Bledi FILIPI /

E ngritur me mbështetjen e Konsullatës dhe Komandës së Lartë Austro-Hungareze në Shkodrën e 1916-s, Komisia kishte si qëllim të zhvillonte më tej zgjidhjen e problemeve të arsimit dhe të gjuhës letrare shqipe pas Kongresit të Manastirit.( B.Beci ,Hist. Stand. 2010).

Komisia Letrare e Shkodrës u themelua  106 vjet më parë, pikërisht më 1 shtator 1916, kjo qe një ngjarje e shënuar në jetën kulturore të kombit shqiptar. Ajo i vuri vetes detyra të mëdha, të shumta e të rëndësishme. Ajo shfaqet mbi përmasat e një komisioni dhe mund të krahasohet me kongreset arsimore të mbajtura në Shqipëri.  Kjo Komisi qe një hap tjetër i rëndësishëm kombëtar pas atij të Kongresit të Manastirit 1908. Këtu po hidheshin themelet e standartizimit të shqipes. 

 Këtu bien në sy:

Patriotë dhe personalitete të shquara të kulturës kombëtare, siç janë : Fishta, Gurakuqi, Pekmezi, Mosi, Logoreci, Mjeda, Xhuvani etj. Në komisi morrën pjesë edhe albanologë të huaj si : Maksimilian Lamberc ( Vjenë) e  Rajko Nahtigal (Grac).

  Organizimi i shkëlqyer i Komisisë dhe veprimtarive të saj.

Konceptet e qarta teorike lidhur me rrugët e mundshme të formimit të gjuhës  zyrtare të përbashkët shqipe, pa e shkëputur këtë  çështje madhore të kombit me rregullat ortografike dhe duke pasur parasysh , mbi të gjitha,  detyrën e afrimit të dy dialekteve.

 Komisia e themeluar u thirr më pas më  11 dhjetor 1916 , në të cilën u diskutua  çështja e gjuhës së përbashkët,  si një çështje e rëndësishme kombëtare.  Pas debateve  shkencore u vendos  dhe u miratua njëzëri teza e Gurakuqit për zgjedhjen e dialektit të Elbasanit si gjuhë shkrimi.

  “ Tue qenë se djalekti i Elbasanit  edhe ndë pikpamjen  e formavet, por sidomos ndën pikëpamjen e sintaksës asht si jë urë  në mes toskërishtes dhe gegërishtes, duhet të zgjidhet si gjuhë shkrimi me ato rregulla orthografike qi të na duken të drejta e t’arsyshmet. Po tue dhanë  këtë vendim Komisia Letrare  duhet të mbaj gjithmonë para sysh  detyrën,  qi të bahen kërkimet e nevojshme , qi të gjinden forma të mesme , të cilat t’afrojnë  ndryshimet djalektologjike të dy dialekteve” ( L.Gurakuqi , Shënime  1967).

 Këtë tezë të tij Gurakuqi e formulon dhe do t’ia paraqesë Komisisë. 

Kjo Komisi e cila do të shtrihej në vitet 1916-1918,  do t’i ngarkonte më 1917 prof. Rajko Nahtigal,  Gjergj Pekmezit dhe Ndre  Mjedës  të bënin një ekspeditë hulumtuese në Elbasan e rrethina.

Nahtigal për të folmen e Elbasanit thekson: “  do konsideruar si një e folme kalimtare midis gegërishtes dhe toskërishtes. Si e folme në aspektin sintaksor paraqet , sintezë të shfaqjeve autoktone shqipe, më së paku me ndikime të huaja”. ( R. Nahtigal f. 17).

Komisia Letrare e Shkodrës mori disa vendime themeltare për njësimin e drejtshkrimit :

a) Grupet e bashkëtingëlloreve do të shkruheshin të plota: mb, nd e ng. Pra, ashtu si i kishte toskërishtja, dhe si i kishte pasë historikisht gegërishtja;

b) Togjet e zanoreve ue, ye dhe ie do të shkruheshin të plota  (përveç ue që në toskërishte ishte ua), e ndonjë nëndialekt i gegërishtes megjithëse në elbasanishte ishin rrudhë në u, y dhe i;

c) Vendosja dhe përdorimi i ë-ve të patheksuara të cilat gegërishtja nuk i kishte, por i kishte toskërishtja; ë-ja fundore në fjalët punë, vajzë, lugë; ë-ja e patheksuar në trup të fjalës: shëndet, këndue, rrëfye; ë-ja fundore do të përdorej edhe te mbiemrat: i butë, i mirë, i shpejtë etj.

ç) Gjatësia e zanoreve do të shënohej vetëm në vepra gjuhësore. (Gjatësia e zanoreve ishte një veçori kryesisht e gegërishtes);

d) formanti ‘u’ do të shkruhej i ndarë si ‘u lava’. 

dh) shkrimi i përemrave sot ka shumë pak ndryshime prej atyre që  janë vendosë nga KLSh-ja;

e) emrat do të shkruheshin me bashkëtingëllore të zëshme: zog–zogu (jo zok – zogu), etj.

f) mbaresat rasore do të shkruheshin –së, –në, –të, qysh nuk i kishte elbasanishtja.

Siç shihet  vendimet  e Komisisë Letrare të Shkodrës  i dhanë një shtysë të madhe krijimit të një gjuhe të përbashkët. Ajo hartoi  rregullat  e ortografisë , që do të shërbenin për rregullat e mëvonshme, përpiloi lista të gjera fjalësh , ku zbatoheshin rregulla , u kushtoi vëmendje edhe  parimeve të terminologjisë dhe teksteve shkollore.

Komisia Letrare e Shkodrës  me vendimet  e saj çoi  më tej njësimin e gjuhës shqipe e drejtshkrimin e saj. Ajo afroj shumë dy variantet në shkrim dhe për nga rëndësia ajo  radhitet pranë Kongresit të Manastirit.

Rregullat e saj qenë një pikë e fortë orientuese për studimet e gjuhëtarëve të mëvonshëm.

Ambasador Flamur Gashi/

95 vjet më parë, më 1 shtator të vitit 1928, një Asamble Kushtetuese e cila ishte zgjedhur me votimet që u mbajtën më 16 gusht të atij viti dhe që kryesohej nga Pandeli Evangjeli, vendosi me unanimitet të plotë për ndërrimin e formës së qeverisjes së Shqipërisë, duke e kthyer vendin nga Republikë, që ishte deri në atë kohë, në Monarki parlamentare. Dhe duke shpallur kryetarin e Republikës, Ahmet Zogun, si Mbret të Shqiptarëve.

– PSE DUHEJ NDËRRUAR FORMA E REGJIMIT?

Sipas shkrimeve të shumta të botuara në organe të ndryshme të shtypit shqiptar ato ditë që Kryeministri dhe njëkohësisht Presidenti i Shqipërisë, Ahmet Zogu, po vinte mbi krye kurorën e Skënderbeut, thuhej se: “Shumica e shqiptarëve në vitin 1925 kur u bë shpallja e republikës nuk ishin të kënaqur me atë formë regjimi që dukej se nuk ua përmbushte dëshirat e tyre për një lloj qeverisjeje më të mirë të vendit. Traditat dhe mentaliteti i shqiptarëve i pengonte ata të kuptonin idealet e një republike dhe vendimet e herëpashershme të parlamentit, nuk po zgjidhin problemet më urgjente që kishte vendi me gjithë ndërrimet e shpeshta të qeverive. Në ambientet dhe qarqet zyrtare gjithnjë e më shpesh po dëgjohej se: Me një mbretëri të konsoliduar e të trashëguar do të sigurohej vazhdimësia e regjimit të brendshëm në krahasim me pozitën e Presidentit të Republikës, që nuk ishte shumë i mbrojtur përpara precedentëve që jo rrallë e rrezikonin seriozisht atë”.

– SHTIMI I NJË PARAGRAFI NË STATUTIN E REPUBLIKËS

Në këto kushte në qershorin e vitit 1928, pas krijimit të qeverisë së re, Presidenti Zog, në emër të qeverisë dhe të deputetëve të Parlamentit, me qëllim që: për t‘i dhënë shtetit shqiptar një formë definitive regjimi, në kushtet dhe situatën e krijuar, dekretoi datën 5 gusht 1928, si ditë për mbledhjen e Asamblesë Kushtetuese, ku do të bëhej një rishikim i mundshëm i Kushtetutës në fuqi. Kështu, të dyja dhomat e legjislativit, Senati dhe Dhoma e Lartë e Deputetëve, në bazë të dëshirave që po shfaqnin shqiptarët dhe duke ndier nevojën e një rishikimi të përgjithshëm të statutit, me qëllim edhe për ta bërë atë më të përshtatshëm, në një mbledhje të përbashkët që kishte formën e një asambleje legjislative, e cila u mbajt më 6 qershor të atij viti, vendosi me unanimitet të plotë për shtimin e një paragrafi në nenin 141 të Statutit të Republikës, në të cilin thuhej: “Rishikimi i përgjithshëm i statutit i përket vetëm Asamblesë Konstituente”. Shtimi i këtij paragrafi në statut bëhej me qëllim që kur të shtrohej nevoja e rishikimit të përgjithshëm të statutit, të dy dhomat, konsideroheshin automatikisht të shpërndara dhe menjëherë dekretoheshin zgjedhjet për Asamblenë Konstituente.

– DEKRETIMI I ZGJEDHJEVE TË REJA MË 17 GUSHT 1928

Në po atë mbledhje të datës 6 qershor, të dy dhomat morën vendimin unanim për shpërndarjen e tyre, duke i hapur rrugë Asamblesë Konstituente që të hartonte e të votonte një statut të ri.

Në mbështetje të këtij paragrafi të shtuar në statut dhe vendimit të marrë prej asamblesë legjislative për shkrirjen e dy dhomave, u dekretuan zgjedhjet për t‘u mbajtur më datën 17 gusht 1928.

Këto zgjedhje u zhvilluan në afatin e ditën e caktuar dhe me një rregull e qetësi perfekte për t‘u admiruar, gjë e cila nuk kishte ndodhur kurrë më parë në zgjedhjet e zhvilluara që nga hapja Parlamentit të parë shqiptar në 21 prillin e vitit 1921.

Ato zgjedhje u zhvilluan me proporcionin: një asamblist për 15.000 banorë dhe për çdo fraksion që kalonte numrin e 7.500 banorëve, me votim indirekt, duke bërë kështu zgjedhje korrekte në të gjitha prefekturat e Shqipërisë, si: Shkodra, Kosova, Dibra, Durrësi, Elbasani, Berati, Korca dhe Vlora. Një javë më vonë, më 25 gusht 1928 u hap Asambleja me mesazhin e Kryesisë së Shtetit, i cili u lexua nga ministri i Drejtësisë, Hiqmet Delvina, i pari që ishte në radhën e ministrave.

Në fjalën e tij, në mes të tjerash ministri Delvina u shpreh: “Kryesia e Shtetit Shqiptar në këtë moment historik ndjen gëzimin ma të madh t‘ju përshëndes, Ju Etën të këtij Kombi Sovran, dhe t‘ju thotë mirseardhët dhe dalshi faqebardhë në misionin e naltë që iu ka ngarkuar kombi”.

