Dr. Nikollë Loka/

Elena Gjika është konsideruar si një nga intelektualet femra më mbresëlënëse të Evropës së shekullit të 19-të. Ajo bëri gjithçka që, një shpirt i lirë femëror i kohës së saj, mund të bënte: shkroi monografi historike dhe kritikë letrare; pikturoi; u përfshi në debate politike, duke kritikuar Habsburgët dhe politikën perandorake ruse; mbrojti emancipimin e femrës. Elena i shprehu pikëpamjet e saj politike aq lirshëm, sa gati u internua në Siberi. Ajo kishte një projekt koherent politik e vizionar për Ballkanin, siç detajohet në korrespondencën e saj me Giuseppe Garibaldin, Jeronim de Radën, Dhimitër Kamardën, Zef Jubanin, etj. Ajo mendonte se italianët, grekët, shqiptarët dhe rumunët ishin pasardhës të pellazgëve dhe duhej të bashkoheshin nën të njëjtin shtet federal.

Elena u mor me sportet e qitjes, hipizmit dhe alpinizmit, duke u ngjitur në tre nga majat më të larta të Europës. Merrej edhe me muzikë. Ajo pati vlerësime nga dhjetëra akademi dhe institucione në Shqipëri, Rumani, Greqi, Francë, Itali, Spanjë, Gjermani, Argjentinë, etj. Ndër arritjet e tjera të rëndësishme janë titujt e nderit që iu akorduan. Mori titullin “Qytetare Nderi” e Athinës në prill të vitit 1867 (vetëm Lord Bajronit i ishte dhënë ky titull më parë). Ajo ishte gruaja e parë, të cilës mbreti Carol I i Rumanisë i dha Urdhrin “Bene Merenti” për merita të jashtëzakonshme letrare.

Shumë personalitete të shekullit të 19-të e kanë përshkruar me terma superlativë: e quajtën “Mbretëresha e pakurorëzuar e Shqipërisë” dhe “ndër gratë më të bukura të kohës së saj, me një zë si të një engjëlli zgjues” dhe se “nën ballin e saj ndriçonin të gjitha dritat e një gjeniu”, apo “një enciklopedi e vërtetë lëvizëse”, e lavdëruar si “mendimtarja më e madhe”. Sot, me emrin e saj është emetuar një seri pullash, si dhe emra rrugësh, shkollash, etj., në Shqipëri. Por, si personalitet me dimensione ndërkombëtare, është nderuar edhe nga shtete të tjera. Sheshi “Dora d’Istria” gjendet në Strasburg dhe një rrugë me emrin e saj ndodhet në Athinë. Elena është përfshirë në të gjitha enciklopeditë e grave më të shquara të botës; rreth jetës së saj ka dhjetëra studime nga studiues të vendeve të ndryshme. Pavarësisht nga arritjet e deritanishme, studiuesit shqiptarë kanë ende shumë për të hulumtuar rreth saj.

Angazhimi për çështjen shqiptare

Interesimi i Elena Gjikës për Shqipërinë ishte i lidhur ngushtë me prejardhjen e saj shqiptare. Ajo e ndjente Shqipërinë jo vetëm si vendin e origjinës së familjes së saj, por edhe si atdhe shpirtëror, ndaj i kushtoi shumë vëmendje çështjes kombëtare shqiptare. Kjo lidhje shpirtërore bëri që ajo të angazhohej në përhapjen e dijeve rreth Shqipërisë, ruajtjen e identitetit dhe përparimin e popullit shqiptar në kontekstin e sfidave ndaj sundimit osman. Në veprat e saj dhe përmes korrespondencave me intelektualë arbëreshë, ajo kontribuoi në ngritjen e vetëdijes kombëtare dhe në mbështetjen e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Elena zhvilloi një korrespondencë të gjërë me intelektualë të shquar arbëreshë, ku spikasin personalitetet e Jeronim De Radës dhe Dhimitër Kamardës. Ky i fundit, si një nga aktivistët e parë të lëvizjes kulturore shqiptare në Itali, i kushtoi asaj një përmbledhje poetike me titullin “Për Dora d’Istria, Shqiptarët”. Kjo sjellje shprehte mirënjohje dhe respekt për angazhimin e saj të palodhur në favor të çështjes shqiptare. Ky përkushtim dhe lidhja e saj e veçantë me çështjen shqiptare është e dokumentuar përmes një korrespondence të dendur me Jeronim De Radën, me të cilin themeloi një shoqatë letrare dhe një “Akademi Shqiptare”. Për më tepër, ajo shprehu edhe synimin për të hartuar një gramatikë të gjuhës shqipe, sepse, sipas saj, “fillimi i ndryshimit të popullit shqiptar duhej të realizohet përmes arsimit”.

Fuqia e mendimit dhe vizioni i saj emancipues

Elena u bë feministja e parë e Rumanisë. Dy nga veprat e saj dallohen si studime të fuqishme feministe. Në veprën “Les Femmes en Orient” (Zürich, 1859), ajo mbrojti emancipimin e grave në Levant; ndërsa në veprën tjetër “Des femmes par une femme”(Bruksel, 1869), diskuton situatën e grave në Evropën Latine në krahasim me situatën e tyre në Gjermani. Në këtë vepër, ajo ndalet në statusin e grave në shekullin e 19-të, rrethanat e tyre sociale dhe materiale, ndërkohë që kërkon të drejta të barabarta me burrat.

Princeshë me prejardhje, por mendje e lirë dhe me shpirt reformator, Elena Gjika e sfidoi botën patriarkale me bindjen se pabarazia gjinore nuk buronte nga natyra, por nga mungesa e edukimit dhe traditat kulturore shtypëse. Elena besonte thellësisht se arsimi ishte çelësi i lirisë për gratë dhe themeli i një shoqërie më të drejtë. Me një kulturë të gjerë, kozmopolite dhe tolerante, ajo botoi artikuj në shtypin më të rëndësishëm europian, duke promovuar idetë e saj për barazi, përparim dhe ndërgjegjësim shoqëror.

Elena Gjika pati mundësinë të udhëtonte gjerësisht në vende të ndryshme të Europës dhe botës, duke përjetuar nga afër realitetet e ndryshme të grave në kultura të larmishme. Ajo vëzhgoi me kujdes sjelljet, zakonet dhe mënyrën se si gratë jetonin në shoqëri të ndryshme, duke krahasuar trajtimin e tyre përballë ligjeve, normave dhe traditave. Këto përvoja i shërbyen si një dritare për të kuptuar thellë universin femëror dhe për të ndërtuar një analizë të ndërlikuar mbi pozitën e gruas në shoqëri. Në veprat e saj, ajo përshkroi me ndjeshmëri dhe inteligjencë aspektet e ndryshme të jetës së grave, që nga pamja e jashtme, veshja dhe zakonet, deri te qëndrimet, aspiratat dhe pengesat me të cilat po përballeshin.

