme të Shqipërisë së Veriut. Kjo shtrirje përputhet plotësisht me pozicionin gjeografik të fortifikimit prehistorik të Zejmenit, çka e bën të arsyeshme hipotezën se ky vendbanim mund të ketë qenë pjesë e territorit të Abrejve.

Megjithatë, në mungesë të gërmimeve të thelluara arkeologjike dhe dëshmive të drejtpërdrejta epigrafike apo dokumentare, kjo lidhje mbetet në nivel hipotetik. Duhet marrë parasysh gjithashtu se kufijtë midis fiseve ilire nuk kanë qenë gjithmonë të fiksuar dhe karakterizoheshin nga lëvizshmëri në kohë të ndryshme historike. Prandaj, ka gjasa që përtej Abrejve, në këtë hapësirë të kenë ndikuar edhe fise të tjera si Albanët më në jug apo Pirustët më në lindje, nëse shtrirja e tyre ka qenë më e gjerë në kohët prehistorike. Ndërmarrja e gërmimeve sistematike arkeologjike në fortifikimin prehistorik të Zejmenit do të mundësonte jo vetëm identifikimin më të saktë të autorëve të ndërtimit të tij, por edhe do të kontribuonte ndjeshëm në zbardhjen e fazave të hershme të zhvillimit të qytezave të hershme ilire në këtë rajon. Rezultatet e një ekspedite të tillë do të ndihmonin në përftimin e një panorame më të qartë mbi mënyrën e organizimit shoqëror dhe strukturat ekonomike të këtyre bashkësive në periudhën e kalimit nga Epoka e Bronzit në atë të Hekurit.

Për më tepër, këto të dhëna do të ishin me rëndësi thelbësore për kuptimin më të thelluar të proceseve të formimit dhe konsolidimit të etnosit ilir si një grup etnik i veçantë në kontekstin historik dhe kulturor të Ballkanit Perëndimor. Megjithëse aktualisht pak i njohur dhe i pazbuluar në mënyrë të plotë, siti arkeologjik i fortifikimit të Zejmenit paraqet një potencial të konsiderueshëm për t’u integruar në Trashëgiminë Kulturore Kombëtare si një monument me vlera të veçanta historike dhe arkeologjike. Përveç rëndësisë së tij shkencore në kuadër të studimeve mbi vendbanimet prehistorike në Shqipërinë Veriperëndimore, ky sit mund të zhvillohet edhe si një destinacion i rëndësishëm për turizmin kulturor, duke kontribuar në promovimin dhe valorizimin e Trashëgimisë sonë Historike në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar.

BIBLIOGRAFIA:

1- L.Gjergji, Toponamastika e Zejmenit, në: Lisi, 3, Lezhë: 1971, f. 200.

2- R.Kurti & R.Ruka, Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 150-152.

3- N.Ceka, Në fillimet e qytetit ilir, f. 65-66.

4- R.Kurti & R.Ruka, Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 151.

5- Ibidem, f. 151.

Fondacioni Çamëria “Hasan Tahsini”/

Kongresi Antifashist Çam i mbajtur në Vlorë në 23-25 Shtator të vitit 1945 ishte një moment historik për fatin e shqiptarëve të Çamërisë. Pas spastrimit etnik dhe dëbimit me dhunë nga forcat e Zervës, mijëra çamë u mblodhën nën organizimin e Komitetit Antifashist të Emigrantëve Çamë, për të ngritur zërin e tyre dhe për t’i bërë të njohura botës tragjeditë e popullsisë çame.

Ky Kongres kishte një rëndësi të madhe sepse i dëshmoi botës krimet dhe masakrat e kryera ndaj shqiptarëve çamë dhe shpalosi qartë të drejtën historike të çamëve për kthim në trojet e tyre.

Në kujtim të kësaj ngjarje historike Fondacioni Çamëria “Hasan Tahsini” ju fton në Vlorë të merrni pjesë në aktivitetin përkujtimor, për të nderuar historinë dhe për të mbajtur gjallë kërkesën për drejtësi të shqiptarëve të Çamërisë.

Do të hedhin dritë mbi këtë ngjarje të rëndësishme kombëtare: Akademik Prof.Dr Pëllumb Xhufi, Akademik Prof. Dr. Ksenofon Krisafi, Historiani Hajredin Isufi, Diplomati dhe shkrimtari Luan Rama, studiuesi Enver Kushi dhe z. Leonard Demi, studiues dhe pjestar i një prej familjeve që spikatën në luftën antifashiste në Çamëri dhe Shqipëri.

Ju mirëpresim në Vlorë!

23 Shtator 2025

18:00

Pallati Kulturës Vlorë

Dr. Bledar Kurti/

Më 20 shtator 2023, Shqipëria u ul si Presidente e Këshillit të Sigurimit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, duke drejtuar një nga seancat më të rëndësishme të dekadës së fundit, çështja e Ukrainës, ku Shqipëria shpalosi profesionalizëm, dinjitet dhe vokacion perëndimor.

Ngjarja historike dhe e rëndësishme për kombin tonë mori vëmendje ndërkombëtare dhe shërbeu si një moment krenarie, duke na nxitur të kthenim kokën pas e të kujtonim përpjekjet e mëdha, të vështira e të mundimshme të vendit tonë për t’u integruar në këtë organizatë të 193 kombeve të bashkuara.

Që pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, dhe gjatë Luftës së Parë Botërore, shumë patriotë shqiptarë u angazhuan në mbrojtjen e integritetit kombëtar të Shqipërisë duke bërë përpjekjet e tyre të vazhdueshme që Shqipëria të njihej e të pranohej ndërkombëtarisht.