Në mbyllje të fjalës së tij, ministri Delvina u shpreh: “Kryesija e Shtetit dhe gjithë organet e sajë duke pasur respektin ma të madh kundrejt sovranitetit të pacenuem të popullit shqiptar, çfaq edhe njëherë në mënyrën ma formale se ju përfaqësuesit do të bisedoni mbi fatet e këtij kombi që ju përfaqësoni, si ta gjykoni e ta dëshironi, si ma të arsyeshme për lumturinë e Shqipnis. Vullneti i popullit asht vendimi i Zotnisë Juej, i cili ka me qenë një udhën i pandryshueshëm dhe do të caktojë drejtimin e jetës shtetnore duke përdorur sypranin e vullnetin e Kombit”.

– MBLEDHJA E DYTË E ASAMBLESË

Pas mbledhjes së dytë të Asablesë u mbajt edhe një mbledhje tjetër më datën 27 gusht, ku si në mbledhjen e parë (atë të datës 25 gusht), u bë legalizimi i kredencialeve dhe betimi i të zgjedhurve. Po kështu u zgjodh edhe kryesia e Asamblesë me kryetar z. Pandeli Evangjeli. Në mbledhjen e tretë të Asamblesë u lexua një numër shumë i madh telegramesh që kishin ardhur nga të gjitha krahinat dhe prefekturat e Shqipërisë, ku shprehej solidariteti për krijimin e Monarkisë dhe proklamimi i Ahmet Zogut si Mbret i Shqiptarëve.

Pas leximit të telegrameve të ardhura nga populli, filloi shqyrtimi i pikës së parë të rendit të ditës, e cila kishte të bënte me rishikimin e përgjithshëm të statutit. Me propozimin e deputetit të Dibrës, Abdurrahman Dibra, u pranua me votim që: dispozitat e konsideruara si tepër të ngutëshme për t‘u ndryshuar, të hynin në fuqi që në momentin e votimit të tyre. Në diskutimet e filluara për këtë gjë, fjala iu dha fillimisht deputetit Abdurrahman Dibra, i cili ndërmjet të tjerash u shpreh: “Mund të pretendohet se monarshistët janë demode, ose se ju ka kaluar koha, dhe se këta cdukin sovranitetin e popullit, jo zoti Kryetar. Mbi format e shteteve dy teori janë: Demokracia e plutokracia. Nga këto, Demokracia ndahet në dy lloje: në demokraci republikane dhe demokraci monarkike. Sot vetëm këto dy forma ekzistojnë dhe këto dy forma burimin e kanë tek populli. Kryetarët e shteteve janë të lejuar që t‘i zbatojnë ato. Mundet të thotë dikush sot se forma republikane asht ajo forma ma e mbaruenme, unë ju them jo, se po të marrim parasysh disa vende republikane, atje janë formue oligarqina, nga ana tjetër nuk mund të thuhet se popujt Belg, Hollande dhe Skandinave, janë ma pak sovranë së Brazilja. Jo, sa asht njeni sovran, asht dhe tjetri. Gjithashtu nuk ka ndonjë ndryshim ndërmjet statutit të Francës e të Anglisë, prandaj nuk na mbetet gjë tjetër vecse të caktojmë atë formë qeverisje që i përshtatet popullit”.

Pas fjalës së mbajtur nga deputeti Abdurrahman Dibra, diskutuan me radhë deputetët e tjerë, si: Fejzi Alizoti i Prefekturës së Gjirokastrës, Spiro Papa i Beratit, Mihal Kaso i Gjirokastrës (bashkë me Javer Hurshitin), Sulejma Starova dhe Xhefar Ypi të Korcës, duke vazhduar më pas me diskutimet e tyre: F. Rusi, H. Myftiu, K, Kosturi, N. Kici, Dr. S. Pojani, Dr. Simonidhi, H. Papadhopulli, K. Mjeda, Z. Poga, H. Vrioni, A. Becëa, M. Kapidani, R. Matja, M. Bushati, Th. Papapano, Z. Begolli, duke i mbyllur diskutimet deputeti i Skraparit, Ferid Vokopola.

Në të gjitha diskutimet e deputetëve, shprehej nevoja e vendosjes së Monarkisë dhe Kurora Mbretnore e Skënderbeut t‘i dorzohej Ahmet Zogut, që cilësohej prej tyre si: “Shpëtimtar i Kombit”.

– FJALA E DEPUTETIT KOL MJEDA NË MBLEDHJEN E ASAMBLESË

Më datën 1 shtator të vitit 1928 (që ishte ditë e shtunë), në ora 9 paradite, u hap mbledhja e katërt e Asamblesë nga Kryetari Pandeli Evangjeli, që ia dha fjalën për diskutim deputetit të Dibrës, Kol Mjeda, i cili tepër i impresionuar iu drejtua asamblistëve me këto fjalë: “Zotnij, në këtë stinë pesë shekuj ma parë, miset e popullit (përfaqësuesit e popullit ishin mbledhur në Lesh, në vëndin teorik për t‘i dhuruar të madhit Skënderbe, Kunorën e Shqipnis, edhe sot Asambleja Konstituente asht mbledhur me i dhurue shpëtimtarit të kombit Kunorën e Mbretnis të madhit Skënderbe (salla shpërthen në duartrokitje). Çonju ju o burra, çonju ju o Lekë, çoju o Pirro, çoju u Shqiptarë, afroju këtu o i madhi Skënderbe, shif e gëzou se shqiptarët e cuen dëshirën tënde në vënd, që ti pesë shekuj ma parë deshe me e ba. O Skënderbe, në këtë minut, stërnipi yt, Zogu, po xen vendin tand, që, me gjoks të vet e me shpat të vet e fitoi. A je kund Naim, po ti Vaso ku je? Eja këtu e nxirri dy vjersha prej zemrës sate e rrëfej botës se populli shqiptar është mbledhur pranë fronit të madhit Skënderbe dhe sot po krenohet se po kryhet ëndrra jote e vjetër”.

Mbas fjalës së deputetit Kol Mjeda që u ndërpre disa herë nga duartrokitjet, diskutuan edhe deputetë të tjerë të cilët i mbaronin fjalimet e tyre solemne me shprehjet: “Rroftë Zogu, Mbret i Shqiptarëve, Rroftë Mbretnia Shqiptare”.

– NGRITJA E KOMISIONIT PËR STATUTIN QË DO SHPALLTE MONARKINË

Pas fjalimeve u zgjodh një komision i posaçëm i përbërë nga: Pandeli Evangjeli, Hiqmet Delvina, Kostaq Kota, Milto Tutulani, Abdurrahman Dibra, Ferit Vokopola, Javer Hurshiti, Fejzi Alizoti, Fiqri Rusi, Hafiz Xhemali, Mihal Kaso, Ndrek Kici, Engjëll Serreqi, Ibrahim Xhindi, Seit Toptani, Ahmet Hastopalli, Rexhep Matja, Halit Rroji, Anton Beca, Pjetër Poga, Xheferr Ypi, Sulejman Starova, Spiro Papa dhe Dr. Simonidhi.

Ky komision u ngarkua nga Asambleja për të përgatitur nenet e statutit për shpalljen e Monarkisë dhe proklamimin e Ahmet Zogut si Mbret i Shqiptarëve.

Pasi komisioni i ngritur për këtë qëllim hartoi statutin, Kryetari i Asamblesë, Pandeli Evangjeli, iu drejtua të pranishmëve me këto fjalë: “Shqipnis ky regjim kurdoherë i është dukur i arsyeshëm për mirëqeverimin e saj dhe sa më shumë imponohet sot, kur për t‘i dhënë fuqinë mbretnore, kemi Nalt Madhëninë e tij, Ahmet Zogun, Shpëtimtarin e Kombit, të provuem me vepra madhështore patriotike në të gjithë kohën e vetsundimit t‘onë. Një Mbret në krye të Shqipnis, i jep kësaj nga një anë plot fuqi morale, dhe nga ana tjetër një qeveri të qetë dhe plot forcë për mirërritjen e Kombit në të gjitha cfaqjet e tij. Prandaj komisioni i statutit, Kunorën e Naltë të fronit historik Shqiptar, ia paraqet Shpëtimtarit të Kombit, Ahmet Zogut, në temën: Zogu i Parë, Mbret i Shqiptarëve. Komisjoni me këtë rast propozon që të bahet tri ditë festë dhe 1 shtatori të shpallet si festë zyrtare”.

Pas fjalës së kryetarit të Asamblesë, filloi votimi i të gjithë neneve të statutit të paraqitur nga komisioni përkatës dhe u vendos që po atë ditë të 1 shtatorit në ora 5 pasdreke të vinte në Parlament për të bërë betimin përpara Asamblesë, vetë Mbreti i porsashpallur Zogu i Parë.

Sipas vendimit të Asamblesë, Ahmet Zogu u paraqit në Parlament në orën e caktuar duke bërë betimin solemn që sanksionohej nga statuti, betim i cili u prit me duartrokitje të gjata nga të pranishmit në sallë.

– FJALA E ZOGUT NË PARLAMENT PAS SHPALLJES MBRET I SHQIPTARËVE

Pas bërjes së betimit, Mbreti Zog mbajti një fjalë përshëndetëse përpara të pranishmeve që ishin në sallë.

Në fjalën e tij ai tha: “Zotërinj. Në mesazhin që iu dërgova para disa ditëve ju përshëndetshe tuj ju urue suksese Ju Etënve të Kombit. Sot, po ju drejtohem si shok, si bashkëpunëtor të idealit të përbashkët. N‘asht se në fjalimin tem nuk do të gjeni fjalët e nalta të krenve të ndershëm të stolisun me kunorë, të mos çuditeni. Se unë shof në kryesinë e Shtetit Shqiptar, në të cilën titull qoftë shëmbëlltyrën besnike të popullit dhe shërbyesin e palodhur të popullit. Sot në minutën kur ngarkohem me detyrën e randë dhe të naltë të shtetit prej vullnetit dhe dëshirës së popullit të cfaqun me vendimet e ndërgjegjies s‘uaj, do të veproj tuj marrë parasysh resposabilitetin moral të cilin herët ose vonë, dinë ta ç‘moj populli shqiptar për naltësimin e vendit. Bota e ka marrë lajmin se dhe ne bijt e shqipes mund të krijojnë një shtet. Mbas sodit detyrën e kemi ma të randë se duhet t‘i tregojmë botës se edhe shqiptari si cdo popull i qytetnuem mund të marri kulturën e cila asht pasunija e të gjithëve dhe ideali i botës mbarë. Vetëm në këtë mënyrë tuj i sigurue vendit t‘onë një të ardhme të mirë mund ta paguejm një detyrë historike. Në regjimin e ri Shqipnia ka me qenë një faktor paqeje në Ballkan. Relasjonet që ekzistojnë sot me shtetet fqinje e dashamire do t‘i forcojmë akoma dhe ma tepër. Zogu me shokët e vet jo vetëm do të respektoj të drejtat kombëtare, por edhe kur të jetë nevoja, me dorë të naltë të atij ideali që na ka falë natyra edhe na i ka shënue historija, tue plotësue edhe vendin në sheshin e qytetnimit. Si të mbaroni detyrën e shenjtë, të ktheheni në vendet e juaja dhe t‘i thoni popullit sovran se Prisi i tij, e shef botën si çdo shqiptar edhe se me sa shpejtësi e entuziazëm e keni vu në fronin e Kastriotit, aq me shpejtësi e kënaqësi keni me e gjet gjithmonë gati, për me i sakrifikue të gjitha, më asht nevoja dhe jetën, mbas dëshirit të tij dhe për të mirën e vendit. Zotnij, dalshi faqebardhë përpara historisë”. Pas fjalimit të tij, Ahmet Zogu i porsakurorëzuar si Mbret i Shqiptarëve, nën duartrokitjet e të pranishmeve që kishin mbushur sallën, ku mes tyre shquhej trupi diplomatik i akredituar në vëndin tonë dhe personalitetet e larta shtetnore të ftuara në këtë eveniment të rrallë që po përjetonte Shqipëria, u largua nga salla e Parlamentit i rrethuar nga deputetët. Jashtë selisë së Parlamentit, Mbretin Zog e priste një numër i madh njerëzish jo vetëm nga kryeqyteti, por edhe të ardhur nga vise të ndryshme të vendit, kryesisht nga zonat e Matit, Mirditës dhe Dibrës, të cilat njiheshin për besnikërinë dhe përkrahjen që i kishin dhënë Zogut deri në atë kohë.