Elena besonte se gratë kishin një detyrë të veçantë për të promovuar paqen dhe u angazhua fuqishëm në mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të të shtypurve, duke u përfshirë në idealet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ajo mori si shembull modelin zviceran të qeverisjes republikane dhe përmendi arritjet e grave italiane si Lidia Powt dhe Sibilla Aleramo, të cilat shërbyen si frymëzim për gratë e tjera. Duke besuar se pabarazia midis burrit dhe gruas nuk ishte biologjike, por një konstrukt shoqëror i mbështetur nga traditat kulturore që i kishin përjashtuar gratë nga politika dhe kishin krijuar ide të rreme për inferioritetin e tyre natyror, Elena kërkoi çlirimin e shoqërisë nga stereotipet gjinore si element thelbësor për barazinë midis të dy gjinive.

Elena Gjika për femrën shqiptare

Elena Gjika luajti një rol të rëndësishëm në nxitjen e debatit për emancipimin e gruas shqiptare. Ajo u ndal të studiojë pozitën e grave shqiptare, duke vënë në dukje inteligjencën e tyre, por edhe pengesat që hasnin për ta shprehur veten lirisht në një shoqëri patriarkale. Në këtë kontekst, Elena analizoi dy qasje kundërshtuese që përballeshin në shoqërinë shqiptare: nga njëra anë, qëndrimi “reformist”, që kërkonte përparim përmes edukimit të grave dhe modernizimit të vendit dhe, nga ana tjetër, qasja “konservatore” që mbronte nënshtrimin e gruas ndaj burrit, si normë shoqërore. Sipas studiuesit D’Alessandri “shqiptarët ishin ndër kombet ballkanike që morën më shumë vëmendje nga Elena, e cila, e motivuar nga origjina e saj atësore, kërkoi të ndërgjegjësonte edhe opinionin ndërkombëtar për pozitën e grave dhe të vetë kombit shqiptar nën sundimin osman”.

Elena Gjika dëshmoi për pjesëmarrjen aktive të grave shqiptare në jetën politike dhe rolin e tyre në promovimin e paqes, veçanërisht në situatat e nevojshme të pajtimit. Ajo përshkroi shqiptarët si “ushtarët më të mirë të Lindjes”, të ndarë në tre besime fetare: katolikë, ortodoksë dhe myslimanë. Shqipëria,- sipas saj, ishte e ndarë në katër rajone me karakteristika socio-kulturore të ndryshme, ku gjendja e gruas ndryshonte ndjeshëm. Në Mirditë, murgjit katolikë frymëzonin tek gratë një shpirt të zjarrtë anti-shizmatik dhe ato, që nga mosha 16-vjeçare, marrshonin krenare me pistoleta në brez, të shoqëruara nga qenë luftarakë. Në jug ajo përshkroi karakterin e grave toske përmes historive të familjes së Ali Pashë Tepelenës, ku gratë myslimane si Hanko dhe bija e saj Shanishaja spikasin për trimëri dhe guxim. Pas vdekjes së bashkëshortit, Hanko organizoi një ushtri të vogël, për të luftuar kundër fqinjëve dhe u burgos së bashku me të bijën, duke ushqyer në zemrën e djalit të saj ndjenjën e hakmarrjes. Trimëria dhe vendosmëria e grave shqiptare, të forta dhe luftëtare, janë në qendër të veprës së Dora d’Istrias. Ajo e përshkruan këtë guxim, që shtrihet nga veriu në jug, nga Mirdita në Çamëri dhe nga Toskëria në Labëri. Sipas saj, “gratë shqiptare shfaqin jo vetëm forcë fizike, por edhe një shpirt të patrembur në përballje me sfidat e kohës”.

Elena Gjika ishte një nga zërat më të hershëm dhe më të fuqishëm që mbrojti të drejtën e gruas shqiptare për arsim dhe pjesëmarrje në jetën publike. Princesha shqiptare sfidoi normat patriarkale të kohës dhe theksoi se pabarazia gjinore nuk ishte natyrore, por rezultat i traditave shtypëse. Ajo e konsideronte arsimin si rrugën kryesore drejt çlirimit të gruas dhe përparimit të kombit. Kontributi i saj mbetet një gur themeli në historinë e emancipimit gjinor në Shqipëri.

Elena Gjika u quajt “Mbretëresha e pakurorëzuar e Shqipërisë”, e konsideruar “ndër gratë më të bukura të kohës së saj, me një zë si të një engjëlli zgjues” dhe se “nën ballin e saj ndriçonin të gjitha dritat e një gjeniu”; e quajtur “një enciklopedi e vërtetë lëvizëse” dhe e lavdëruar si “mendimtarja më e madhe”. Në nderim të saj, shteti shqiptar ka emetuar një seri pullash postare dhe u ka vënë emrin e saj disa rrugëve e shkollave. Nderime emrit të saj I ka bërë edhe shteti rumun. Dimensioni ndërkombëtar i Elenës ka bërë që të nderohet edhe nga shtete të tjera: Sheshi “Dora d’Istria” gjendet në Strasburg dhe një rrugë në Athinë mban emrin e saj.

Pllaka përkujtimore e vitit 1915, në vendin e shtëpisë së saj të fundit, në Firence të Italisë (Vila d’Istria, e shkatërruar nga bombardimet e Luftës së Dytë Botërore), thotë: “Me origjinë shqiptare, rumune nga lindja, fiorentine nga birësimi, ajo e arriti lavdinë nëpërmjet meritave të saj, prej virtyteve të zgjedhura të zemrës dhe talentit, e quajtur me emrin europian Dora d’Istria.

Dr. Ervin Kujtila/

Librazhdi, i vendosur në një nga korridoret më strategjike të luginës së Shkumbinit, është një qytet me histori të pasur dhe me trashëgimi kulturore të jashtëzakonshme. Ky territor ka qenë vendbanim që nga periudha prehistorike dhe ka njohur zhvillime të rëndësishme gjatë periudhës ilire, mesjetare dhe osmane. Trashëgimia kulturore e Librazhdit nuk përbëhet vetëm nga monumentet e njohura, por edhe nga vendndodhjet që ende presin të zbulohen dhe të dokumentohen.

Një nga sfidat kryesore për qytetin ka qenë mungesa e një inventari të qartë dhe të strukturuar të monumenteve dhe objekteve historike. Në këtë kontekst, projektet për dokumentimin dhe hartimin e hartave arkeologjike të Librazhdit janë hapa të rëndësishëm për “ruajtjen dhe promovimin e pasurisë kulturore”. Një hartë arkeologjike nuk është thjesht një dokument teknik; ajo është një “mjet edukativ dhe komunikues”, që lidh qytetarët me historinë dhe identitetin e tyre.