Lufta e Parë Botërore ishte një kapitull vendimtar për të ardhmen e Shqipërisë, dhe sigurisht Evropës dhe botës, ndaj edhe qendra të shumta pan-shqiptare në diasporë u angazhuan në misionin e ruajtjes të së drejtave kombëtare shqiptare, ndër më të rëndësishmet ishte Federata Panshqiptare Vatra në SHBA, e cila dërgoi Fan Nolin dhe Faik Konicën në Evropë, deri në mbarimin e luftës, për të mbrojtur interesat kombëtare shqiptare.

Roli i patriotëve shqiptarë, i diasporës, i Vatrës, etj, gjatë Konferencës së Paqes në Paris, e mbajtur në vitin 1919, pati ndikim të jashtëzakonshëm në ruajtjen e sovranitetit të Shqipërisë, duke influencuar edhe në vendimin e delegacionit amerikan të kryesuar nga Presidenti Wilson, mikun e madh të Shqipërisë, të cilin Noli e vlerësoi si “një emër që ka fituar mirënjohjen e gjithë zemrave shqiptare,” ndërsa Konica cilësoi se “Gjithë shqiptarët duhet t’i ngrenë Presidentit Wilson një monument të pavdekshëm në zemrat e tyre.”

Presidenti Wilson ishte figura më kryesore në bashkimin e kombeve gjatë periudhës së pas luftës, duke propozuar një platformë me 14 pika, të cilat synonin të siguronin paqe ndër shtete, dhe të shërbenin si udhëzues për marrëdhënie më transparente dhe diplomatike midis kombeve. Mbi të gjitha për të krijuar një organizatë ndërkombëtare e cila do parandalonte një Luftë të Dytë Botërore. Kjo organizatë u krijua dhe u quajt Liga e Kombeve.

Përpjekjet e Shqipërisë për t’u bërë pjesë e Ligës së Kombeve ishin të shumta, por tejet të vështira, pasi haste kundërshti nga forca të mëdha evropiane. Pas përpjekjeve të mundimshme e këmbëngulëse të delegatëve shqiptarë vendi ynë u pranua në Lidhjen e Kombeve më 17 dhjetor 1920. Ai akt shërbeu si një moment i kthesës së plotë në të mirë të çështjes së Shqipërisë, pasi kështu vendi ynë u njoh ndërkombëtarisht si një shtet sovran.

Liga e Kombeve dështoi të parandalonte një konflikt të dytë botëror, ndaj pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore lindi e nevojshme krijimi i një organizatë të re botërore, e cila u quajt Organizata e Kombeve të Bashkuara. Ajo u formua në San Francisko, SHBA, më 24 Tetor 1945, me seli kryesore në Nju Jork, SHBA.

Edhe kësaj here rruga e Shqipërisë drejt një organizate të bashkimit të kombeve, në këtë rast OKB-së, ishte e vështirë dhe dukej e pamundur për shkak se vendi ynë kishte marrë drejtimin për një shtet totalitar komunist i cili shkelte rëndë të drejtat e njeriut. Vendit tonë iu deshën gati 10 vjet që të bënte pjesë në Organizatën e Kombeve të Bashkuara. Kërkesa e parë u paraqit më 20 dhjetor 1945 ndërkohë që pranimi u mundësua më 14 dhjetor 1955.

Por edhe pas pranimit, Shqipëria pati marrëdhënie shumë të kufizuara me OKB-në për shkak të mungesës së marrëdhënieve normale me SHBA-në dhe Britaninë e Madhe, sikurse edhe me shumë vende të tjera demokratike perëndimore.

Vetëm me rënien e regjimit komunist Shqipëria i normalizoi marrëdhëniet me OKB-në dhe shtetet anëtare. Dhe vetëm në vitin 2022, pas afro shtatë dekadash që nga anëtarësimi në OKB, për herë të parë Shqipëria u votua për të qenë anëtare e përkohshme e Këshillit të Sigurimit të OKB-së për vitet 2022-2023.

Dhe hera e parë që Shqipëria mbajti presidencën e Këshillit të Sigurimit të OKB-së gjatë mandatit të saj në Këshill ishte 1 qershor 2022. Dhe në shtator 2023 Shqipëria mori për herë të dytë Presidencën e Këshillit të Sigurimit të OKB-së, në një moment tejet të rëndësishëm e vendimtar për të ardhmen e botës.

Kësisoj, për të gjithë shqiptarët kudo në botë, flamuri i kuq me shqiponjën e zezë dy krenare, përçoi edhe më shumë krenari në rolin e Presidencës së Këshillit të Sigurimit, e teksa vazhdon të valëvitet në selinë e Kombeve të Bashkuara, ndër 193 flamuj të tjerë.

Nga Eugjen Merlika/

Pjesa II

I shpërngulur në Elbasan jeta e Mustafait pati ndryshimet e saj profesionale e vetiake. U martua dhe u zhyt në punën e re, siç e ve ne dukje edhe biografi i tij. Ndërkaq nga shokët e tij në Durrës e në Krujë merr vesh se në Tiranë është formuar një grup intelektualësh të shquar që organizojnë manifestime kundërshtish kundrejt qeverisë së Vlorës. Madje edhe ndonjë ministër i kësaj Qeverie e braktis këtë për t’ i u bashkuar Faik Konicës, Fazil pashë Toptanit, Dervish Himës, Basri beg Dibrës, Mendu Zavalanit, Mehdi Frashërit, Mithat Frashërit etj. 

Pa plotësuar ende vitin e parë të qeverimit “Ati i kombit” u detyrua të përplaset me këtë bllok të brëndshëm, të organizuar nga Esat Pasha, që nuk u mjaftua vetëm me postin e rëndësishëm të ministrit të punëve të brëndëshme. Kërkesës së dorëheqjes së rolit të kryeministrit nga “opozita” shqiptare i u shtua edhe ajo, më e rëndësishme e KNK, që e detyroi padrejtësisht “Plakun e Vlorës”, pa asnjë mëkat, të braktiste veprën më të lavdishme të jetës së tij, e të shpërngulej nga vëndlindja për të jetuar në Perugia të Italisë.