– PËRSHËNDETJA E PARË NGA AMBASADORI ITALIAN, UGO SOLA

Sapo mbaroi ceremonia e betimit nga të gjithë përfaqësuesit diplomatikë që ndoqën aktin e kurorëzimit të Mbretit të Shqiptarëve, ministri fuqiplotë i Italisë në Shqipëri, Ugo Sola, ishte i pari që i dërgoi mesazhin e urimit Mbretit Zog, ku ndërmjet të tjerash shprehej: “Nalt-Madhërisë së tij Mbret i Shqiptarëve. I paraqes Nalt-Madhërisë suaj përshëndetjen e parë të Kombit aliat. Qeverija e N. T. Mbretit të Italisë, më dërgoi urdhrin, të cilin me kënaqësi dhe gëzim e ushtronj, që të hynj menjëherë në relacione zyrtare me Qeverinë e Nalt-Madhërisë së Tij, Mbretit të Shqiptarëve. Qeveria ime pa së afërmi, me kënaqësi ndërrimin e regjimit, i cili priti Nalt-Madhërin tuaj në fronin, të cilin aliat besnik i Italisë, Gjergj Kastrioti Skënderbeg, kishte lënë vakant prej pesë shekujsh. Unë jam i sigurtë se Nalt-Madhëria e juej do të frymëzoheni nga traditat e këtij të përparshmi të madh, për të mbajtun dhe për të forcumun ma tepër një aleancë, së cilës vleftën, fuqinë e ngjatjen e bajnë të ngutshme traditat historike dhe arsyet gjeografike. Vepra që Nalt-Madhëria e juej e cila ka fillue për dobi të popullit shqiptar, ja qysh sot asht ndjekun me urime të nxehta prej popullit dhe prej qeverisë së N. T. Sovranit t‘i, August”.

– Zogu i kthen mesazhin dhe falënderon qeverinë italiane

Këtij telegrami që ministri italian në Shqipëri, Ugo Sola, i dërgonte Mbretit Zog, me anë të cilit Italia njihte zyrtarisht regjimin Monarkik të Shqipërisë, Ahmet Zogu iu përgjigj po me një telegram, ku në mes të tjerash i shkruante: “Shkëlqesisë së Tij, Ministrit të Italisë. Durrës. Jam thellësisht i mallëngjyer nga fjalët dhe urimet që Shkëlqesia Juaj me shfaqni. Kini mirësinë të parashtroni falenderimet e mija ma të nxehta N. M. Sovranit August të Italisë dhe Duces, ashtu dhe popullit të madh Italian, për përkrahjen që, me kreshnikëri i kanë bamun popullit shqiptar ashtu dhe personit tim. Dua me sigurue Qeverinë aliate se relacionet miqësore dhe të sinqerta që ekzistiojnë, në kohën e arthme, nuku munt, vecse me u bamun gjithherë ma të përzemërta. Traktati i aleancës i lidhun ndërmjet dy qeverive do të vazhdojë shumë larg periudhës së caktueme; ka me vazhdue gjithmonë. Personalisht, unë falenmderoj Shkëlqesinë e juaj, që kini ndihmu kaq për të mbajtur relacione të mira në mes dy shteteve dhe me veprën e juaj të palodhur i prijtë gjithmonë fatbardhë. Detyrohem me ju lut, në mënyrë të posacme. Me sigurue rishtazi Ducen për mirënjohjen time dhe për miqësinë time të pandryshueshme”.

Pas telegramit të ministrit fuqiplotë (ambasadorit) të Italisë në Shqipëri, Ugo Sola, ku qeveria italiane e njihte Monarkinë Shqiptare dhe Mbretin Zog, në adresë të tij erdhën edhe shumë telegrame të tjera nga shtete të ndryshme të botës si: Hungaria, Greqia, Jugosllavia, Uruguai, Bullgaria, SHBA-ja, Franca, Holanda, Belgjika, Zvicra, Spanja, Polonia, Lituania, Letonia, Suedia, Finlanda, San Marino, Ekuadori, Egjipti etj.

Mustafa Qemal Ataturku, nuk e njohu Zogun Mbret Ndërsa Monarkia Shqiptare dhe Mbreti Zog u njoh zyrtarisht nga një numër i madh shtetesh të botës, të cilat i dërguan edhe telegramet e urimit, ajo gjë nuk ndodhi me Turqinë, ku kryetari i atij shteti të madh me lidhje të vjetra historike me Shqipërinë, Mustafa Qenmal Ataturku, jo vetëm që nuk e njohu, por i acaroi marrëdhëniet e tij me Zogun.

Madje ajo çështje shkoi deri në mbylljen dhe tërheqjen e ambasadave përkatëse të dy veëndeve për një periudhë prej tre vjetësh.

Kjo gjë bëri që të drejtat e popullsisë shqiptare që jetonte e punonte në Turqi, e cila përbënte një numër shumë të madh, do të mbroheshin nëpërmjet konsullatës italiane të akredituar në shtetin e madh aziatik, si aleatja dhe fqinja më e afërt e Shqipërisë.

– DEKLARATA E ZOGUT NË GAZETËN LONDINEZE “THE ILY EXPRESS”

Shpallja e Ahmet Zogut si Mbret i Shqiptarëve, u festua me ceremoni të ndryshme zyrtare në të gjitha qytetet dhe krahinat e Shqipërisë në mbarë vëndin, ku mori pjesë pothuaj i gjithë populli. Po kështu ajo ngjarje zgjoi interesin edhe të shtypit botëror, ku mjaft gazetarë të njohur të gazetave prestigjioze vrapuan për në Shqipëri për të marrë ndonjë intervistë nga Mbreti Zog.

Kështu, në një intervistë të gjatë prej dy orësh që Mbreti Zog dha në Tiranë ekskluzivisht për gazetën londineze “The Ily Express”, ndërmjet të tjerash deklaroi: “I vetmi ndryshim për mua tani është se më duhet të punoj 18 orë në ditë dhe kam mbi supe përgjegjësitë e tërë shtetit. Unë jam vetëm një punëtor dhe bëj detyrën time. Këtë kuptim ka për mua dinjiteti mbretnuer”.

………………..

Kurorën Mbretërore të Shqipërisë, që Ahmet Zogu vuri mbi krye zyrtarisht më 1 shtator të vitit 1928, do ta mbante deri në 7 prillin e vitit 1939, kur ish-aleati i tij më i ngushtë, Benitio Musolini, kreu agresionin ushtarak ndaj Shqipërisë dhe e detyroi Mbretin Zog që të largohej përfundimisht nga vendi i tij, ku ai kishte qeverisur për gati 15 vjet me radhë.

#JamShqiptar…

Prof.As.Dr. Zaho Golemi/

Para pak kohësh kam publikuar shkrimin “GJENERAL ENRIKO TELINI, DËSHMORI I KOMBEVE QË RA PËR SHQIPËRINË”, shkrim që ishte përgatitur në kuadër të 110 vjetorit të krijimit të shtetit shqiptar si dhe në mirënjohje të bijëve të kombeve të tjerë, që kontribuan për t’ju dhënë të drejta shtetit shqiptar. Ndërsa më 27 gusht 1923, në një pritë të pabesë, Gjeneral Enriko Telini mbeti i vrarë bashkë me Majorin mjekun Luiggi Corti, Adjutanti i Gjeneralit toger Mario Bonaçini, marrshall Reniggo Farneti (shofer), përkthyesi shqiptar Thanas Kraveri nga Leskoviku, dhe një shoqërues shqiptar. Komisioni Hetimor Ndërkombëtar i ngritur posaçërisht për këtë rast vërtetoi se vrasja ishte organizuar nga vetë qeveria greke dhe pikërisht një batalion grek, për këtë arsye Greqia u ngarkua të paguante dhe një dëmshpërblim tejet të madh, bashkë me shpalljen fajtor për vrasjen. Shqiptarët e përkujtojnë dhe e nderojnë gjeneral Telinin me nderim të madh, për shkak të drejtësisë së tij në procesin e ndarjes në teren të kufijve. Gjeneral Telini është shpallur me titullin e lartë “Dëshmor i Atdheut”, që ra për Shqipërinë edhe pse ai ishte dëshmor i Lidhjes së Kombëve, që ra për DREJTËSINË!.