Trashëgimia kulturore e Librazhdit përfshin një gamë të gjerë monumentesh dhe objekteve: fortifikime prehistorike, kalatë antike dhe mesjetare, nekropole si dhe objekte të shpërndara arkeologjike ura, gurë me mbishkrime dhe objekte të tjera të gjetura në terren. Çdo kodër, mur apo gur ka një histori për të treguar, dhe çdo monument është dëshmi e një kohe të kaluar që na ndihmon të kuptojmë identitetin dhe zhvillimin e komunitetit.

Ruajtja e këtyre monumenteve nuk mund të bëhet vetëm nga studiuesit ose institucionet shtetërore. Ajo kërkon “bashkëpunim të të gjithë komunitetit”. Vizitat në sitet arkeologjike, pjesëmarrja në projekte restaurimi dhe aktivitete edukative janë mënyra të drejtpërdrejta për të lidhur qytetarët me historinë e tyre dhe për të ndërtuar një sens përgjegjësie për ruajtjen e trashëgimisë.

Përveç vlerës historike dhe kulturore, trashëgimia e Librazhdit ka potencial për “zhvillim turistik dhe ekonomik”. Kalatë, fortifikimet, rruga Egnatia mund të shndërrohen në pika të vizitueshme që ofrojnë eksperienca edukative dhe kulturore. Një qytet që e njeh dhe promovon trashëgiminë e tij, nuk fiton vetëm vlerë historike, por edhe një identitet të fortë dhe tërheqje për vizitorët.

Në një kohë kur moderniteti shpesh na largon nga e kaluara, është e rëndësishme të kuptojmë se “trashëgimia kulturore nuk është thjesht kujtim”, por një pasuri aktive që na ndihmon të ndërtojmë të ardhmen. Projekti i dokumentimit dhe hartës arkeologjike të Librazhdit është një ftesë për të gjithë: studiues, autoritete, qytetarë dhe vizitorë, që të bëhemi pjesë e ruajtjes dhe promovimit të saj.

Librazhdi ka një histori që pret të zbulohet, të studiohet dhe të dokumentohet. Harta arkeologjike dhe projektet e ngjashme duhet të jetë vetëm fillimi i një udhëtimi që na lidh me identitetin tonë, forcon komunitetin dhe krijon mundësi për edukim dhe zhvillim të qëndrueshëm. Të kuptuarit, ruajtja dhe promovimi i trashëgimisë kulturore është një përgjegjësi që i përket të gjithëve dhe një mundësi që nuk duhet humbur.

Photo by: https://www.aramcoworld.com

– Duke këqyrur statujën e “Davidit” të Mikelanxhelos –

Shkruar nga Avni Alcani

Ka qenë dëshira ime e kaherëshme, që, udhëtimin tim të parë në gadishullin e Apeninit, vizitën e parë ta bëja në qytetin e Firencës. Me këtë qytet Toskan më lidhnin shumë ëndërra dhe dëshira (dikur të paarritshme), të cilat e kishin zanafillën kur unë studioja në Liceun Artistik të Tiranës. Në lëndën e historisë së artit ishim njohur me veprat e mjeshtrave botërorë, veçanërisht me mjeshtërat e mëdhenj të Rilindjes Italiane, si Mikelanxhelo, Leonardo da Vinçi, Rafaeli, Botiçeli, Donatelo etj., të cilët, me gjenialitetin e tyre, patën bërë epokë, si dhe kishin dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në pikturën botërore, në skulpturë, arkitekturë etj.

Në dhjetor të vitit 2016 udhëtova për herë të parë në Itali dhe vëndqëndrimi im sigurisht që ishte qyteti i Firencës. Gjatë qëndrimit të shkurtër 3-ditor planifikuam disa vizita në qytet. Ditën e parë vizituam qytetin, pallatet monumentale, sheshin “Piazza della Signoria”, Katedralen e famshme Santa Maria del Fiore etj. Vizitën në qytet po e përjetoja me shumë emocion, pasi po shkelja nëpër ato rrugë dhe sheshe ku kishin kaluar mjeshtrit e mëdhenj fiorentinas dhe po shijoja disa nga pallatet madhështore, që i kishin projektuar ata.

Ditën e dytë të vizitës ia kushtuam Galerisë së Akademisë. Atje shkuam herët në mëngjes dhe për fatin tonë të mirë, vizitorët e shumtë ende nuk kishin mbërritur dhe kjo na shmangu nga radhët e gjata e të lodhshme. Që në hyrje të galerisë u ndeshëm me një koridor të gjatë, ku ishin vendosur skulpturat e papërfunduara të Mikelanxhelos, të cilat fillimisht ishin planifikuar për varrin e papës Julius II në Romë. Në fund të atij koridori rruga të çonte direkt në skulpturën më të famshme në botë, te “Davidi” i Mikelanxhelos.

Nuk e di se sa gjatë e kam vështruar skulpturën e famshme. Çfare lumturie ishte që të shikoje Davidin! U solla disa herë rrotull saj. U mahnita me bukurinë trupore të Davidit, me përmasat e tij mbinatyrale, prefeksionin e detajeve etj., i cili më emocionoi dhe më mahniti si kurrë ndonjëherë. Vështroja me admirim detajet e portretit: syrin, hundën, buzët, dorën. Në shkollën tonë kishim kopjet e tyre, të cilat, në vitin e parë të Liceut Artistik, i kisha realizuar si etyde në klasën e skulpturës. Qëndroja i mahnitur dhe i shtangur nga ndjesitë, si dikur rreth 50 viteve më parë.

Me këto ndjesi dhe me kujtimet e mia, u largova për një moment nga Davidi për të parë veprat e tjera të galerisë, por sytë dhe vështrimi im nuk shkëputeshin nga statuja e tij. Sa herë largohesha, aq herë i rikthesha Davidit. Ajo skulpturë nudo e bukur po më emociononte pa masë, sa gati po më merrte frymën. As vetë nuk po e kuptoja se ç’po më ndodhte. Trupi m’u mbush me djersë. Më kapi një ngashërim i madh, sa nuk qëndrova dot në këmbë. U ula në një stol aty afër. Ime shoqe dhe djali m’u afruan menjëherë dhe më pyeti e shqetësuar se çfarë më kishte ndodhur. Unë i thashë se as vetë nuk po e kuptoja se çfarë po më ndodhte.

Pasi u qetësova, pas disa minutash e rimora sërish veten dhe ne e vijuam vizitën tonë nëpër sallat e tjera të Akademisë. Dolëm pas disa orësh për të vizituar Kapelën e Mediçëve, e cila ndodhej pranë Akademisë. Edhe aty ndodheshin disa nga skulpturat më të famshme të Mikelanxhelos, i cili kishte zbukuruar me to varret e Mediçëve. Ndonëse nëpërmjet albumeve dhe ilustrimeve të tjera, skulpturat e Mediçëve kishin qenë të njohura prej meje, por, kur i pashë nga afër, ato më dhanë një tjetër ndjesi dhe një tjetër emocion.