Ato ngjarje patën ndikimin e tyre edhe tek sekretari  i këshillit të ministrave të zgjedhur prej tij, që në një vizitë tek Esat Pasha, pyetjes së këtij të fundit se si i dukej dokumenti i hartuar prej Faik Konicës e i ofruar prej tij për t’a lexuar, i u përgjigj me gjakftohtësi e vendosmëri: “Një akt tradhëtije, Pashë”     

Muajt e fundit të vitit 1913 dhe viti 1914 nuk e kanë ulur aspak vrullin e punës së Mustafa Krujës. E dëshmojnë këtë bisedat telefonike e letrat e shkëmbyera  me mjaft personalitete të jetës politike, administrative e kulturore si Avdi Toptani, Myfid Libohova, Hamid Toptani, Mahmut Beshiri, Xhemal Belegu, Lef Nosi, Iljaz vrioni, Burhan Kumbaro, Thanas Floqi, Aleksandër Xhuvani, Aqif Pashë Biçaku, Mithat Frashëri, Shefqet Dajiu etj.

Vitin 1914 shkrimtari i ynë i njohur Ismail Kadare e ka përkufizuar “Viti i mbrapshtë”. Besoj se ka plotësisht të drejtë se për Shqipërinë pati dy pamje, krejt të ndryshme e të kundërta me njëra tjetrën. Largimi i Ismail Qemalit, ashtu sikurse më parë dorëheqja e  Dom Nikollë Kaçorrit nga Qeveria duket se solli një farë ere paqtimi në jetën politike. Myfid be Libohova kishte miqësi të vjetër me Esat Pashë Toptanin, i cili, me zotërimin e Ministrisë së Punëve të Brëndëshme dhe pa Kryeministrin, u duk se plotësoi deri diku kërkesat e tij e mbështetësve të “Pretorisë së Durrësit”. Si pasojë e kësaj atmosfere të re e rrethanave të jashtëme e të brëndëshme, në pjesën më të madhe të botës politike shqiptare u arrit një mirëkuptim kundrejt një princi evropian, që duhej kërkuar nga Evropa. Ky mori shëmbullimin e gjermanit Princ Wiedi, të cilit Shqipëria i dërgoi një delegacion përfaqësues të politikës së saj për t’i kërkuar miratimin e vendimin për të marrë fronin e Shqipërisë.

Ky vendim i Evropës u përshëndet si një nismë tejet pohenike dhe e favorshme edhe për t’ardhmen e Shqipërisë, si një Vend që do t’a shihte rrugën e saj të përkrahur nga kontinenti i vjetër. Sa do t’ishte e vërtetë një hamëndje e këtillë nuk u arrit të kuptohet e të sendërtohet, sepse vetë shqiptarët, ose pjesa më reaksionare e tyre, në gjithë historinë shqiptare u ngrit, u organizua, rrëmbeu armët e bëri të dështojë çdo ëndërr e idealistëve të “dheut të Arbërit”, duke detyruar mbretin e adoptuar të Shqipërisë t’a braktisë pa kthim këtë të fundit.    

Gjithë trishtimin e zinë kombëtare të shqiptarizmës dhe idealeve të saj e kishte shprehur vetë Mustafa Kruja në një letër që i drejtonte Ahmet beg Zogollit më 16 qershor 1914, nga Kruja e pushtuar:

““Shumë shênje janë për me na bâmë të besojmë se kjo kryengritje âsht vepra e Esad Pashës s’onë. Për qêndër ka Shijakun. Qarku i saj sod për sod kufizohet në prefekturën e Durrsit. Në fillim âsht shfaqun si nji lëvizje kundra mbledhjes dhe dërgimit  të vullnetarve në Korçë kundra andartve epirotë!. Mbrapa na duelën do kërkesa të çudiçme. Mâ në fund reakcion kundra pavarsís kombtare, lakuriq e me të tânë kuptimin e fjalës, i pështetun në fanatizmin fetar. Sod kryengritësit s’janë mâ tjetër për kurrkênd veçse nji turmë rebelash reakcjonarë qi luftojnë me bajrakun e Turqís për kthimin e sundimit të ksaj mbi vêndin t’onë. Of! Ahmet Beg. Qe! Mu përpara meje, përpara dy sŷve të mij atje mbi taben e fortesës së Krús, depozitares së kujtimevet t’ona kombtare mâ të shênjta, mâ të mallëngjyshme e mâ të krenueshme, atje në këtë ças âsht tue value bajraku i kuq me hân’ e yll të bardhë, shêmbëlltyra e robnís së katërqind e sa vjetve!….”

Me gjithë përpjekjet e shumanshme të qeverieë së Turhan Pashës, që kërkoi pa dobi edhe ndihmën e Evropës, e luftërat e vullnetarëve të qyteteve të ndryshme, po ashtu sikurse edhe të fuqive të Mirditës, të komanduar nga Preng Bib Doda e të Matit të drejtuar nga Ahmet beg Zogolli, nuk u bë e mundur shtypja e asaj kryengritjeje e qëndrimi i princ Wiedit në Vëndin tonë.  Shqiptarizma humbi betejën e saj të madhe, vetëm dy vite mbas fitores historike të 28 nëndorit, e, për ironi të fatit, u desh të mbështetej pa vullnet tek armiqtë më të egër të saj, ushtritë sërbe, që thyen bashibozukët e Haxhi Qamilit e të Musa Qazimit, e rivendosën përsëri në pushtet mikun e tyre, Esat Pashë Toptanin. Por “Viti i mbrapshtë 1914”, me të gjithë të këqijat e tij, u rikthye në kujtesën historike të shqiptarëve, i ringjallur, i lavdëruar, i ngritur në qiell nga fituesit e luftës së dytë botërore në truallin e Arbërit e zëdhënësit kulturorë të tyre deri në ditët tona. Kjo, ndoshta, ishte “fitorja më e shkëlqyer”, sepse, zyrtarisht u bë pjesë e “lavdisë” së popullit të Gjergj Kastriotit, si “pararendëse e revolucionit komunist shqiptar” të shekullit të XIX.  