Gjenerali italian Telinin -martir i Lidhjes së Kombeve

Gjenerali italian Telinin është një martir i Lidhjes së Kombeve, një figurë tashmë e përbotshme e paqes së kombeve ballkanike. Ai punoi për kombet në paqe; jetoi me ndershmëri dhe vetë jetën ia kushtoi drejtësisë. Vepra e gjeneral Telinit është përjetësuar në libra dhe botime enciklopedike. Emërtimin “Gjeneral Telini” e mban një shesh në Firencie; një rrugë në Milano. Presidenca italiane vendosi dekorata me emnin “Enriko Telini” gjeneralëve për trimëri të forcave të armatosura qysh në vitin 1923. Para më shumë se gjysëm shekulli një shtatore e burrit të madh që dha jetën për kufijtë e Shqipërisë ishte në kryeqytetin tonë. Një rrugë mbante emrin “Gjeneral Telini” (rruga pas godinës Presidencës deri tek ura e re e Lanës) si dhe shëtitorja “Gjeneral Telini” e përuruar më 27 gusht 1933, 10 vjet pas vrasjes në fushën e nderit; një bust i Gjeneral Telinit punuar nga Odise Paskalit ishte vendosur në krye të shëtitores në 18-vjetorin e vrasjes (27 gusht 1941), që u vendos në një nga sheshet qendrore të Tiranës, para Akademisë së Shkencave. Për përjetimi memoristik në kujtim të Gjeneral Telinit, ju dha emri edhe një rruge në qytetin e Gjirokastrës në vitin 1938, që është pasqyruar edhe nga shtypi i kohës e veçanërisht revista “Diana”. Nga italianët vepra e Gjeneral Enriko Telinit është vlerësuar si, “Martir i mbrojtjes së tokave shqiptare në vitin 1923”, nga shqiptarët është në rrugën e rivlerësimit, sepse Telini u vra pikërisht për drejtësinë e kufijve të shtetit shqiptar. Historia dhe e vërteta janë një kur dëshmojnë ndershmëri. Shqiptarët kanë një thënia popullore: “Më mirë vonë se sa kurrë”. Gjeneral Telini ishte i dyti pas Presidentit Udrou Ëillson, që siç e vlerëson Fan Noli: “.. jo vetëm nuk vuri firmën, por u përgjegj dhe me dy nota, që janë dy nga xhevairet më të ndritëshme të karrierës së tij të shkëlqyer. Ato nota ndaluan copëtimin e Shqipërisë që gëzojmë sot..”. Është kjo arsyeja që Gjeneral Telini, ky kontribues real në çështjet historike shqiptare meriton përkujtim dhe nderim; siç meriton edhe vendosjen në enciklopedinë shqiptare aktualisht të munguar. Gjeneral Telini i bën nder Shqipërisë dhe kombit shqiptar. Ai është një emër dhe një mik i rivlerësuar i shqiptarëve. Auditorimi më i ri pranë Akademisë së Mbrojtjes “Spiro Moisiu” mban një emër tashmë të njohur “Gjeneral Telini”, që u vendos në kuadrin e sezonit të aktiviteteve “Italia dhe Shqipëria 2010-dy popuj, një det, një miqësi” të zhvilluar para pak kohësh në vendin tonë. Gjeneral Telini është hierarku i huaj me gradën më të lartë, me kontribut të jashtëzakonshëm, që ndershmërinë dhe përkushtimin ndaj detyrës e pagoi me gjakun dhe jetën e tij. Gjeneral Enriko Telini është ushtaraku madhor italian që ra dëshmor për trojet shqiptare së bashku me Major Doktor Luiggi Corti, Adjutanti i Gjeneralit toger Mario Bonaçini, marrshall Renixho Farneti (shofer), përkthyesi shqiptar Thanas Kraveri nga Leskoviku, dhe një shoqërues shqiptar.

Jeta e një ushtaraku të madh.

Gjenerali italian Enriko Telini ka lindur më 25 gusht 1871 në Kastelnuovo të Garfanjanës, krahinë buzëdetit në lindje të Gjirit të Xhenovës, në Italinë e Veriut. Mësimet e para i mori në shkollën e vendlindjes, kurse studimet ushtarake i kreu gjatë viteve 1884-1900 në kolegjin e Firences, në Akademinë Ushtarake në Torino në degën e Artilerisë Bregdetare dhe në Shkollën e Luftës. Gjithnjë me nota “shkëlqyeshëm”, në vitin 1890 fitoi gradën nëntoger artilerie. Mbaroi të gjitha shkollat e kualifikimet ushtarake si dhe akademi e kurse të posaçme shtabmadhorie. Në vitet 1914-1915 e dërguan atashe ushtarak në ambasadën italiane në Vjenë. Telini ishte ekspert i përkryer artilerisë bregdetare. Më vonë pas ngjitjes në karrierë ushtarake Gjeneral Telini u dallua edhe si një diplomat i spikatur. Në moshën fare të re 20 vjeçare Telini merr gradën e nëntogerit (1890). Në vitin 1914 merr gradë Major dhe dërgohet atashe ushtarak pranë ambasadës italiane në Vjenë, kryeqytet i Austro-Hungarisë. Telini ishte pjesëmarrës në luftën italo-turke dhe në Luftën e Parë Botërore. Në vitin 1915 drejtoi sërish në komanda njësish të ndryshme ushtarake, kryesisht komandues artilerie, por edhe në Shtabmadhorinë e Përgjithshme dhe në Komandën Eprore. Në 28 vjet karrierë ushtarake gradat i mori për merita dhe shërbim korekt. Ndërsa në vitin 1918 në përfundim të Luftës së parë Botërore Enriko Telini gradohet me meritë të plotë në gradën madhore Gjeneral Brigade pas shërbimit si kolonel i Shtabmadhorisë. Gjeneral Telinit i’u besuan detyra në shtabe divizioni, truparmate, në Komandën e Përgjithshme të ushtrisë dhe në Ministrinë e Luftës; komandoi artileri divizionale dhe njërën pas tjetrës, brigadat “Lombardia” e “Piacenca”. Për korektësi në shërbimin ushtarak ishte nderuar me medalje dhe urdhra të lartë. Shembullor në kryerjen e detyrave të ngarkuara, e nderuan me Urdhrin “Kryqi i Kalorësit të Urdhrit Ushtarak të Savojës”, me “Medaljen e Argjendë me Vlerë Ushtarake” dhe me “Kryqi i Oficerit të Urdhrit Ushtarak të Savojës”. Merita e Gjeneral Telinit arriti deri aty sa pas vresaje të jepej dekorata e trimërisë “Gjeneral Telini”. Ishte i njohur në fushën ushtarake, politike, diplomatike dhe për vlerat dhe veçoritë e cilësitë e larta njerëzore, vlera për të cilat më 9 nëntor 1922, Konferenca e Ambasadorëve e zgjodhi kryetar të Komisionit Ndërkombëtar për përcaktimin e kufirit shqiptaro-grek. I përkushtuar si gjithnjë për përmbushjen sa më pëlqyeshëm të detyrave të besuara nga organet shtetërore dhe ndërshtetërore, për më tepër njohës i mirë i çështjeve Ballkanike. Në nëntor të vitit 1922 Gjeneral Telini erdhi në Shqipëri. Ishte plotësisht i vendosur dhe i gatshëm për zbatimin e detyrës së ngarkuar ndërkombëtarisht. Gjeneral Telini, duke pasur të drejtën e vetëvendosjes, për 12 fshatrat devollite, përkohësisht të shpallura asnjëanëse, po që në të vërtetë mbaheshin ende nën sundimin grek, i la brenda shtetit shqiptar, duke mbetur besnik i paepur i së drejtës duke përcaktuar fshatra e tokë shqiptare atje ku flitej gjuha shqipe.

Dëshmor i trojeve shqiptare…Kur vendoseshin kufijtë e Shqipërisë…

Mirënjohje shqiptare për Gjeneral Telinin është pikërisht se ai është martiri i vendosjes së drejtë të vijës së kufirit shqiptar. Janë të shumta skenat dhe prapaskenat në lidhje me caktimin e kufirit shqiptar. Që prej shprehjes së Bismarkut se “Shqipëria është një nocion gjeografik” e deri në vitin 1913 kishte ndryshuar mendimi evropian për Shqipërinë e shqiptarët. Nga 1878 e deri në 28 nëntorin e 1912, kur Ismail Qemal Vlora shpalli pavarësinë e Shqipërisë ka pasur zhvillime të vrullshme që u kurorëzuan me emblemën shqiptare të shekujve që është Pavarësia. Padrejtësia historike ndaj një prej popujve më të vjetër të Evropës, që do të sillte ndeshje, gjak, mëri, dhunë dhe lot deri në fillimin e shekullit të XXI, kur me të drejtë shumë popuj të botës kanë një thënie, “E drejta vonon, por s’mungon.. ajo zhytet por nuk mbytet”. Këtë mësim të madh të historisë të nxjerrë nga eksperienca e madhe e kombeve e provoi dhe po e provon edhe populli shqiptar.

Në zbatim të vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve

Kufijtë shqiptarë kishin një historik që niste që para fillimit të Luftë së Parë Botërore. Caktimi i kufijve të Shqipërisë u bë në Konferencën e Ambasadorëve në Londër. Me 22 mars 1913 u vendosën përfundimisht kufijtë veriorë dhe në qershor-gusht 1913 u morën vendimet për kufijtë jugorë. Konferenca e Ambasadorëve krijoi dy komisione ndërkombëtare; njërin për kufijtë me Malin e Zi e Serbinë dhe tjetrin për kufirin me Greqinë. Gjatë punës në terren komisionet, sidomos në jug, hasi në vështirsi të mëdha. Për këtë ju propozua Fuqive të Mëdha një vijë e re kufiri, e cila u vendos në Firence, ku Komisioni hartoi më 17 dhjetor 1913, protokollin mbi kufijtë jugorë e juglindorë të Shqipërisë, të cilët, me disa ndryshime të vogla, janë po ato që ekzistojnë edhe sot. Lufta e Vlorës nuk ishte një luftë e thjeshtë lokale por një gjëmim i kohës që coi në pranimin e Shqipërisë më 17.12.1920 në Lidhjen e Kombeve. Konferenca e Ambasadorëve “nuk po tregonte ngutje për ta kryer përzënien e të huajve nga tokat shqiptare”. Por me t’u pranuar shteti shqiptar anëtar i Lidhjes së Kombeve përfaqesia qeveritare shqiptare i parashtroi Lidhjes prerazi kërkesën : “Të dalin të huajt nga viset e shtetit shqiptar”; kërkesë kjo krejtësisht e pakundërshtueshme, sepse nuki mund të kuptohej një shtet i pavarur dhe anëtar i Lidhjes me fuqi pushtuese ushtarake brenda tij. Konferenca e Ambasadorëve e mbledhur në Paris më 9.11.1921 vendosi të ripohonte kufijtë shqiptaro-grekë, që vendimet e veta të marra në Londër më 12.12.1912 dhe më 22.03.1913 dhe atë të Protokollit të Firences më 17.12.1913. Këshilli i Lidhjes së Kombeve urdhëroi Konferencën e Ambasadorëve të përfundonte punën e lënë përgjysëm në vitet 1913-1914, për përcaktimin përfundimtar të vijës së kufirit shtetëror greko-shqiptar. Për caktimin përfundimtar të kufijve konkretisht në terren, u la të formohej një komision me përfaqësues të Anglisë, Francës, Italisë dhe Japonisë, i cili u krijua më 8 janar 1922. Në të të merrnin pjesë përfaqësuesi i Italisë, gjenerali Enriko Telini; Anglezi kolonel Gilles; Francezi kolonel Ordion, dhe kapiten De Limperani që ishte sekretar i Përgjithshëm i Komisionit. Ndërsa Japonia nuk e dërgoi delegatin e saj. Kryetar i komisionit u caktua Gjeneral Enriko Telini. Pranë komisionit do të punonte dhe një komitet tekniko-gjeografik. Shtetet e interesuara për kufijtë, Shqipëria, Greqia dhe Jugosllavia do të kishin përfaqësuesit e tyre pranë komisionit. Në bazë të parashikimit, në fillim të 10-ditshit të tretë të nëntorit 1922 në Korçë arritën dhe pjestarët e Komisionit Kufitar.

Gjeneral Telini: “Në marrjen e vendimeve,.. nuk kursej asnjë kombësi..”