Të nesërmen vizituam Galerinë “Uffizi”, që kishte koleksionin më të madh të kryeveprave botërore të mjeshtrave fiorentinë, të cilës i kushtuam një ditë të tërë. Brënda godinës ishte një restorant dhe aty drekuam, për t’iu rikthyer sërish vizitave. Mbetëm të mrekulluar nga gjithçka që pamë, si punët e mjeshtrave fiorentinë, ashtu dhe veprat e mjeshtrave të tjerë italianë (dhe jo vetëm). Edhe këtu gjithçka e përjetova me një emocion të veçantë, por pa m’u përsëritur ajo ndjenja e përshtjellimit emocional, si në Galerinë e Akademisë.

Të nesërmen u larguam nga qyteti i Firencës për në Tiranë.

Pas disa ditësh takova shokun tim Kujtim Dividi, të cilit i tregova për ndjesinë time kur pashë Davidin e Mikelanxhelos. Pasi më dëgjoi, ai më tha se kisha kaluar “Sidromën e Stendalit”. Unë u habita, pasi kurrë nuk kisha dëgjuar për “Sidromën e Stendalit”. U bëra kurioz për të mësuar më shumë për këtë ndjesi dhe u njoha me disa literatura, nga të cilat mora informacion për efektin patologjiko-psikosomatike, të quajtur “Sidroma e Stendalit”. Gjatë një vizite që Stendali kishte bërë në bazilikën “Santa Croce” të Firencës, atë e kapi një krizë e forte emocionale, e cila e detyroi të dilte nga ndërtesa, deri sa të rimerrte veten nga reaksioni marramendës që i shkaktoi ai vënd. Ndjesinë e tij Stendali e shkroi në vitin 1817 në librin “Roma, Napoli dhe Firence”, duke përshkruar me hollësi efektet e kësaj patologjie psikosomatike. Psikiatria italiane Graziella Margherini, studioi më shumë se 100 raste të turistëve, të cilët dilnin nga ambientet e mbyllura me shqetësime të çuditshme dhe kërkonin ndihmë në spitalin fiorentin. Fillimi i shqetësimit çfaqej gjatë vëzhgimit të veprave të artit, të cilat godasin në përgjithësi shikuesit me natyrat të ndjeshme. Në studim ishin mbikqyrur kryesisht subjekte meshkuj, të cilët tregoheshin shumë të interesuar sa i përket aspektit artistik të itinerarit të tyre. Në vitin 1979 ajo e bëri të njohur studimin e saj në librin “Sindroma Stendal. Dobësia e udhëtarit përballë madhështisë së artit”.

Unë kurrë nuk jam ndjerë me turp për ç’ka më ndodhi në Firence. Përkundrazi. Do t’i kisha sugjeruar të gjithë miqtë mi, që janë dashamirës të artit pamor, si dhe të gjithë ish bashkënxënësve që kemi studiuar në Liceun Artistik, që ta vizitojnë qoftë një herë të vetme qytetin e Firencës, këtë tempull të kulturës botërore, i konsideruar si kryeqyteti i artit botëror. Edhe nëse rastësisht ndonjërit i bie që të kaplohet nga “Sindroma e Stendalit”, nuk do t’ia dëmtojë shëndetin, por veçse mirë do t’i bëjë. Unë e kam provuar dhe jam i lumtur për këtë.

Nga Eugjen Merlika/

Në synimin tim është një studim që synon të paraqesë jetën politike e shtetërore të një personazhi të historisë sonë, firmëtarit të Dokumentit të Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare të Shqipërisë, në emër të qytetit të tij të lindjes, Krujës legjendare të Gjergj Kastriotit. I lindur në një familje qytetare t’atij qyteti, ku të parët e tij shquheshin për tregëti, burrëri e ndershmëri, pati fatin të rritej e të jetonte në një kohë zhvillimesh të vrullshme të ngjarjeve historike vendimtare për fatet e kombit. I pajisur nga natyra me një zgjuarsi të spikatur e me një vullnet të pazakontë për studim e punë,  Mustafai i ri hyri shpejt, në moshë të njomë, në jetën shoqërore të qytetit të tij, në sajë të prirjes për të lëçitur veprat e mëdha të kulturës së Rilindjes shqiptare, që ishte munduar të përgatiste popullin e saj në fundin e shekullit të XIX, për të qënë i gatshëm të niste epokën e re të shtetit të pavarur e të bashkuar shqiptar.

Kjo ndërthurje rrethanash e ndodhish i farkëtoi personalitetin, duke e rradhitur në rrjeshtin e parë të ngjarjeve që përcaktuan historinë e Shqipërisë së pavarur. Nëpërmjet dokumentash, dëshmish, shkrimesh, të mbledhur nga trashëgimia kulturore e historike e kombit dhe ajo e tij vetiake, jam munduar të ravijëzoj në këtë libër profilin e vërtetë të personazhit njerëzor e politik në kuadrin e jetës së kombit. Në punën time kam shfrytëzuar një bigrafi të shkurtër, rreth 12 faqesh të shtypura me maqinë, të huajtur nga Arkivi Qëndror i Shtetit e të hartuar nga At Donat Kurti, një historian e meshtar katolik shkodran, përfaqësues i atij brezi intelektualësh katolikë të Shqipërisë veriore që përbënë shtyllën vertebrore të kulturës shqiptare të shekullit që shkoi. Ai shkrim pati një titull të thjeshtë: “Mustafa Merlika – Kruja” e fragmente të tij do të ilustrojnë çaste të ndryshme të jetës së personazhit.

“Leu në Krujë në vjetin 1887, me gjasë në muej të kallnorit a të marsit. Kruja aso kohe shkonte administrativisht me sanxhakun (prefekturën) e Shkodrës, ku nuk kishte hŷmë edhe regjistrimi i popullsís.”^.. Këto janë fjalët e para të librecit të At Donat Kurtit dhe të librit tim.

Duke kaluar pa përmendur në këtë paraqitje, sa më mundësisht të shkurtër, fëmijërinë e Musfafait po sjell këtu një shprehja ngazëllimi të njëzetvjeçarit në një ditë të paharrueshme gëzimi të tij, në çastin e njoftimit të përfundimit pohenik të konkursit për pranimin në Shkollën e Lartë Mbretërore të Stambollit:

“Ah, riní e bekueme! Me nji tubë të vogël shokësh nuk mbaj mênd kurrë të kemi shkëmbye pare hua në Stamboll. I kishim qeset të përbashkta, kur s’kishte njani kishte tjetri e asnji herë s’jitshim pa gjâ. Athue se na ushqente nji babë! Edhe orientalizma i ka do shije të saja. Nji farë jete á la Bohême, ke rafsha mos u vrafsha, në mos paça vetë ka miku, në mos pastë  dhe miku ka Zoti! Këto nuk hŷjnë në llogarít e nji perëndimori, as në jetën moderne qi ka frymzue ai..”