1. Lidhja “Për Atdheun e Për Thronin” u themelua në Durrës me 28 të Qershorit 1914 me qëlllim që t’i shërbejë  e t’i ndihmojë me këshilla e mjete të tjera M. T. Mbretit e Qeverís në përpjekjet e tyne për shpëtimin e Atdheut nga trazimet e rrezikshme në të cilat ndodhet sod.

2. Lidhja do të qeveriset  prej nji këshilli 22 vetësh. Themelues të Lidhjes janë ZZ. Imzot Kaçorri, Dr. Temo, Abdyl Ypi, Mustafa Kruja, Dr. Fahri Gjilani, Luigj Gurakuqi, Refik Toptani, Eshref Frashëri, Izet Zavalani, L. Logori, G. Jatro, Themistokli Gërmënji, Idhomeno Kosturi, Sejfi Vllamasi, Ahmet Dakli, Shefqet Dajiu, Kost Paftali, Nuri Vila, G. Cilka, Kasneci, Syrja Pojani, Hasan Frashëri.

3. Kryetar i Këshillit u zgjodh Z. Refik Toptani, nënkryetar Kasneci e shkronjës Z. L. Gurakuqi.

4. Këshilli ka zgjedhur një Komisië prej 5 vetash që do të jetë organ i tij për të mbaruar qëllimet e vêndimet e dhânuna. Si pjestarë të Komisiës u zgjodhën ZZ. Eshref Frashëri, L. Gurakuqi, Mustafa Kruja, Abdyl Ypi, Idhomeno Kosturi. Këta do të jenë edhe përgjegjës përpara Qeverisë. 

N’ato ditë të stuhishme për fatet e Shqipërisë atdhetarët e kombit themeluan një organ të ri kushtetues me një qëllim të caktuar për të ndihmuar qeverinë dhe oborrin mbretëror në detyrën e tyre, pothuajse të pamundur, nga rebelimi i Shqipërisë së mesme. Një veçanti e Lidhjes ishte fakti që në themelimin e saj morën pjesë shumica dërmuese e politikës shqiptare, gjë që krijonte premisat për një bashkëpunim të ri e plot dëshirë për të ecur përpara. Por ngjarjet shpejt përcaktuan fundin e paparashikuar të mbretërisë së re e shpresave  të shqiptarëve në 3 shtator 1914 me largimin e Princ Wiedit.

Vitet 1915 – 1918, për një sërë rrethanash e ndodhish të jetës vetiake, shënojnë një periudhë “pushimi” të veprimtarisë aktive në jetën politike të kombit. Shkurtimisht do të përshkruhen me pak fjalë  të pabotuara, por të sjellura nga një “rrëfim” i vetë atij para familjes, në një natë dimri të vitit 1943, kur i dorëhequr prej gati një viti nga përgjegjësia njëvjeçare e qeverisë dhe nga ajo, pothuajse tridhjetëvjeçare e politikës, ndoshta ndiente nevojën të shpaloste para familjes çastet më të vështira të jetës së tij. Ai “rrëfim” u shkruajt në një fletore të thjeshtë nga babai im, si trashëgim historik që i linte nipit të tij, Besandrit. E kam sjellë në këtë libër ashtu siç e kam gjetur. Ndoshta mund të ketë ndonjë mospërputhje mes kujtesës së babait tim dhe jetëshkrimit të studjuesit Kurti, por që nuk cënon thelbin e së vërtetës, por mund të jetë çështje hollësirash jo shumë të rëndësishme.   

“Më kishin veshun këmishën e bardhë, me të cilën vareshin të dënuemit me vdekje. Të nesërmen herët erdhi roja me më marrë. Kisha duert të lidhun përpara. Kur dola jashtë gjeta dy xhandarë me pushkë në krah. Për habinë time, në vênd qi me më drejtue në vêndin e ekzekutimit xhandarët u kthyen ke ish pallati i Princ Wiedit ku qëndronte Esat Pasha. Mbasi hypa disa shkallë më ndalën përpara nji dere të madhe qi e njofta menjiherë. Ishte dera e dhomës ku punonte Princ Wiedi, në të cilën kisha hŷmë nja dy herë, i pritun nga Princi. Tashti aty punonte Esat Pasha.

Para asaj dere qëndrojshin dy xhandarë të tjerë. Mbasi xhandarët folën pak fjalë ndërmjet tyne, dera u hap dhe u gjinda në dhomën e madhe. Para meje, në kâmbë, qindronte Esat Pasha! Ishte veshun me uniformën e gjeneralit turk dhe gjoksi i tij ishte mbushun me dekorata. Mbi kokë mbante tonuzin e kuq turk. Me duer mbrapa më shikoi drejt në sy. Para shikimit të tij shumë kush u dridhte, por un nuk u ligshtova. Edhe un e shikova drejt në sy. Nuk ishte hera e parë qi gjindesha pranë tij, dhe isha mësue me ndejtun pranë atij burri autoritar e politikan dinak, i njohun në gjithë Evropën.

Mbasi pa se un nuk i ula sytë përpara tij, ai vuni pak buzën në gaz.

-E dij se je edhe trim, më tha, por jo deri kaq.

Un nuk i u përgjigja.