Fillimisht palën shqiptare e kryesonte në Komision gjeneral Ali Riza Kolonja dhe më vonë u zëvendësua nga major Bajram Fevziu. Gjatë ecurisë së ndarjes së terren Major Bajram Fevziu u zëvendësua nga Dhimitër Berati, sekretar i Ministrisë së Punëve të Jashtme. Pala jugosllave përfaqësohej nga gjenerali serb Jovanoviç; ndërsa për palën greke nënkoloneli Neokli Boçari. Komisioni erdhi në Shqipëri në mars 1922 dhe filloi punimet në zonën kufitare nga mali Gramoz deri në pikën e kufirit që ndante tre shtetet greko-shqiptaro-jugosllav, për të vazhduar pastaj për më në jug. Komisioni hasi pengesa reale nga delegacioni i fqinjëve shqiptarë. Në një raport të Gjeneral Enriko Telinit thuhet se, “Ky delegacion nuk më jep besim për një bashkëpunim të sinqertë. Delegacioni kërkon me të gjitha mjetet dhe pretekstet për t’u larguar… Autoritetet dhe trupat greke nxjerrin pengesa nga më të ndryshmet”. Në fund të nëntorit 1922 për shkak të këtyre pengesave dhe dimrit që po afronte, Konferenca e Ambasadorëve vendosi që punimet e caktimit të kufijve të rifillonin më 1 maj 1923. Kështu anëtarët e Komisionit arritën në Korçë, po nuk filluan dot punën, sepse siç shkruhej në fletoren “Near East”, “ka hasur në pengesa të drejtpërdrejta, jo vetëm nga Greqia, por edhe nga Serbia”. Kështu që Komisioni e ndërpreu punën dhe u rigrupua në Korçë në fund të prillit 1923. Për më se një muaj Komisioni u pengua në punën e tij duke u përballur me pengesa nga më të ndryshmet. Këmbëngulja vendimtare e Gjeneral Telinit “që përpiqej me mish e me shpirt t’i jepte fund punës një orë e më parë”. Kundër këtij përkushtimi shtypi I fqinjëve të Shqipërisë e sulmonte me egërsi; ndërsa në fletoren “Tomorri” thuhej se “Gjenerali Italian ishte armik të Greqisë”. Gazeta “Dielli” shkruante se 50 ushtarë grekë të lënë qëllimisht në Korçë, si “të sëmurë” hynë përdhunshëm në ndërtesën e Komisionit, për të trembur gjeneral Enriko Telinin dhe ta detyronin që Korçën ta kalonte brenda kufirit të shtetit grek. Më 26 korrik 1923, kur Gjeneral Telini vendosi që fshatrat Pobickë e Radat, në lindje të Leskovikut, si edhe burimet e ujërave të nxehta poshtë Radatit të mbeteshin brenda shtetit shqiptar, tërbimi i fqinjëve tanë arriti kulmin. Por Gjeneral Telini qëndroi i patundur në vendimin e vet. Kur Gjeneral Enriko Telini vendosi që fshatrat Peshkëpi e Radat në Rrëzë të Zezë të Libohovës dhe Kakavija të mbeteshin brenda kufirit të shtetit shqiptar si dhe vija kufitare do ta shtrihej deri në Kalama duke ecur nëpër rrjedhën e tij dhe do të përfundonte në ngushticën detare ndërmjet Korfuzit e anëdetit shqiptar të krahinave të Çamërisë dhe Labërisë. Me këtë vijë kufiri, të kërkuar në vitin 1912 edhe nga vetë përfaqësia greke e kryesuar nga Xhavella, brenda shtetit shqiptar mbetej tërë Çamëria Veriore, në malësinë në lindje të së cilës gjenden malet Murganë, Shtrungarë e Vigël, që mbizotërojnë vendin, jo vetëm deri përtej Janinës, por edhe ujëdhesat jonike, sidomos atë të Korfuzit. Përfaqësia greke shikonte dy rrugë ose ta linte Komisionin të vendoste me drejtësi mbi tokat shqiptaro-greke ose të përdorte metodën stërgjyshore. Këtë të vërtetë e vë në dukje edhe diplomati dhe historiani i shquar italian Renco Falaski, i cili shkruan se, “Gjeneral Enriko Telini e njihte fare mirë mjedisin dhe nuk nguroi të pranonte kërkesat e drejta të shqiptarëve, që sipas bindjes së tij brenda shtetit shqiptar duhej të mbetej edhe Janina e më përtej saj”. Gjeneral Telini gjatë punës në krye të komisionit punoi me paanshmëri. Në marrjen e vendimeve, sipas rastit, ai nuk kurseu asnjë kombësi; as shqiptarët, as grekët, as jugosllavët. Në raportin e fundit drejtuar Konferencës së Ambasadorëve, më 26 gusht 1923, pikërisht një ditë para vrasjes, Gjenerali Enriko Telini shprehej se, “…vendimet e komisionit janë të paanëshme” dhe ai “po kryen detyrën e tij duke u bazuar në ndërgjegjen e vet e drejtësinë”.

Vrasja e Gjeneralit – pusi gjakësore ndaj paqes & Dëshmori i paqes midis kombeve

Ishte planifikuar që komisioni i kufirit jugor shqiptaro-grek më 27 gusht 1923 do të shkonte nga Janina në Kakavijë. Qëllimi ishte që të përfundonte vendosja e disa gurëve kufitarë në atë zonë. Herët në mëngjes u nisën nga Janina automobilat e delegatëve shqiptarë, grek e italianë. Automobili i përfaqësuesve grekë pësoi një “defekt”, që në nisje. Automobili i italianëve parakaloi atë grek duke ndjekur automobilin shqiptar. Në fakt në makinën me të cilën udhëtonte Gjeneral Telini së bashku me 5 vetë kishte një shkëputje rreth 30 minuta larg makinës së përfaqësisë shqiptare. Pasi kaloi automobili i komisionit shqiptar në afërsi të Janinës, në vendin e quajtur Zepe, rreth 50 km larg Janinës ose 4 km larg Delviqanit dhe 10 km larg kufirit shqiptar (fshatit Kakavi), midis Delviqanit dhe Arnishtes, vrasësit, që kishin në shinjestër Gjeneral Telinin bllokuan rrugën në një kthesë me drurë të mëdhenj. Gjeneral Telini dhe bashkëshoqëruesit e tjerë nuk e dinin prapaskenën në tokën greke. Vendi i zgjedhur ishte shumë i përshtatshëm dhe i zgjedhur për pusi, në bërrylin e një kthese. Kur makina e Gjeneral Telinit mbriti në kthesën vrastare u gjendën përpara së papriturës me rrugën e bllokuar nga trungje drurësh. Shoferi Renixho Farneti, dhe përkthyesi shqiptar, Thanas Kraveri nga Leskoviku zbritën për të larguar drurët nga rruga, por u gjendën midis goditjesh gjakësore dhe mbetën të vdekur që të dy. U vra dhe doktori Luixhi Korti që ndodhej brenda në makinë. U vra Adjutanti i gjeneralit toger Mario Bonaçini. Ai u godit menjëherë sapo doli prej automobilit dhe pasi u plagos rëndë e mbeti nën të; u vra gjithashtu majori italian Corti si dhe një shoqërues shqiptar. Gjenerali Telini i rrethuar nga të gjitha anët, u hodh nga makina dhe pasi mundi të largohej vetëm disa metra nga makina mbeti i vrarë me revolver në dorë, në përpjekje për vetëmbrojtje nga armiqtë e paqes midis dy shteteve të Ballkanit, Shqipërisë dhe Greqisë. Nga burimet arkivore del se nga ora 08.45 deri në ora 10.00 misioni shqiptar e priti më kot atë misionin italian. Kërkoi disa herë pranë autoriteteve greke që të kthehej të shikonte se ç’kishte ndodhur, por nuk u lejua. Vetëm në ora 17.00 iu dorëzua një telegram me anën e të cilit lajmërohej se misioni italian nuk mund të vazhdonte në drejtimin e caktuar, sepse ishin parë banditë rreth e rrotull. Delegati shqiptar i mbështetur nga Dr. Xhioti i Institutit Gjeografik italian, kërkoi sërish që të shkonte në ndihmë të Gjeneral Telinit, por përsëri nuk u lejua një gjë e tillë. Leja për të shkuar ju dha vetëm në orën 18.00. Ata mësuan se vrasja kishte ndodhur në ora 09.00 të mëngjesit. Trupat ishin transportuar në Janinë e në vendin e ngjarjes kishin mbetur vetëm gjurmë gjaku. Për nder të tyre në Janinë u dha një meshë dhe trupat e italianëve të vrarë me nderimet e duhura u nisen në Prevezë për në kishën katolike, ku edhe këtu u dha një meshë. Në ora 12.30 të datës 19 shtator 1923 trupat e tyre u nisën në mënyrë ceremoniale për në Taranto të Italisë me avulloren italiane “San Marko”. Ceremonia zyrtare u bë në kishën Santi Apostuli në Romë ku morën pjesë Duka i Aostës, Duka i Gjenovës, Konti i Torinos, Princi i Udines, Benito Musolini me ministrat, të gjithë ambasadorët dhe përfaqësues të tjerë të huaj. Pastaj trupat u dërguan secili për në vendin e lindjes. Gjeneral Enriko Telini u varros në Firence të Italisë. Pas atentatit të 27 gushtit 1923, Konferenca e Ambasadorëve vendosi të dërgojë në Janinë një komision special hetimi. Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve u mor më 8 shtator 1923. Por edhe ky komision nuk mundi të jepte një mendim përfundimtar të saktë rreth përgjegjësive që çuan në vrasjen e gjeneralit dhe shoqëruesve të tij. Vrasja e komisionit italian shkaktoi krizë në marrëdhëniet italo-greke. Qeveria italiane bëri përgjegjëse palën greke dhe kërkoi dëmshpërblim për këtë vrasje. Kjo krizë solli edhe pushtimin e përkohshëm të Korfuzit nga ana e italianëve.