Fillimi i asaj shkolle përfaqësonte për djaloshin krutan sendërtimin e një premtimi vetvetes në një natë udhëtimi që e çonte nga Durrësi në Sarandë, në një vaporr që lundronte pranë brigjeve të detrave të vëndlindjes e do të përfundonte më pas në Janinë, ku e priste  fillimi i studimeve në gjimnazin turk t’atij qyteti. Megjithë vështirësitë e zakonshme e të veçanta t’atij fillimi, i riu i kaloi me përfundime të shkëlqyera ata vite e duke shkuar në kryeqytetin otoman në vitin e fundit të gjimnazit, me mbarimin e të cilit  Esat pashë Toptani vendosi që ai të studjonte jo ingjinjeri, por shkenca politike dhe administrative. Vullneti i pashës ishte ligj për babain e tij, që mbante vëndin e qehajait të tokave të tij. Kështu edhe Mustafai u detyrua të hiqte dorë nga ideja e ngulitur në trutë e tij nga mësuesi i matematikës në gjimnazin e Janinës, Qamil Bala, prej Gjilanit të Kosovës.

Studimi në Mylkije, u shoqërua me një veprimtari të dëndur atdhetare të djaloshit krutan, që pati rezultate të prekëshme, duke zënë një vënd kryesor në ballë të studentëve shqiptarë në të gjithë universitetet e kryeqytetit. Janë një sërë dokumentash të hartuar prej Asim Xhenanit, (pseudonim i studentit në shtypin turk), e të mbetur në arkivën e veprimtarisë atdhetare të studentëve shqiptarë t’asaj kohe. Shumë prej tyre janë pasqyruar edhe në faqet e këtij libri. Vlen të veçohet në këtë mori shkrimesh, një letër drejtuar prej tij një shkrimtari shumë të njohur Kurd, Sulejman Nazifit, që kishte filluar të botonte në gazetën “Tasvir- i- Efkjar” të Stambollit, një varg artikujsh kritikë ndaj bashkatdhetarëve të Mustafait. Atë letër të hapur, të cilën shkrimtari kurd pati burrërinë t’a botojë, e firmosën dhe 26 studentë shqiptarë e turq të Mylkijes. Shkrimtari i shquar kurd e ndërpreu vazhdimin e shkrimeve për shqiptarët. Lexuesi i këtij libri do të njihet me pjesën më të madhe të asaj veprimtarie atdhetare, që shkaktoi kundërveprimin e autoriteteve otomane që urdhëruan përjashtimin e studentit nga shkolla, të shmangur me shumë mund nga deputetët shqiptarë dhe mësuesit e tij në Mylkije. Ky vendim vuri në diskutim vitin e fundit të studimeve që u ndërprenë e i kushtoi një mundim të jashtzakonshëm për të përballuar provimet e dy viteve të fundit në hapësirën e vetëm një viti…..

Vendimi për të vazhduar n’atdhe luftën për idealet kombëtare, në ndryshim nga mundësia për të ndjekur karierën e nëpunësisë perandorake, përcaktoi edhe veprimtarinë e tij drejtuese si sekretar organizativ për Shqipërinë e Mesme e të Veriut, në bashkëpunim të ngushtë me 12 bajrakët e Mirditës në veri,  bejlerët Toptanas në Shqipërinë qëndrore, kryesisht Avdi Beun, por edhe me atdhetarë të Jugut si Sali Nivica, Irfan Ohri, Islam Vrioni e të tjerë e të Shqipërisë së Mesme si dom Nikoll Kaçorri, Kasem Durrsi, Sulejman Kadiu, Muharrem Fera, Osmani i Mustës etj. Në kuadrin e kësaj veprimtarije të verës së vitit 1912, Mustafa Kruja përpiloi edhe tre projekte memorandumesh për autonominë shqiptare, në pritmërinë e një mbledhje të përgjithëshme të kryengritjeve shqiptare në të gjtha krahinat, duke filluar nga ajo e Kosovës.

   “Gjithshka tash âsht gati. Kryengritja pëlset. Mustafa Kruja, përpara frymzues e organizues, tash asht me pushkë në dorë, ushtar i saj. Komandën e kanë bejlerët e Kapidanat. Shpallje, letra, vêndime të Komitetit dalin krejt prej mêndes e pêndës së tij.”       

Kështu shkruante At Donat Kurti në jetëshkrimin e tij.

Përfytyresa që përftohet nga leximi i kujdesëshëm i tre projekteve, është ajo e një shteti të bashkuar në kufijtë e tij etnikë që, megjithëse historia prej shekujsh e ka detyruar të njohë e të respektojë vartësinë e praninë, në një perandori të madhe të Lindjes, ka të veçantën e tij dhe kërkon një autonomi të zgjeruar në të cilën do të nxjerrë në pah identitetin e tij.

Ejaleti, njësia kombëtare që do të vazhdojë administrativisht vilajetet shqiptare është për autorin atdheu i madh, në të cilin autonomia do të hapë mundësitë e vetëorganizimit nëpërmjet sistemit të shkollave në gjuhën shqipe më së shumti e në turqishten që është gjuha zyrtare e shumëkombëshes perandorake. Ai atdhe kërkon nëpunësit nga bijtë e tij, gjyqet “me ligjë të vêndit, simbas karakterit e dokeve të popullit shqiptar”, me bijtë e tij që do të kryejnë shërbimin ushtarak prej vetëm dy vitesh, në ndryshim nga kohët kur nizamllëku i mbante larg familjeve e vëndlindjeve me vite të tërë  e herë herë flijoheshin në viset e largëta.

Kryeministri i ardhshëm i Shqiperisë etnike, që në rini ëndërronte një qeveri prej shtatë dikasteresh, “një kshill Drejtorësh”, siç e përkufizon ai, të drejtuar nga një Sundimtar t’emëruar me dekret mbretëror, që do të hartojë e zbatojë planet ekonomike për punët botore, rrugët, hekurudhën, tharjen e kënetave, sistemimin e ujrave, por kryesisht do t’i kushtojë arsimit 10 përqind të buxhetit e punëve botore 20 përqind.