-Të dhashë vêndin e nënprefektit, kur mbarove shkollën dhe shkallë shkallë të mbërrîjshe në vêndin e valiut, por ti zgjodhe vêndin e mësuesit të matematikës. Megjithatê nuk ndejte urtë. Fillove të luejsh bishtin sa andej këndej. Mâ vonë të thirra me të dhânë vênde me rândsí n’administratën teme, por nuk pranove. A nuk âsht kështu? Por pse mor qen – vazhdoi  me inat, ndërsa fytyra e tij u vrâjt – pse mbërrîne deri këtu. Un të kam rritun e të kam dhânë shkollë. Kam dashtë të bâhesh njeri me pozitë, të bâhesh i madh. 

-Kështu âsht – i  u përgjigja.

-Po atëherë pse u vûne kundër meje – shfryu Esat Pasha, siç e kishte zakon kur inatosej.

U mêndova pak, mandej i thashë:

-Pashë, un e due Shqipnín, prandej lashë mësimet e mora pushkën. Bashkë me Avdi Beun shkuem deri në Vlonë për këtê Shqipní, me ngrejtë flamurin tonë e jo të Turqís.

-Po pse un nuk e due Shqipnín?, –  më ndërpreu me zâ të fortë.

– Po, Pashë, por ju e doni për vehte, ndërsa un e due për shqiptarët – i u përgjigja aty për aty shumë i qetë, dhe vazhdova:

-Ju u morët vesh me Serbinë e Greqinë, për me i u dhânë atyne pjesë të tokave shqiptare, për me sundue ju vetë n’at pjesë qi caktuen Fuqitë e Mëdhá – Këtê,  na nacionalistët e quejmë tradhtí!

E dijsha mirë qi kjo fjalë e fundit do të më kushtonte jetën por nuk munda mos me i a thânë.

Esat Pasha u bâ zi në fytyrë. Bâni disa hapa mbrapa në dhomë, mandej përplasi duert. Menjiherë u hap dera dhe hŷnë mbrênda dy xhandarët.

-Merreni këtê qen – u tha atyne me inat – dhe futeni n’anije. 

Më shikoi si i tërbuem deri sa dola jashtë. Kuptova aty për aty se Esat Pasha m’a kishte falë jetën e do të m’internonte diku. Isha i kënaqun jo vetëm pse kisha shpëtue nga litari, por sidomos pse pata guximin me i a thânë në fytyrë Esat Pashës tradhtinë e tij kundër Atdheut.

Më mbajti disa muej n’anije, mandej më dërgoi në burgun e Barit (Italí). Prej andej autoritetet italiane më trasferuen  në nji ishull të vogël të quejtun Favignana. Ishte vjeti 1916. Aty gjeta edhe shqiptarë të tjerë nacionalistë qi mbaheshin t’internuem.

Në fillim të vjetit 1917, nji mik i emi, Sotir Gjika, ndërmjetësoi pranë qeverisë italiane për me më lirue dhe un u lirova. Sotiri më shoqnoi deri në Romë. Në kryeqytetin e Italís ai ishte funksionar në Ministrinë e Jashtme. Atë vit ai u martue dhe un qeshë dëshmitar martese. Në fillim të 1918-s Sotir Gjika filloi me botue gazetën “Kuvêndi” në gjuhën shqipe dhe un u bâna kryeredaktori i saj. 

Shumë vjet mâ vonë Petriti u martue me Elenën, vajzën e mikut tonë të vjetër, të cilën e gëzojmë sot në shtëpinë tonë.

Asim Xhenani heshti. Ulun siç ishte në nji kolltuk, bashkoi të dy duert përpara dhe mbështeti kryet mbi to. Ndoshta kujtimet e kishin mundue. Asnji prej nesh nuk foli.”

“ Deri në mbarim të luftës botore mbet në Itali. Ky mërgim i dha rasë me nxânë italishten, me njohun Italín, bukurít e saja natyrore e artistike, karakterin fisnik të popullit të saj, kulturën e saj. Zhvilloi nji veprimtarí gazetarije në bashkpunim me Sotir Gjikën në faqen shqip të gazetës së Barit Corriere delle Puglie e mandej në  të përjavëshmen Kuvêndi të Romës. N’artikujt qi ka shkrue në këto dý fletore ndrisin me nji qartí nga mâ të kulluetat ndjenjat e tij patriotike, stili i tij i rrjedhshëm, logjika e fortë, urtija e mêndimevet.”, vazhdon tregimin e tij At Donat Kurti. 

Mustafai kthehet në atdhe mbas një mungese të gjatë prej gati katër vitesh, në të cilët kishte provuar ndarjen nga familja, duke lënë djalin e parë foshnjë e duke e gjetur gati katër vjeç e duke mos gjetur më në jetë nënën që kishte ndërruar jetë në moshën e re dyzetepesë vjeçe, e plasur nga dëshpërimi i arrestimit e dënimit të birit të madh. Ishte vërtetuar plotësisht profecia e mamisë gjatë lindjes, por nuk kishte kohë as për t’a qarë sepse një telegram nga Durrësi e ftonte atje ku do të mblidhej kongresi. “Thirrej me organizue, bashkë me Luigj Gurakuqin, Fejzi bej Alizotin, Myfid bej libohovën e Mehmet be Konicën, Kuvêndin e Durrsit qi do të shqyrtonte gjêndjen e re të krijueme në Shqipní mbas luftës botore.” Shkruan At Donati.