Por kush ishe vrasësi i misionit italian? Komisioni i hetimit i ngritur nga Konferenca e Ambasadorëve nën presionin grek, por edhe sabotime të anëtarëve nuk dha përfundime. Por një gjë ishte e sigurt, krimi u krye për motive tepër të errëta politike. Autorë të tij ishin ato forca, të cilave u prishte punë korrektësia dhe paanësia e gjeneral Telinit dhe e delegacionit që ai kryesonte. Vrasja ogurzezë shkaktoi një zi të përgjithshme në Shqipëri. Opinioni publik shqiptar i konsideroi viktimat martirë për të drejtat ndërkombëtare dhe për paqen midis kombeve. Parlamentarët shqiptarë në shenjë zie ndërprenë punimet e tij për 24 orë. Autoritetet më të larta shqiptare iu dërguan telegrame ngushëllimi personaliteteve italiane dhe familjeve të viktimave. Telegrame dërguan dhe bashkitë dhe populli i të gjitha qyteteve shqiptare. Në kishën e Shën Gjergjit në Korçë, u bë një përshpirtje për Gjeneral Telinin dhe 6 martirët e tjerë ku merrnin pjesë autoritetet më të larta të qytetit. Populli i Vlorës ditën e 3 shtatorit 1923, kur do të përkujtonte me festime me rastin e 3 vjetorit të çlirimit të qytetit nga forcat italiane, vendosi të shfaqte hidhërimin e tij për vrasjen çnjerëzore me anë manifestimesh. Manifestuesit që arrinin në rreth 4000 vetë, që u drejtuan në konsullatën italiane ku i shprehen ngushëllimet konsullit italian dhe më tej prej andej shkuan në kishën katolike ku u bë një përshpirtje. Edhe në kishën katolike të Tiranës, në kishën ortodokse dhe në xhami u kryen gjithashtu shërbesa fetare për shpirtin e të ndjerëve të komisionit të caktimit të kufijve të vrarë në tokën greke. Gjatë inspektimit në trevat shqiptare, gjeneral Enriko Telini u prit si mik dhe u respektua për punën e ndërgjegjshme që bënte. Shpesh i shoqëruar nga delegati shqiptar dhe nga anëtarë të tjerë të komisionit ai bëri vizita edhe në fshatrat shqiptare, për të verifikuar në vend ku flitej shqip dhe ku greqisht. Banorët e të gjitha trevave dhe sidomos sa herë që e takonin në rrugët e Korçës, në koncertet e Bandës Kombëtare muzikore “Vatra”, të ardhur nga SHBA, apo në kinema “Modern”, ku shëtiste lirisht, e përshëndesnin me gëzim e dashuri të dukshme si një baba i madh i drejtësisë. Ndryshe ndodhte në shtetin fqinj, ku ndaj punës së komisionit të ngritur nga Konferenca e Ambasadorëve kishte një qëndrim agresiv e sabotues. Sipas një raporti të Konsullatës italiane në Janinë, gjatë një diskutimi në një moment rrëmbimi përfaqësuesi grek kishte thënë se, “Gjeneral Telini duhet vrarë…”. Këtë frazë ky kolonel e ka përsëritur edhe publikisht në një lokal, ajo çka do të ndodhte në të vërtetë.

Këshilli Kombëtar/Parlamenti i Shqipërisë për Gjeneral Telinin

Ngjarja bëri bujë jo vetëm në Shqipëri por në gjithë Europën. Një gjeneral italian kishte dhënë jetën për të drejtën e kombeve dhe ngeli dëshmor i kufijve shqiptarë. Në Këshill fillimisht e mori fjalën kryeministri shqiptar, që mbajti këtë fjalim: “Me hidhërim të madh po ju jap lajmin për një ngjarje të shëmtuar e tepër të poshtër që ka ndodhë në Greqi. Para tri ditëve, komisioni i kufijve, duke ardhur nga Janina në Gjirokastër, pati një rrezik, pse kryetari i këtij komisioni, gjenerali italian z.Telini, u vra bashkë me shokët e tij. Duke dalë prej Janine, i pari automobil ishte ai i komisionit shqiptar. I dyti i komisionit italian dhe i treti i atij grek. Mbas udhëtimit prej 54 km nga Janina, kur arritën në Zep, automobili i komisionit shqiptar kaloi këtë vend, ndërsa ai i komisionit italian ndalohet e vriten gjenerali, një major doktor, një toger adjutant, një ushtar, shoferi e një shqiptar. Pas kësaj ngjarjeje, kaloi komisioni i Greqisë pa pasur asnjë ngjarje, vijoi e shkoi në Gjirokastër. Përmbi këtë janë përhapur lajme të këqija, të cilat, qeveria e populli shqiptar i përgënjeshtrojnë e protestojmë rreptësisht pse në tokën shqiptare, në ato anë nuk ka asnjë bandë. Pos kësaj, z.gjeneral Telini ka qenë mik i popullit shqiptar dhe i ka përkrahë me paanësi të drejtat e tij. Qeveria e populli shqiptar kanë marrë pjesë në hidhërimin e madh që ka sot qeveria e populli italian”. Në parlament folën edhe deputetët Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, Ali Këlcyra, Vissarion Xhuvani dhe në shenjë respekti për Kryetarin e komisionit gjeneral Enriko Telinin, Këshilli Kombëtar i Shqipërisë pezulloi punimet për një ditë.

Koloneli japonez Shibo: “Hetimi mbaroi..”

Lajmi mbi vrasjen e Gjeneralit Enriko Telinit u përhap më 28.08.1923 tek pjesëtarët e Komisionit të Kufijve që po vendosnin piramidat nga Prespa deri në Qafë të Prush. Sipas major Ali Erëbarës, përfaqësues i qeverisë shqiptare në Komisionin e Kufijve me Jugosllavinë, koloneli anglez Gills me gjithë gjakftohtësinë e racës dhe përmbajtshmërinë e detyrës së tij nuk mundi ta mbante veten nga thënia e fjalës: ”grekërit”. Për të zbuluar fajtorët, Konferenca e Ambasadorëve ngriti një komision të posaçëm hetimor me kryetar kolonelin japonez të drejtësisë, Shiboja dhe anëtarë përfaqësues të qeverive angleze, franceze e italiane. Me të arritur Komisioni në vendin e vrasjes të gjeneral Enriko Telinit dhe shoqëruesve të tij, koloneli japonez Shiboja nxori koburen dhe shtyu në ajër dy herë. Ushtarët e një njësie greke që ishin vendosur atje, afër brenda pak minutave u gjendën atje dhe e rrethuan Komisionin e posacëm special të hetimit. Atëherë koloneli japonez tha: “Hetimi mbaroi”. Kur pjestarët e tjerë të habitur e pyetën Shibo-ja u përgjigj: “kur krismat e dy të shtënave revolveri u dëgjuan nga ushtarët, si është e mundur që qindra të shtëna pushkësh nuk u dëgjuan prej tyre ?!”. Gjendja u acarua së tepërmi, pasi qarqet shoviniste greke organizuan vrasjen e gjeneralit italian Telini dhe anëtarëve të Komisionit Ndërkombëtar për përcaktimin përfundimtar të kufirit, duke dashur të fajësojnë Shqipërinë. Disa ditë më vonë italianët e pushtojnë ishullin e Korfuzit. Më 31 mars 1923, Konfereca e Ambasadorëve e deklaruan fajtor të krimit qeverinë greke dhe e ngarkuan me përgjegjësi. Paqja ballkanike ishte prishur nga krismat e dhunës që nuk bashkojnë por ndajnë popujt.

Gjeneral Telini – Shërbëtor i paqes së kombeve

Vlerësimet për gjeneral Telinit janë të shumta në harkun e gati nëntë dekadave. “Gazeta e Korçës” më 1 shtator 1923 e vlerëson gjeneral Telinin: “Emri i tij do të mbetet i paharruar për popullin shqiptar. Historia e Rilindjes tonë Kombëtare emrin e këtij gjenerali të nderuar, së bashku me atë të kolonel Tomson do ta përmendë me një nderim të madh, për shërbimet q’i solli Kombit tonë të shumëvuajtur”. Gazeta “Vatra Shqiptare” do të shkruante: “Gjeneral Telini për ne përfaqëson, njëkohësisht idenë e drejtësisë dhe atë të mbrojtjes të interesave tona. Të dy këto ide i ngjajnë fort njëra-tjetrës. Ideja e dytë ndjek pas idenë e parë si hija e saj. Shqiptari që e ka të thellë kuptimin e drejtësisë e të miqësisë, është e pamundur të mos ishte frymëzuar me një mirënjohje të thellë për gjeneralin italian”. Vlerësimet për Gjeneral Telini janë nga më të larmishmet aq sa shtypi i kohës shkruante se, Telini ngjan me një gjeneral të Romës së vjetër, një misionar të zhvillit. Gdhendja e monumentit është e denjë për heronj që të përjetësohet kujtimi. Cilësitë dhe vlerësimet për Gjeneral Enriko Telinit nga burime italiane vijnë për “Një fytyrë Historike”: “Telini ishte një ndër gjeneralët më të shquar të ushtrisë italiane. Zotësia e tij teknike e organizative dallohej në shenjë, sikur dallohej edhe drejtësia e paanësia në detyrën delikate, në të cilën ai me një kthjelltësi të patundur qëndronte e zbatonte veprimet që i përkisnin. Nga dituria, rritja dhe gjykimi i kthjelltë që kishte, më bëri përshtypjen më të madhe. Ishte i ëmbël, i qetë e i çiltër në shpirt dhe i paanshëm“. Ndërsa bashkëpunëtori i vet në caktimin e kufirit, Dhimitër Berati, në atë kohë prefekt i Korçës, shkruan: “Ushtarak i vërtetë në sjellje e në fjalë. Burrë pa frikë e pa leqe (kurth, çark); njeri me kuptim të thellë, me mendime të kthjellëta e zemër bujare; njeri me kuptim të thellë, që dinte të shikonte larg dhe ta ndante menjëherë të mirën nga e liga…Ishte shtënë me gjithë zemër pas punës së caktimit të kufirit; e kryente këtë si një detyrë të çmuar… Në ka të huaj që të ketë derdhur gjakun për të mirën e kombit shqiptar, gjeneral Enriko Telini ishte dhe mbetet në rreshtin e parë…Ai thoshte: “E dua kombin tuaj, se kam përshtypjen që në çdo fshatar shoh jo vetëm një ushtar të vërtetë, por edhe një kumandar në kuptimin më të mirë të fjalës”. Pas inagurimit të shëtitores “Gjeneral Telini”; në 27 gusht 1933 dhe gjysmëtruporjës së tij, në gazetën “Vullneti i Popullit” shkruhej “na ka ngacmuar plagën e pashërueshme që pësuan zemrat tona, kur humbëm fatosin e kampionin e të drejtave tona”.