Elajeti shqiptar do të jetë një vënd ku “punët e kulteve e të vakufeve të rregullohen me ligjë të vêndit”

Djaloshi sekretar i kryengritjes i formulonte këto pika të s’ardhmes me mendimin se ka ardhur “koha e Shqipërisë”, për të cilën do të organizohet në Kosovë takimi i të gjithë përfaqësuesve të shqiptarëve kryengritës. Shkëmbimi i letrave ndërmjet prijësve të kryengritjes shqiptare, të ruajtura në arkivat na krijojnë një ide të saktë mbi përpjekjet e tyre n’atë periudhë.

Dërgata e kryengritjes së Shqipërisë e përbërë nga Avdi Toptani. Marka Gjoni e Mustafa Kruja, veç të tjerësh arriti vonë në Shkup, ku u takua me drejtues të  kryengritjes kosovare si Nexhip Draga,  Hasan Prishtina e Bajram Curri, që kishin nënëshkruar marrëveshjen me Ibrahim Pashën n’emër të qeverisë osmane. Ajo marrëveshje e 14 pikave u quajt si një sukses i madh nga krerët kosovarë sepse, simbas tyre, ishte rrezik që po të qëndronin edhe pak mund të mos arrihej asnjë marrëveshje. Por e keqja më e madhe ishte mbas shpine, e u kthye në rrezikun më të madh që kërcënoi në gjithë historinë e tij kombin shqiptar. Ajo qe ndërhyrja e kombinuar e katër ushtrive të Vëndeve ballkanike fqinjë për të rrëmbyer krahinat shqiptare, të përfshira në katër vilajetet e perandorisë oemane në Ballkanin perëndimor.

Më 8 tetor Mali i Zi i shpalli luftë Turqisë. Më 17 tetor të njëjtin veprim e kryen Serbia e Bullgaria e një ditë më vonë Greqia. 

Në historiografinë tonë ka patur një rrymë mendimi që vinte në dyshim drejtësinë e kërkesave për autonomi të kryengritjeve të viteve 1911 – 1912,  në dritën e mësymjeve serbe, bullgare, greke e malazeze, mbasi kishin “dobësuar” fuqinë ushtarake turke, duke e bërë të “paaftë” të përballonte këta sulme. Ndoshta ka diçka të vërtetë në këtë shtjellim, por “qëndresa” osmane në mbrojtje të krahinave në perëndim të perandorisë, qe thjesht simbolike. Turqia nuk i përforcoi garnizonet e saj në Ballkan, të cilët me disfatën e Kumanovës, më 24 tetor 1912, nuk arritën më të ndalonin përparimin e ushtrive kundërshtare deri sa u larguan plotësisht nga vilajetet shqiptare.

Ajo gjëndje rrezikoi qënien e kombit shqiptar. Ata burra që, n’atë muaj nëndori 1912 arritën të krijojnë një bërthamë të Shtetit të pavarur, si pikënisje të idesë së shpëtimit të kombit, kanë qënë jo vetëm heronj të mendimit e veprimit, por edhe “ëngjëjt e vërtetë mbrojtës të kombit tonë”. Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Dom Nikoll Kaçorri, Syrja bej Vlora e dhjetra të tjerë firmëtarë të Shpalljes së Pavarësisë, përfaqësues të krahinave të liruara të Shqipërisë gjysmë të pushtuar, janë apostujt më të ndritur të shqiptarizmës, e të tillë do të mbeten në pafundësi, deri sa emri “Shqipëri” të përfaqësojë një komb e jo një “shprehje gjeografike”, sikurse e përkufizonte  një burrë Shteti evropian një shekull e gjysmë më parë.

Por a i qe mirënjohëse Shqipëria e si e shprehu atë mirënjohje  kundrejt atij grushti burrash, që arritën të kryenin të pamundurën për atdheun n’ato ditë tejet të vështira? Mjerisht jo. Ajo u shkarkua shpejt prej kujtesës së saj, duke krijuar “opozitën”, “pretorinë e Durrësit”, me vulën e Esat Pashë Toptanit, duke proçeduar publikisht Ismail Qemal bej Vlorën e pasuesit e tij, duke kërkuar dorëheqjen e tij e zëvendësimin me Pashain e Shqipërisë së Mesme. Për Luigj Gurakuqin kishte ruajtur një plumb mbas disa viteve, ashtu sikurse për shumicën e atyre fatosave që, mbas tridhjetë vitesh, ishin ende gjallë, e në një luftë botërore, që vuri në diskutim shqiptarizmën dhe të kundërtën e saj, ata morën anën e së parës, besnikë të idealeve të rinisë së tyre. Atë vendim të ndërgjegjeve të tyre e paguan në rastin më të mirë me largimin nga atdheu e prehjen e eshtrave të tyre në dhera të huaj, e në rastin më të keq, të përfunduar në mishgrirësen e komunizmit sllavofil së bashku me familjet për një gjysëm shekulli të tërë. Kjo qe historia e Shtetit të parë të pavarur shqiptar, një histori tejet e dhimbëshme dhe e padrejtë.

  Por le të kthehemi përsëri n’ato ditë vendimtare të nëndorit vlonjat 1912, që mbeti i lidhur në kujtesën shqiptare me emrat e Ismail Qemalit e të Luigj Gurakuqit që, si politikanë atdhetarë, të vetëdijshëm për çastin e ndërlikuar politik të Vendit të tyre, punën e tyre e kishin filluar jashtë Shqipërisë. Kishin shkuar në Bukuresht, në Romë e në Vjenë, ku kishin biseduar me shqiptarë e të huaj, kryesisht diplomatë austriakë e italianë, mbi çështjen shqiptare.

“Por nji tjetri i a kishte pasë ruejtun  fati lumninë  e lavdinë me e lidhun të pandashëm emnin e vet me pamvarsin’ e kombit shqiptar: ai ishte Ismail beg Vlora, i quejtun përgjithsisht me emnin Ismail – Kemal, siç njihej në mbretninë otomane. Pa pritë e pa kujtuem Bashkij’e Vlonës merr nga Vjena me 27 tetuer prej tij këtë telegramë : “Me vaporin e parë jam aty. E ardhëshmja e Shqipnisë âsht siguruem. Ju porosis qi, tue pasun besim në fatin e atdheut, të punoni së bashku si vllazën, të merreni me rregullimin  e punve të përgjithëshme e të rueni qetsinë. Epnu rrethevet lajmin e gzueshëm. Ju falem të gjithve atnisht. Ismail – Kemal”

Ky sihariq) i atij burri të madh qi kishte lemë për t’u ngritun n’altarin e tempullit t’atdheut shqiptar, përhapun në të katër anët prej Vlonjatvet, freskoi zêmrat e pikllueme të gjithë patriotvet qi e ndëgjuen….” 