Në kongres ai u zgjodh ministër i post – telegrafave e antar i Dërgatës shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris, së bashku me Luigj Gurakuqin, Imzot Luigj Bumçin, At Gjergj Fishtën, Mithat Frashërin, Mehmet Konicën e Mihal Turtullin, e natyrisht Kryetar kryeministrin Turhan Pasha. Në fillim të shkurtit 1919 filloi nga puna si sekretar i Dërgatës. Pesë muajt e qëndrimit në kryeqytetin francez qenë kohë pune tepër të rrasun për sekretarin e Dërgatës. Të gjithë dokumentat që i paraqiteshin konferencës: mendore, përkujtesa, letra personaliteteve të ndryshme, statistika popullsish të krahinave të ndryshme shqiptare, protesta, padira, hartoheshin prej tij dhe Luigj Gurakuqit, me të cilin e lidhte jo vetëm përkatësia e bindjeve politike, por edhe një miqësi e ngushtë. Të gjithë ata dokumenta u botuan mbas largimit të tij nga Parisi e kthimit të tij në Durrës. Gjatë rrugëtimit ai u ndalua në Romë ku në një “tipografi të një koperative shoqërore” mundi të botojë librin:”Shqipnia përpara Konferencës së Paqës”

“Popullit Shqiptar”, “Kërkesat e Shqipnís”, “Parashtruemja e Kërkesave Shqiptare në Këshillin e të Dhetvet”, “Mendore mbi Shqipnín e Sipërme”, të pasuara nga pesë faqe statistikash popullsie që banonte në trevat shqiptare, të lëna jashtë kufijve shqiptarë nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër 1913, janë pjesa më e rëndësishme e veprimtarisë të asaj Dërgate në muajt e parë. Ato statistika ishin marrë nga dokumentacionet e llojit të tyre, jo nga shqiptarë, por nga ekspertë të  autoriteteve statistikore turke í1908 – 1909), nga autoritetet ushtarake austriake, gjatë luftës së Parë botërore, nga Instituti hartografik i Sofies në Bullgari dhe nga një përmbledhje krahasuese e të tre hartave.

Argumentat e trajtuara flasin për kompetencë profesionale e rigorozitet shkencor  në shpalosjen e tyre para komisioneve të Konferencës. Janë të vërteta që paraqiten në të gjitha përmasat e tyre faktike deri në detaje, një platformë mbrojtëse e një cilësie të lartë në mënyrë të pakundërshtueshme. Ajo platformë është e bazuar më shumë në opinione të shprehur publikisht  nga të tjerë përfaqësues të diplomacisë evropiane, dëshmitarë të zhvillimeve historike të Ballkanit, kryesisht të Shqipërisë. Shifrat e statistikave të popullsisë së qyteteve të ndryshme të Shqipërisë së grabitur, janë të pamëshirshme në padinë e një sulmi ushtarak banditesk kundrejt trevave shqiptare, sa që një gjykatë e vërtetë nuk do të kishte patur as mëdyshjen më të vogël për t’i kthyer ato njësi territoriale në zanafillën e tyre etnike, por fatkeqësisht Konferenca e Versajës nuk qe një gjykatore e tillë. Ajo u tregua një burim paragjykimesh historike e politike, që kishin patur fillesën në shprehjen famëkeqe të kancelarit prusian Bismark, “Shqipëria është vetëm një shprehje gjeografike”, në Kongresin e Berlinit, e arrin deri tek opinionet kundërshqiptare të Klemansoit e Llojd Xhorxhit  e parapëlqimet e tyre në dobi të Sërbís e të Greqís. Përballë atyre bindjeve 14 pikat e presidentit amerikan Wilson  mbetën vetëm si një rreze shprese morale në shpalosjen e tyre  demagogjike, por nuk arritën të ndikonin në vendimet kryesore.

  Më duket e udhës që të përzgjedh nga ai grumbull dokumentesh, dy prej tyre, të cilët përgënjeshtrojnë hapur opinionin e historiografisë komuniste mbi Mustafa Krujën që prej tre të katërtash shekulli. “Çâshtja e Vlonës”, është një notë proteste nga Dërgata Kryetarit të SHBA Wilson. Ka stilin karakteristik të Mustafa Krujës, i hapur, pa doreza e që godet në thelb të problemit. Dërgata e Qeverisë së Durrësit që, në gjuhën e historiografisë komuniste, quhet “tradhëtare” e “proitaliane”, proteston pranë Presidentit amerikan për mendoren që ai i paska dërguar Dërgatës italiane më 14 prill 1919, në të cilën “këshillon që Italia të mbajë limanin e Vlonës për vete”:

Çâshtja e Vlonës

Shkëlqesës së Tij, Z. Wodrow Wilson,

Kryetar i Shtetënvet të Bashkueme t’Amerikës.

Zoti Kryetar,

Dërgata e Qeverís së Përkohëshme Shqiptare e këndoi në gazetat, me mâ të madhen dhimë të zêmrës, mêndoren qi Shkëlqesa e Juej i paska drejtuem Dërgatës Italiane më 14 Prill 1919, në të cilën këshillon qi Italia t’a mbajë limanin e Vlonës për vete.

Çudia e jonë qe aqë mâ e madhe e e therëshme tue qênë se populli i vogël shqiptar e kishte mbështetun të tânë shpresën e vet mbi parimet e nalta të Shkëlqesës s’Uej qi me mos damun vêndet pa u marrë para sŷsh të drejtat kombtare të popujvet qi rrijnë më to. Shqipnija âsht vêndi mâ i vogli e ma i sakrifikuemi i Ballkanavet. Të gjithë fqîjt e saj i kanë këputun, me traktatin e Berlinit e me konferencën e Londrës më 1913, copat ma të bukurat qi s’kanë mbrênda veçse Shqiptarë e po kanë shpresë me i marrë prap edhe tjera. Me të vërtetë në rrethet greke qi marrin lajme të sakta thuhet se Z. Venizelos ka mërrimun me siguruem ndihmën e Amerikës për me i dhânë Greqiës nji pjesë të madhe të Shqipnis së Poshtme.

Na duket e padrejtë, z. Kryetar, qi, në vênd me u marrë para sŷsh kërkesat t’ona kombtare, po mêndohet me u falun   tjera copa të tokës shqiptare a për me u rregulluem nji ngatërresë qi s’i përket n’asnji mënyrë Shqipnis. 