Gjenerali italian Enriko Telini, kryetar i Komisionit Ndërkombëtar për caktimin në vend të kufirit ndërmjet shtetit shqiptaro-grek. Kryefjala e tij ishte: “I dua dhe i nderoj shqiptarët, sepse janë zemërbardhë dhe trima. Mjerisht, ata po vuajnë keqbërësitë e fqinjëve. Do të përpiqem t’ua pakësoj mundimet dhe t’ua lehtësoj dhimbjet kombëtare që shqiptarët të jetojnë të lirë si kombet e tjera”. Ishte ky mesazhi që përcolli gjeneral Enriko Telinit përfaqësuesve të qeverisë shqiptare gjatë takimit të parë me ta dhe zotimit ai i qëndroi besnik deri në vetëmohim e sakrifikim. Prandaj është koha për të grisur perden e errësirës dhe për të rivlerësuar vlerat e vërteta njerëzore dhe dimensionet humane të një figure madhore italiane ushtarako-diplomatike, që i përket botës së paqes, që ishte dhe mbeti mik i Shqipërisë dhe i shqiptarëve. Telini ka kontributin e madh dhe firmën e tij në lënien brenda shtetit shqiptar të 12 fshatrave dropullite që ishin lënë asnjëanës, por që deri në atë kohë mbaheshin padrejtësisht nga shtetit grek. Gjithçka e kryente në bazë të parimit se aty ku flitej gjuha shqipe ishte tokë shqiptare. Gjykojmë se është në nderin e instancave kopetente shtetërore e akademike, për të rivlerësuar dhe vendosur në piedestalin e merituar në këtë 110 vjetor të shtetit shqiptar të figurës dhe veprës së gjeneral Enriko Telinit dhe bashkëpunëtorëve të tij, duke e parë figurën dhe veprën e tij, si dëshmor të Lidhjes së Kombeve, që ra për të vendosur drejtësinë në kufirin juglindor të Shqipërisë. Vlerësimet për Gjeneral Telinin janë të shumta nga dëshmitarë në takimet e ndryshme me të, sikurse janë disa të cituar më poshtë: Gjeneral Telini në shkrimin “Një fytyrë Historike” paraqitet si mëposhtë: “Telini ishte një ndër gjeneralët më të shquar të ushtrisë italiane. Zotësia e tij teknike e organizative dallohej në shenjë, sikur dallohej edhe drejtësia e paanësia në detyrën delikate, në të cilën ai me një kthjelltësi të patundur qëndronte e zbatonte veprimet që i përkisnin. Më 1922 pata një bashkëfjalim të gjatë mbi shumë çështje që kishin të bënin me caktimin e kufijve. Nga dituria, rritja dhe gjykimi i kthjelltë që kishte, më bëri përshtypjen më të madhe. Ishte i ëmbël, i qetë e i çiltër në shpirt dhe i paanshëm“.(I.D.Hoxha, “VKSH në SH.Gr.”, faqe 72). Bashkëpunëtori i vet në caktimin e kufirit, Dhimitër Berati, – asokohe edhe prefekt i Qarkut të Korçës, – shkruan: “Ushtarak i vërtetë në sjellje e në fjalë. Burrë pa frikë e pa léqe (lak, kurth, çark –I. D. Hoxha); njeri me kuptim të thellë, me mendime të kthjellëta e zemër bujare; njeri me kuptim të thellë, që dinte të shikonte larg dhe ta ndante menjëherë të mirën nga e liga…Ishte shtënë me gjithë zemër pas punës së caktimit të kufirit; e kryente këtë si një detyrë të çmuar…Në ka të huaj që të ketë derdhur gjakun për të mirën e kombit shqiptar, gjeneral Enriko Telini ishte dhe mbetet në rreshtin e parë… Ai thoshte: “E dua kombin tuaj (shqiptar), se kam përshtypjen që në çdo fshatar shoh jo vetëm një ushtar të vërtetë, por edhe një kumandar në kuptimin më të mirë të fjalës”“.(I.D.Hoxha, “VKSH në SH. G”. Për të nderuar e përjetësuar emrin e gjeneral Enriko Telinit dhe veprimtarinë e tij në dobi të shtetit shqiptar, në qendër të Tiranës u çel posaçërisht një rrugë e re, e cila u quajt Shëtitorja “Gjeneral Telini”; u përurua më 27 gusht 1933 dhjetë vjet pas rënies së dëshmorit të lavdishëm në fushën e nderit. Në krye të shëtitores u vendos edhe gjysmëtruporja e tij. Këto do të shërbenin –si u shkrua asokohe në fletoren “Vullneti i Popullit”- edhe për të “na ngacmuar plagën e pashërueshme që pësuan zemrat tona, kur humbëm fatosin e çempionin e të drejtave tona”.(I.D.Hoxha, “VKSH në SH. Gr,”, fq. 73). Fatkeqësisht pushtetarët që erdhën në pushtet e hoqën gjysmëtruporen dhe emrin e të ndjerit gjeneral Enriko Telinit. Megjithatë ato mbetën të gjalla dhe të pashlyeshme në ndërgjegjen e shqiptarëve që çmojnë dhe falënderojnë mikun dhe urrejnë e përbuzin armikun.

-%-

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Ishte gruaja e parë shqiptare që ndoqi studimet e larta në auditorin e “Robert College” në Stamboll. Në vitin 1891, pas përfundimit të këtij angazhimi akademik, u kthye në Shqipëri dhe dha ndihmesë domethënëse në ngritjen e shkollës së vashave në Korçë. Së bashku me motrën e saj, veprimtaren gjithaq të përkushtuar për arsimimin e vajzave, Parashqevi Qiriazin, edukoi në këtë shkollë brezat e parë të të rejave.

Ka hartuar dhe redaktuar një sërë tekstesh shkollore bashkë me të shoqin, arsimtarin atdhetar Kristo Dako. Ka qenë pjesëmarrëse në të dy kongreset e rëndësishme që hodhën themelet e alfabetit dhe arsimit shqiptar, në Kongresin e Manastirit dhe atë të Elbasanit. Në drejtim të çështjeve kombëtare, ka bashkëpunuar me kryeministrin e Pavarësisë, Ismail Qemalin, si edhe me grupet patriotike shqiptare që gjendeshin jashtë vendit.

Në cilësinë e kryetares së Partisë Kombëtare Shqiptare në SHBA, trumbetoi për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në ligjëratat e mbajtura në shumë forume ndërkombëtare. Në këtë staturë, ka mbajtur më 19 nëntor 1919 fjalimin mbi të drejtat, shpresat dhe aspiratat e shqiptarëve, duke kërkuar krijimin e shtetit shqiptar (lexo dokumentin).

Përpjekjet e saj për zhvillimin e arsimit dhe emancipimin shoqëror të femrës shqiptare, vijuan edhe pas kthimit të saj në Shqipëri në vitin 1920, me hapjen e institutit femëror “Kyrias”. Bashkëngjitur, gjenden edhe të dhëna mbi origjinën dhe fëmijërinë e Sevasti Qiriazit.

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

#SevastiQiriazi

#DPA

#AQSH

#FototekaAQSH

Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit/

Para pak ditësh, 25 gusht, janë kthyer në atdhe eshtrat e ish-prefektit të Tiranës Qazim Mulleti. Arkmorti me eshtrat e Mulletit ka mbërritur nga Italia në Portin e Durrësit.

Ishte shoqata ‘Tirona Intellectum’, e cila njoftoi pak ditë më parë se eshtrat e ish-prefektit të Tiranës do të kthehen në Shqipëri, duke u përmbushur kështu edhe amaneti i të birit, Reshitit.

Ish-Prefekti i Tiranës, familja e të cilit pësoi një persekutim të egër nga regjimi komunist dhe mbi të cilin u hodh aq baltë nga histografia komuniste, ishte varrosur në një magazinë në një qytezë në periferi të Romës. Eshtrat e Qazim bej Mulletit do të prehen në varrezat e Tufinës. Ceremonia e rivarrimit është caktuar sot, më 28 gusht ndërsa kryerja e riteve fetare do të bëhet në xhaminë e “Kokonozit” tek Pazari i ri.

ISKK-Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit për herë të parë ka botuar, si pjesë e kolanës 2022, librin “Përndjekja e Hajrie Mulletit – Stigma e një komedie! Dosja Formulare – Përbuzje, internim, dhunë e vuajtje psikologjike të rrëfyera nga Hajrie dhe Reshit Mulleti, me autore Fatbardha Saraçi (Mulleti), prej të cilit, kemi shkëputur profilin e mëposhtëm biografik të Qazim Mulletit.

Kush ishte Qazim Reshit Mulleti!

Lindi në Tiranë, në lagjen “Sulejman Pasha”, më 20 dhjetor 1893. Studimet e para i kreu në Manastir, vazhdoi gjimnazin “Zosime” të Janinës dhe, së fundi, kreu studimet e larta në kolegjin perandorak “Gallatasaraj” të Stambollit, duke mbaruar me medalje ari. Ai ishte poliglot.

Në vitin 1912, bashkë me shumë studentë të tjerë shqiptarë, mori pjesë në ngritjen e flamurit në Vlorë. Në vitin 1914, është një ndër katër adjutantët e Princ Vidit. Largohen së bashku në Vjenë, ku jetoi aty deri në vitin 1920. Me ndërhyrjen direkte të marshallit austriak, Trolman, i cili mbulonte rajonin e Ballkanit, Qazim Mulleti vijoi studimet në fushën e diplomacisë ushtarake të luftës. Në vitin 1920 merr pjesë në Kongresin e Lushnjes.

Qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjes u pengua të hynte në Durrës, ku kishte destinacionin për të ushtruar funksionet e saj, pasi Kongresi e kishte zgjedhur kryeqytet.

Me nderhyrjen e dajës së Qazimit, Mytesin Këlliçi, Abdi Toptani dhe Qazim Mulletit si dhe të tjerë delegatë të Tiranës, qeveria u vendos provizorisht në Tiranë.

Shumë patriotë të Tiranës hapën shtëpitë e tyre në dispozicion të qeverisë së re. (Një shtëpi e Mulletëve u bë Ministria e parë e Bujqësisë). Më vonë, Qazimi mbron dhe argumenton pse Tirana duhej të ishte kryeqytet i Shqipërisë duke thënë, ndër të tjera, se pozita gjeografike, strategjike dhe klimaterike ishin shumë të favorshme. Tirana de jure u bë kryeqytet i Shqipërisë në vitin 1925.

Në shtator të vitit 1920, Qazim Mulleti ishte komandant i forcave vullnetare kundër Serbisë.

Më 25 prill-3 maj 1921, ai merr pjesë në Kongresin për Bashkim Kombëtar në Vlorë, si përfaqësues i Tiranës, në të cilën funksiononte shoqëria patriotike “Vllaznia-Zgjimi”, së bashku me z. Hafiz Ibrahim Dalliu dhe z. Musa Maçi, si përfaqësues të Shoqërisë “Lidhja Kombëtare” dhe z. Avni Rustemi të Shoqërisë “Bashkimi”.

Në qeverinë e Sulejman Delvinës dhe Fan S. Nolit, pati një detyrë të rëndësishme si prefekt në Dibër.

Më dështimin e Revolucionit të Qershorit (dhjetor 1924) Qazimi bashkë me 500 bashkëluftëtarë largohet nga Shqipëria, vendoset në Zara e pastaj në Vjenë.

Në Vjenë martohet me z. Hajrije Kusi, më të cilën patën vetëm një fëmijë, Reshitin që lindi në Tiranë në vitin 1930. Zonja Hajrije me djalin e saj, Reshitin jetuan në Tiranë.

Në vitin 1930, Qazimi u vendos në Paris ku bashkë me vëllain e tij, Hysnin, që ishte diplomuar në Monpelje, hapën Restorant “Albania” ku mblidhej e gjithë mërgata antizogiste e vendosur në Francë. Ishte kryetar i Emigracionit Politik.

Në vitin 1939, pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia dhe largimit të Mbretit Zog, Qazimi vendosi të kthehej në atdhe. Për të pritur Qazim Mulletin në Durrës dolën familjarët, të afërmit, miqtë…, qindra burra… Ai, u ul, e puthi tokën e Atdheut e tha: “Nuk do të merrem më me politikë”. I propozuan të bëhej Kryetar Bashkie. Në fillim nuk pranoi por shumë qytetar tiranas iu lutën që ta pranonte postin. Dikush duhej të vihej në krye të Bashkisë, t’i shërbente qytetit. Ai vendosi të pranonte detyrën e Kryetarit të Bashkisë, për disa arsye: – Njeriu i politikës nuk mund t’i largohej asaj. (Qytetarët e Tiranës, që i vinin për vizitë i kërkonin me ngulm që t’i ndihmonte në mbarëvajtjen e jetës në qytet).