Ky është një fragment nga një shkrim i Mustafa Krujës me titull: “Të shpallët e Pamvarësisë”, të shkruajtur në dy vitet e fundit të jetës e të lënë në dorëshkrim, në të cilin përshkruan ato ditë të “Ringjalljes së Kombit”. Ismail Qemali në vështrimin e Mustafa Krujës në prag të ndërrimit jetë. Ai e ruajti deri në fund nderimin e respektin për këtë Burrë Shteti, që përgatiti e sendërtoi krijimin e Shtetit të parë shqiptar, të cilit autori i shërbeu me besnikëri, duke dëshmuar një lidhje të brëndëshme e të fuqishme ndërmjet Shtetarit të moshuar vlonjat dhe djaloshit 25 – vjeçar kruetan.

Ja si e përshkruan At Donat Kurti veprimtarinë e Mustafa Krujës n’atë periudhë:

“Pëlset lufta ballkanike. Shqipnija, në pjesën mâ të madhe shkilet prej ushtrivet të hueja. Ismail Kemali e Luigj Gurakuqi  me shokë zbresin në Durrës. Mustafa Kruja bashkohet me ta e merr pjesë në Kuvêndin e Vlonës si përfaqësues i qytetit të vet. Shpallet pavarsija e Atdheut. Mustafa Kruja zgjidhet prej kuvêndit mis i të parit Senat të Shqipnís. Por mbas pak ditsh ndihet nevoja për nji nënprefekt të squet e të gjallë në Vlonë ku ishte qêndra e Qeverís së Përkohshme dhe e vetmja nënprefekturë, aso here, e sundueme prej Qeverís shqiptare. Ai vênd i besohet Mustafait. Mbas tre muejsh thirret në nji zyrë tjetër. Emnohet kryesekretar i Kryetarit të Qeverís e i Këshillit Ministruer.”

    Do të kishte qënë mjaft e rëndësishme dhe interesante  ndonjë dëshmi e tij mbi atë periudhë, sado të shkurtër shërbimi, në qeverinë e parë të Shqipërisë së pavarur. Në një fotografi t’atyre ditëve ai gjendet në mes të rrjeshtimit të delegatëve të kongresit, në krah të Ismail Qemalit, por është e njohur prirja e tij për të shkruar për veten vetëm në raste të veçanta, si ata të komunikimit me historianët.  

Në atë tufë dokumentash të renditura më sipër, mendoj se dy prej tyre janë të një rëndësie të veçantë, jo vetëm për studjuesin e periudhës por edhe për këdo që dëshiron të kuptojë se cila qe rruga e përshkuar nga Shteti i ri shqiptar në vitin 1913. Këta dy dokumenta janë: 

1. Letra e Majit 1913 e Ministrit Avdi be Toptanit drejtuar “Së naltës Ministrí të Punvet të Mbrêndëshme, Vlorë”, e shkruar prej Mustafa Krujës që trajtonte “Proponime për zbërthimin e krizës së shkaktueme prej qëndrimit t’Esad Pashës”, që pasohet nga një bisedë telefonike ndërmjet sekretarit të Këshillit Ministruer në Tiranë e Ministrave Lef Nosi e Iljaz Vrioni në Vlorë.

2. I dyti është një Shpallje e “Pretorisë së Durrësit”: “Programa e Qeverís së Shqipnís së Mesme me Esad Pashë Toptanin në krye”. Janë dokumenta që nuk përmenden në tekstet zyrtare të Historisë së periudhës komuniste, por edhe pas komuniste. Arsyet janë të pakuptueshme, por ata dokumenta i sqarojnë lexuesit e studjuesit motivet e së parës krizë të Shtetit shqiptar, e lidhen me emrin e Esad Pashës, një personaliteti mjaft aktiv e i përfolur n’atë kohë, dhe mbështetësve të tij në luftën kundër Qeverisë së Vlorës.

Letra e Avdi be Toptanit pasqyron gjëndjen politike të Shqipërisë, jashtë ndikimit të qeverisë së Përkohëshme të Vlorës. Ishte frut i tri ditëve bisedimesh intensive ndërmjet të dërguarve të Qeverisë së Vlorës e disa përfaqësuesve të krahinave shqiptare, kryesisht veriore, përfshirë këtu edhe mbretin e ardhshëm të Shqipërisë, Ahmet Zogollin, në lidhje me gjëndjen e atëhershme aktuale tejet të vështirë të Vëndit e hapat që duhej të hidheshin për t’a shëndoshur atë. Si përfundim i atyre bisedimeve, që kishin lindur spontanë mbas bisedës së pafrutëshme të të parëve me Esad Pashë Toptanin, u arrit në përfundimin se koha dhe problemet e saj, kishin nevojë të domosdoshme për një tjetër mexhliz si ai i Vlorës, në të cilin të merrnin pjesë mundësisht të gjithë përfaqësuesit e krahinave shqiptare edhe t’atyre që nuk kishin patur mundësi, për arsye të ndryshme që nuk vareshin prej tyre, të ishin të pranishëm në Vlorë më 28 nëndor 1912. Ndoshta do të kishte qënë një ngjarje historike, e së njëjtës vlere si ajo e Vlorës, në të cilën do të kishte një rrahje mendimesh si Kuvendet e lashta të Arbërit e një zotim të përgjithshëm për të përcaktuar rrugën e drejtë që duhej të përshkonte atdheu i cunguar padrejtësisht e që shpresonte në moralin e forcën e atyre burrave. Ai Kuvend do të duhej të ripërcaktonte edhe pjesëmarrjen e gjithë klasës politike të tij, në një “besë burrash”, ku të mos mbizotëronin interesat e ngushta të njërit apo tjetrit, por ata madhore të Shqipërisë në kushtet e reja.

Letra nuk gjeti mirëkuptimin e duhur tek Myfid be Libohova e të tjerë qeveritarë në Vlorë, ku mungonin Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi. Mungesa e atij interesimi e vëmëndjeje i hapi rrugën dokumentit të dytë, shpalljes së “Pretorisë së Durrësit”, që për nga fryma dhe forma i shëmbëllente më shumë një vendimi të nënëshkruar nga Koçi Xoxe apo Bedri Spahiu, në gjyqet e para kundër nacionalizmit shqiptar, se sa “Programa e Qeverís së Shqipnís së Mesme me Esad Pashë Toptanin në krye”. Ajo shpallje ishte si një grusht shteti pa armë, që shënoi rrjeshtimin e një pjese heterogjene të klasës drejtuese shqiptare në dobi të ambicjeve e synimeve politike vetijake të beut Toptanas që, pavarësisht nga demagogjia e theksuar e programës së tij, nuk i sillte asgjë të mirë Shqipërisë n’atë periudhë, veç faktit se përfaqësonte përpjekjen e parë të madhe të luftës politike, në një kohë kur Shqipëria kishte më shumë nevojë për bashkësi mendimi e veprimi të drejtuesve të saj në hapat e para të ecjes së saj.   