Besojmë me gjithë shpirt se Dërgata e Shtetënvet të Bashkuem ka rânë në nji gabim të padashun për sa u përket punvet të Shqipnís e mêndja na thotë se Apostulli i nderuem i së drejtës së popujvet nuk do të dojë me u larguem prej parimevet fisnike qi ka proklamuem aqë bujarisht.

I lutem Shkëlqesës s’Uej me pritun sigurimet e nderimit t’êm fort të naltë.

Paris, 8 maj 1919                                                   Kryetar i Dërgatës Shqiptare

  (Nênsh.) TURHAN

Kjo ishte letra që Dërgata i dërgoi Presidentit të SHBA. Mbas tri javësh, një tjetër letër i u dërgua Kryetarit të Konferencës së Paqës, Kryeministrit të Francës Clemenceau, ku trajtohet i njëjti argument i letrës së parë, ai i mandatit italian mbi Shqipërinë:

Protestë kundra mandatës italiane

Shkëlqesës së Tij, Z. G. Clemenceau,

Kryetar i konferencës së Paqës.

Shkëlqesë,

Pas lajmeve qi po sillen pa reshtun mbi zgjidhjen e ngatërresës italo-jugosllave, Dërgata shqiptare e sheh veten të detyrueme, edhe nji herë, me ardh’ e me protestuem me ponië kundra mënyrës me të cilën Konferenca po e vështron çâshtjen shqiptare.

Duke u mbështetun mbi të drejtat q’i janë njohun Shqipnís në Konferencën e Londrës më 1913 e mbi parimet qi Fuqit e Mëdhaja të Lidhuna e të shoqnueme kanë proklamuem vetë bujenisht, Dërgata Shqiptare i ka paraqitun Konferencës së Naltë kërkesat e drejta të vêndit të vet e ka pritun pa dobi deri tashti qi t’i merren parasŷsh. Mirë po ajo po sheh, me mâ të madhin idhnim, se çâshtja shqiptare s’âsht shikuem as njiherë në mënyrë të posatshme, por, për kundras, qi Shqipnia âsht shikuem si nji fushë shpërblimesh për me lehtuem rregullimin e ngatërresave, me të cilat populli i ynë s’ka asnji punë; ose edhe për me mênduem për njimend të bashkuemen e nji pjese të madhe të Shqipnís së Poshtër me Greqín; përkundras, po ky komision i ngarkuem edhe me punët e Shqipnís, s’âsht mbledhun asnjiherë për me biseduem.

Dërgata Shqiptare beson se nuk mund të jenë dy pesha e dy masa për të vêndosun organizimin e ri të botës, themeluem mbi drejtësín. Edhe në këtê ças, kur Konferenca e Paqës po rreket me caktuem pozitën e Italisë mbi bregun lindor t’Adriatikut, paska bâmun fjalë për Shqipnín, gjithnji me t’ardhun e vetëm për me lehtuem zgjidhjen e ngatërresës italo-jugosllave.

Për me zgjidhun këtê çâshtje pra Konferenca paska mênduem me i dhânë Italís mandatën mbi Shqipnín edhe limanin e Vlonës.

E pranojmë qi kujdesimi i njânës prej Fuqivet të Lidhuna a të Shoqnueme, natyrisht përveç Shtetënvet ballkanikë, mund të jetë i dobishëm për Shqipnín për me i prîmun në hapat e para të mëvetësís së saj. Por megjithë këtê nuk mundemi kurrsesi me pranuem qi të kenë si me i u aplikuem Shqipnís urdhënat e artikullit 22 të paktit të Lidhjes së Kombevet qi janë vûmun kështjellas   veç për koloni e vênde afrikane e aziatike “qi, nga shkaku i luftës, u kanë dalë duersh atyne q’i i kishin”. S’mundemi me pranuem as qi të mund i vêhet Shqipnís nji ç’do farë kujdesimi pa e pyetun parandej për të zgjedhunit e Pushtetit qi do t’i epet për kujdestar e për mënyrën se si do të zbatohet ky kujdesim në Shqipní.

Populli shqiptar s’do të mundet me pranuem vêndime q’i vênë kundra tânsís toksore e mëvetësis së tij, dhe aqë mâ pak me u shtruem.

Dërgata Shqiptare u sillet edhe njiherë ndîesivet të nalta të përfaqsuesvet të Fuqivet të Mëdhaja në Konferencë, qi çâshtja kombtare e saj të rregullohet me të drejtë për me i u kursyem popullit shqiptar të tjera të liga, duke i shpërblyem edhe padrejtësit q’i kanë pasë bâmun traktatet e përparshme.

Pritni, Shkëlqesë, sigurimin e nderimit t’êm të naltë.

Paris, 1 Qershor 1919                                   Kryetari i Dërgatës Shqiptare

      (nensh.)   TURHAN

Dr. Ervin Kujtila/

Nga pikëpamja gjeografike, lugina e Shkumbinit ka shërbyer që në kohët prehistorike si një nga rrugët më të përshtatshme natyrore, që ka mundësuar komunikimin ndërmjet pjesësbregdetare të Shqipërisë dhe brendësisë kontinentale të Ballkanit. Duke filluar nga grykëderdhja e Shkumbinit në Adriatik e deri në Elbasan,terreni që përshkon ky lum është fushor, kjo ka bërë të mundur që të dyja anët e lumit të përshkohen shumë lehtë, dhe nga ana tjetër nuk ka asnjë pengesë natyrale për kalimet e rrjetit rrugor, qoftë nga veriu apo edhe nga jugu. Ndërsa në segmentin nga zona Peqin – Elbasan deri në Mokër, Shkumbini kalon nëpër një terren më të thyer me karakter kodrinor e malor dhe rruga ndonjëherë, u ngjitet qafave ndërmalore. Përgjatë luginës së këtij lumi, veçanërisht në pjesën kodrinore e malore të saj, janë vendosurnjë numër i madh fortifikimesh prehistorike, që kanë tërhequr prej kohësh vëmendjen e studiueseve të ndryshëm.