Pothuajse të gjithë qytetarët e Tiranës e pranuan. Vëllai, Hakiu ishte i vetmi ndër vëllezërit që jetonte në Tiranë dhe kishte formuar familje, iu drejtua z.Qazim: “Pse po pranon të punosh me fashistët, do të të quajnë tradhëtar?!

Ai iu përgjigj:- “Çfarë bën një Kryetar Bashkie?! Ai ka për detyrë të mirëmbajë qytetin, t’i shtrojë rrugët, t’i bëjë kanalizimet, të hapë shkolla, të punojë për hapjen e ndonjë fabrike, nd ërtime etj.. Pavarsinë e kemi humbur. Ju gjeta të pushtuar dhe pjesë të Perandorisë Romake- fashiste, të mundohemi t’a kalojmë këtë katastrofë botërore me sa më pak humbje. Jemi një vend i vogël që duhet të ruhemi nga më të mëdhenjtë. Duhet të mbarojë lufta që vendi ynë të fitojë pavarësinë.”

Pas kësaj bisede, i vëllai Haki Mulleti, i kërkoi të ndaheshin. Kështu u ndanë vëllezërit Mulleti. Qazim Mulleti si Kryetar Bashkie i Tiranës bëri këto vepra: Vendosi çezmat publike në çdo rrugicë të Tiranës, njëkohësisht u zgjidh problemi i kanalizimeve nëntokësore. Një sipërmarrje e vështirë e kryebashkiakut ka qenë heqja e varrezave brenda qytetit. Për të zgjidhur këtë situatë të vështirë, ai e nisi nga vetja, duke filluar nga varrezat që ishin pranë xhamisë, tek Pazari i Ri. Karrocat me kuaj, që mbizotëronin atëherë, nuk u lejuan të shkelnin brenda qytetit, duke i dhënë kështu qytetit të viteve 40’ një pamje më të pranueshme.

Në këtë periudhë u ndërtuan edhe furrat e para elektrike të bukës në kryeqytet.

Shumë plane të nisura në kohën e mbretërisë, si godina e Korpusit Universitar, vendi ku ndodhet sot Muzeu i Arkeologjisë, Akademia e Arteve, ku në atë kohë u vendos dhe Opera, kryeministria, Hotel “Dajti” etj., morën drejtim, përfunduan në kohën e kryebashkiakut Qazim Mulleti.

Atëherë Kosova i ishte bashkuar Shqipërisë. Qazimi në Shqipëri shërbeu si Kryetar i Bashkisë së Tiranës e Kavajës, si nënprefekt i Tiranës, por edhe në Mat. Për punën e tij dhe të asaj periudhe duhet të punojnë historianët, prej nga na del pyetja: A i shërbeu vendit të tij, megjithëse ishim të pushtuar?! Qazim Mulleti u largua nga Shqipëria në gusht 1944, kur mori vesh se vendi u la në Bllokun Lindor.

Në darkën e fundit, në Shqipëri, njeri nga miqtë iu drejtua dhe i tha:- “Pse s’po e merrni gruan dhe djalin, familjen tënde?! Ai u përgjigj: “Politikanët nuk merren me gra e fëmijë”.

E çuditshme. Ai që e dinte mirë ç’ishte komunizmi në Rusinë Sovjektike, nuk e parashikoi që këtu, në Shqipëri, do të zbatoheshin të njëjtat tortura ndaj kundërshtarëve d.m.th nuk përjashtohej as familja!!

Ai që kishte shpëtuar jetë njerëzish, që kishte hyrë garant duke shpëtuar shumë të rinj që i burgosnin apo i internonin; Ai që kishte ndihmuar në shpëtimin e hebrenjve dhe pajisjen e tyre me pasaporta shqiptare, duke i vendosur identitet shqiptar dhe besimin mysliman, duke realizuar largimin e tyre, që të mos kapeshin nga autoritetet që sundonin në Shqipëri, ky njeri nuk shpëtoi vetëm një jetë, por shumë e shumë jetë njerëzore.

Por, jeta tregoi se i gjithë ky kontribut, miresie e bujarie, iu kthye në të kundërt. Çdo gjë iu mohua.

Qazim Mulleti protagonist politik i njohur, gjatë diktaturës u gjykua si armik i popullit dhe i vendit dhe për pasojë ai, dhe sidomos familja e tij, madje i gjithë fisi, vuajtën një dënim të rëndë.

Koha po provon rivlerësimin e të të mohuarve, dhe të denigruarve politikisht, kështu edhe për ish- kryebashkiaku dhe ish prefektin e kryeqytetit shqiptar në vitet 1939-1944, një periudhë problematike e të ndërlikuar për të ruajtur drejtpeshimin dhe identitetin kombëtar.

Qazim Mulleti përbën një rast shumë ndryshe nga të tjerët të përbuzur e të dënuar për një gjysëm shekulli. Përveç masës së ndëshkimit klasik stalinist, si për asnjë shqiptar a njeri tjetër, ai u ndëshkua nga pushteti politik i kohës edhe me një dënim të pazakonshëm, gati-gati të papërfytyrueshëm e të paimagjinueshëm.

Ishte një shpikje persekutimi e përdhune mjaft djallëzore dhe shumë e sofistikuar.

Vegla torturuese që u përdor kundër tij është një vepër “artistike”.

Nuk qe libër, dramë, apo poemë. Ishte një komedi.

“Prefekti” Qazim Mulleti i Besim Levonjës… Kështu kundër Qazim Mulletit u përdor jo kritika apo denoncimi, kurrë nuk pati analiza dhe as rrëfime të jetës së tij, por vënie në lojë, tallja, provokimi mbi të i qeshjes dhe i përqeshjes, nxitja e të gajasurit. U përdor butaforia. Madje kjo e përtalljes masive e organizuar nga shtetit i diktaturës komuniste, totalitariste e nisur prej vitit 1949, iu bë familjarisht, me emra realë të bashkëshortes dhe djalit të vetëm; jetët e tyre më pas kaluan nëpër internime të cilët përbëjnë n jë dëshmi drithëruese. Familja e tij provoi kampin e përqëndrimit të Tepelenës, që ishte një kamp shfarorës, i rrethuar me tela, me karrakollë dhe me roje të armatosura. Provuan dhunën, punën skllavëruese, jetesën në kapanone ku kishin grumbulluar me qindra e qindra njerëz nga foshnje, fëmijë, të moshuar, gra e vajza, të rinj e të reja. Provuan tmerre e tortura. Vdiqën me qindra foshnje, fëmijë e të moshuar nga mungesa e ushqimit, nga mungesa e kushteve higjenike, epidemitë…

Djali i Qazim Mulletiti- Reshiti qysh minoren e futën në zhvarrimet e të internuarve të vdekur, që ishin të padekompozuar. Jeta e tyre, nënë e bir, kaloi nëpër internime.

Zonja Hajrije Mulleti vdiq e internuar në kampin e internimit në Savër, në maj 1980, ndërsa Reshit Mulleti u bë 62 vjeç nëpër internime. Të dënuar me internim të përjetshëm, pa u bërë gjyq. Ndërsa familja e të vëllait Haki Mulletit u dëbua nga Tirana. Z.Haki e dënuan me burg dhe iu shtetëzua e gjithë pasuria. Nuk e lejuan të jetonte në kryeqytet.

Stigma politike ndaj familjes Mulleti vijoi në pafundësi. Edhe pas rënies së diktaturës komuniste “Prefekti” u shfaq jo vetëm në teatër por, u realizua dhe në film.

Kjo komedi butaforike, mizore, e shkruar dhe interpretuar, nuk ka gjasë të ndërpritet ose të korrigjohet.

Njeriu që e shkroi dhe vuri emrin e tij, Besim Levonja ishte një nga ata persona, të cilit Qazim Mulleti i kishte shpëtuar jetën. Ai ia ktheu me mosmirënjohje.

Kjo padrejtësi, që nëpërmjet fuqisë magjike të artit dhe duke shpërdoruar më të paturpshmen, përveç krimit ndaj personit dhe familjes, kanë kryer dhe shumë falsifikime historike d.m.th gënjeshtra komuniste. Persekutimi i tij vazhdon…

Ende pa një varr në Atdheun e tij, në Tiranën që e deshi dhe për të cilën punoi me shpirt. I ka të drejtat të rikthehet në tokën e Atdheut…

###

Dosja e Hajrije Mulletit në një libër nga ISKK

Dosja hedh dritë mbi kontrollin dhe survejimin e vazhdueshëm që i është bërë Zj. Mulleti. Në të ka raporte, të dhëna për biografinë e saj (të nxjerrë nga puntori operativ), vendime mbi përpunimin dhe kategorizimin në kategorinë 2/B dhe arkivimin e saj.

Hajrie Mulletit ka një dosje të kontrollit operativ 2/B, që hapej për gjithë personat mbi 14 vjeç, shqiptarë ose të huaj, kur ishte vërtetuar se në të kaluarën kishte zhvilluar “veprimtari armiqësore”, ishte dënuar ose jo, por që nuk vepronte. Për këtë lloj dosjesh kishte rëndësi zbulimi i riaktivizimit të personit. Por edhe të riatdhesuarit politikë, (përjashto ato që kishin kryer shërbime), ish të dënuarit, të demaskuarit, të këshilluarit, të liruarit nga hetuesia pa kaluar në gjyq, etj.

Dosja Formulare ka numrin themelor arkivor, nr. 1971 A, Kategoria 2/B dhe ka filluar më 8 dhjetor 1958. Dosja ka në total 57 fletë, nga të cilët 8 janë bosh. Në këtë dosje gjendet një listë e personave që kanë të bëjnë me figurën e saj (personazhet e implikuar si lista e familjarëve, infomatorët, si dhe një listë me pseudonime të përdorur në këtë dosje).

Dosja e H.Mulletit është vënë në përpunim në kategorinë 2/B, në dhjetor të vitit 1958 për «Agjitacion e propagandë» kundër regjimit komunist. Më vonë, më 9 nëntor 1964, meqenëse nuk paraqiste rrezikshmëri për regjimin, ndërpritet përpunimi i dosjes, dhe arkivohet nëpërmjet kartotekës së Degës, në Degën IV, pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme. Pak më vonë,më 3 qershor 1977, dosja e Hajrie Mulletit do tërimerret në kontroll për «Agjitacion e propagandë e të kaluar të keqe». Pas ndryshimeve të bëra do arkivohej përsëri më 23 shtator 1980. Procesi i kontrollimit dhe përpunimit ishte i vazhdueshëm. Hajrie Mulleti mbahej nën vëzhgim të vazhdueshëm nga Sigurimi i Shtetit. Në këtë punim janë dhënë tëtranskriptuar raportet siç kanë qenë, si dhe janë komentuar poshtë nga vetë autorja e librit, Znj. Fatbardha Saraçi. Shënimet në tekst, siç është vërejtur, janë bërë nga vetë autorja.

#iskkbotondosjenhajriemulleti

#neverforget

#deshmojmebrezavekomunizmin