Megjithatë, deri në vitet 60’ të shekullit të kaluar lugina e Shkumbinit përfaqësonte një hapësirë krejtësisht të panjohur në fushën e kulturave arkeologjike në përgjithësi dhe fortifikimeve prehistorike në veçanti.

Nga sa dimë studiuesi i parë që i përmend fortifikimet e luginës së Shkumbinit është “Mësuesi i Popullit” Shahin Zharri. Atij i takon merita e zbulimit të mjaft fortifikimeve prehistorike të zonës së Librazhdit, disa prej të cilave u bënë edhe objekt studimi edhe më i thelluar. Sipas tij në këtë luginë gjenden 23 fortifikimet prehistorike.

Në këtë rajon janë bërë disa ekspedita përnjohëse dhe vrojtime sipërfaqësore nga studiues të mëparshëm, që kanë evidentuar ekzistencën e disa fortifikimeve prehistorike të datuar në atë kohë në periudhën e Hershme të Hekurit(Qukës Skëndërbe). Përpjekja e parë për evidentimin e këtyre fortifikimeve daton relativisht herëtdhe i referohetvitit 1967, kur në luginën e Shkumbinit kryhet një survei sipërfaqësor nga N. Ceka.

Interesi për të gjurmuar gjurmët e rrugës antike të luginës së Shkumbinit u materializuar nga një ekspeditë përnjohëse nga Ceka dhe Papajani në vitin 1971. Po në këtë vit ai ka ndërmarrë një ekspeditë për të gjurmuar fortifikime të vona antike pranë rrugës Egnatia. Nga këto vrojtime sipërfaqësore u grumbullua një material interesant i cili i ka shërbyer studimeve të më vonshme të kësaj lugine.

Në vitet 1972 – 74 N. Ceka kryen gërmime sistematike nëvendbanimin paraqytetar në gradishtë të Belshit. Gjithashtu u kryen gërmime arkeologjike në qytetin e Selcës së Poshtme, në krahun e majtë të kësaj lugine, gërmime që sollën të dhëna të reja për studimin e kulturës së luginës së Shkumbinit në periudhën parahistorike dhe periudhën qytetare ilire. Gjithashtu në një botim të kohët e fundit N. Ceka i kthehet fortifikimeve prehistorike të luginës së Shkumbinit dhe bën rivlerësim kronologjik përmbajtsor të tyre.

Më vonë një kontribut të rëndësishëm në ndihmesë të hartës arkeologjike të rrethit të Librazhdit kanë dhënë studiuesit A. Koka, I. Gjipali, L. Papajni, V. Shtylla, Dh. Ristani, R. Hasa dhe kohët e fundit edhe S. Muça. Gjithashtu wshtw realizuar dhe projekti: Via Egnatia (Albania) Project. Mjaft të rëndësishme konsiderohen gërmimet arkeologjike të viteve 1987-1989 në Lleshan (Elbasan) nën drejtimin e R. Hasa pjesën e akropolit dhe në lugun midis dy kreshtave. Sipas autorit të gërmimeve përcaktuan dy periudha banimi, Lleshan I që lidhet me fortifikimin, datohej në fund të periudhës së vonë të Bronzit dhe në fillim të periudhës së Hekurit dhe Lleshan II që i përket periudhës qytetare ilire.

Në kuadër të programit të studimeve doktorale, me qëllim përftimin e të dhënave më të plota kronologjiko–kulturore mbi fortifikimet prehistorike të luginës së Shkumbinit, gjatë viteve 2018–2019 dhe 2024(gërmimet u drejtuan nga Dr. Ervin Kujtila), u zhvilluan gërmime arkeologjike me karakter sondazhi në fortifikimet e Dragostunjës, Orenjës dhe Zdranjshit. g. Këto gërmime sollën një sërë të dhënash të rëndësishme mbi sistemet fortifikuese, si dhe mbi karakterin stratigrafik e kronologjik të depozitimeve kulturore, veçanërisht në qytezat e Orenjës dhe të Zdranjshit.

Rezultatet e arritura nga këto sondazhe pasurojnë ndjeshëm panoramën e kërkimeve mbi fortifikimet prehistorike të rajonit, duke sjellë informacione të reja dhe duke e bërë më tërheqëse çështjen e studimit të tyre. Veçanërisht i rëndësishëm është fakti se për herë të parë në Orenjë dhe në Zdranjsh janë evidentuar depozitime kulturore të Bronzit të Hershëm, të mbuluara nga shtresa kulturore të Bronzit të Vonë. Fenomene të ngjashme janë dokumentuar edhe në disa fortifikime të tjera prehistorike në Shqipëri, si në Kukum (Himarë) dhe në Ganjollë (Shkodër).

Të dhënat stratigrafiko–kulturore të përftuara nga këto gërmime kanë mundësuar ndërtimin e një pamjeje më të qartë mbi karakterin dhe funksionin e vendbanimeve të fortifikuara gjatë periudhës prehistorike. Një pjesë e këtyre fortifikimeve ruajnë gjurmë të sistemeve mbrojtëse të periudhave më të vona historike.

Në përgjithësi, fortifikimet prehistorike të luginës së Shkumbinit janë ngritur në mjedise të favorshme natyrore, të pasura me burime bujqësore dhe kullota, të cilat përbënin bazën kryesore të ekonomisë së komuniteteve vendase.

Të dhënat arkeologjike të siguruara brenda këtyre vendbanimeve dëshmojnë gjithashtu për një veprimtari të kufizuar zejtare, e cila plotësonte nevojat e përditshme të popullsisë. Vendbanimet e fortifikuara bashkëjetonin me një numër vendbanimesh të hapura fshatare në zonat përreth, duke formuar njësi të caktuara ekonomiko–shoqërore, të ndërlidhura ndërmjet tyre.