  “Prej kryesekretarís së Këshillit ministruer në Vlonë u caktue Drejtor arsimi në prefekturën e Elbasanit. Atje pat të parën rasë me tregue cilsít e tij organizative tue ngrehun mbrênda pak muejve disa shkolla katundesh e tue i dhânë rregull e shpirt arsimit të qytetit, veçan shkollës normale.”

MSc. Albert HABAZAJ, autor i monografisë “Lufta Kombëtare e Vlorës, historia në epikën historike”

Këngën për këtë epope epokale e kanë kënduar, së pari, ata që kanë marrë pjesë në atë luftë me armë në dorë e me këngë në gojë.

Shkurtore

Lufta Kombëtare e Vlorës në Epikën Historike dhe në të folurën popullore quhet Epopeja e Njëzetës. Ngjarjet e mëdha shkruhen në histori e përjetësohen në këngë. Këngën për këtë epope e kanë kënduar, së pari, ata që kanë marrë pjesë në atë luftë me armë në dorë e me këngë në gojë, si: Xhebro Gjika, Mato Hasani, Nase Beni, Arshi Xhelili, Rrapo Meto, Sheme Sadiku, Xhemil Veli Duka, Sinan Mullahu, Selim Hasani, Sheme Vela, Mustafa Luçi, Isan Sejdini, Selam Abazi etj. Vërejmë se, shumica e krijuesve kanë qenë pjesëmarrës në ngjarje. Këngët historike të Njëzetës, na vijnë si rrëfim popullor në vargje, me rimë e melodi, si narracion, si tregim, që nëpërmjet të kënduarit shprehin mendim poetik historik për figura të gjalla, reale, konkrete.  Natyrshëm mund të shtrohet pyetja: Po sot, kush e këndon këngën e Luftës së Vlorës, ku, ç’ mosha, ç’gjini, kur, sepse vërejmë që grafiku i aplikimit të Epikës popullore labe për Luftën e Vlorës shënon rënie, dhe ndoshta s’do të bjerë dhe ca kohë, sepse të paktën në Vlorë ka tre bastione folklorike të forta në Dukat, në Armen e në Tërbaç. Qysh kur mbushi një shekull nderim e sidomos në këtë 105 – vjetor të nderimit të saj ajo u rizgjua e fluturoi hapësirave labërore edhe në Drashovicë e Kotë, në Mesaplik e në Treblovë, në Progonat e Ramicë, në Kaninë e Velçë, në Sevaster e në Brataj, në Vranisht e në Bolenë, në Dhëmblan e në Bënçë, në Fushëbardhë e në Kalivaç, në Nivicë e Gjorm, në Zhulat e Selenicë, në Gusmar e në Lepenicë, në Vajzë e në Pilur, në Fterrë e në Trevllazër, në çdo fshat të Labërisë…

1. Në terren dhe  në “laboratorin” e Epikës Historike të Luftës së Vlorës 

Kriterin kronologjik e kemi si bazë të trajtimit të studimit “Lufta Kombëtare e Vlorës – historia në epikën historike”. Objekti i punimit fokuson analizën e tipologjisë së Luftës së Vlorës, mbështetjen dhe jehonën që pati kjo luftë çlirimtare me karakter popullor këtej dhe matanë Adriatikut, këtë ngjarje historike me rëndësi kombëtare parë në raportin histori- folklor, që është dhe qëllimi i këtij punimi; e historisë si shkencë, që studion tërësinë e fakteve, ngjarjeve dhe dukurive, që karakterizuan jetën dhe zhvillimin e popullit të Vlorës dhe krahinave shqiptare që e mbështetën atë me forca, mjete, armatim, ushqime dhe ndihma të tjera për të çliruar territoret e pushtuara nga të huajt. Ky raport qëndron me këngët historike të Njëzetës, si rrëfim popullor në vargje, me rimë e melodi, si narracion, si tregim, që nëpërmjet të kënduarit shpreh mendim poetik historik për figura të gjalla, reale, konkrete. 

Folklori i Luftës së Vlorës mendojmë se bëhet kështu hipotekë e fitores së merituar, kur siç dimë dhe nga historia, “hasmin deti e përpiu”… Në shikimin tonë kemi nxitjet folklorike dhe pasqyrimin e epikës historike, me krijimet e mirëfillta folklorike, që jetojnë nëpërmjet varianteve dhe improvizimit, atje në Vreshtat e Mëdha, në Qafë të Koçiut, në Kotë, në Drashovicë, në Kaninë, në Bestrovë, në Tepelenë, në Llogora, në Gjormë, në Skelë. Epika historike e Njëzetës rrëfen ngjarje të vërteta, personazhe realë, kemi të bëjmë me elementë realë, konkretë, historikë, që  marrin sfond edhe nga këngët  më të vjetra historike. Kënga e Luftës së Vlorës nuk distancohet në vite. Ky cikël nuk vë në dyshim integritetin e Epikës historike të Njëzetës, paraqet dhe të mirën dhe të keqen; edhe lëkundjet e parisë i vë në dukje. 

Ky cikël është shumë i pasur, nga më të pasurit që ka epika historike e popullit shqiptar në tërësi dhe mjaft interesant; nxjerr në pah shpirtin shqiptar, që u ngrit kundër Perandorisë së Re: “Breshkaman i breshkamanit,/ Dil steresë, jo limanit!”. 

Lufta e Vlorës u zhvillua në Vlorë, Tepelenë, në ato garnizone, pika e lartësi ku ishin dislokuar forcat italiane të pushtimit. Pjesëmarrësit në luftë ishin pothuaj nga të gjitha trevat shqiptare, të cilët erdhën jo thjesht në shenjë solidariteti, por e  ndjenin që po u cënoheshin trojet e tyre, vatra amtare, shtëpia e madhe. Pra ndërgjegjësimi atdhetar – kombëtar, ardhur si stafetë e njohjes së kombit, që nga Rilindasit, sidomos nga  periudha e Lidhjes së Prizrenit, kur fillon ngjizja e realitetit të ndjenjës kombëtare, mori përmasa më të gjëra: njohjen e Kombit. 

Vullnetarët e ardhur nga krahinat e tjera në Vlorë, siç na tregon dhe historia apo dhe variantet e këngëve të rregjistruara, spikasin me një  dukuri të re, që u bë traditë ndër hapësirat ku banojnë shqiptarë: që trojet shqiptare s’mund t’u falen më të tjerëve, që nisur nga shtëpia e vogël e familjes të ruajmë e të luftojmë për shtëpinë e  madhe kombëtare, se hasmi s’ka turp e vjen te dera… 

Në parantezë shprehem se ndjej detyrim si shkrues i vëmendshëm të përmend Komitetin e Mbrojtjes Kombëtare të Luftës së Vlorës, 1920, ose Komisioni, siç quhet nga populli (se bëhet dasëm e nuk thuhet kush janë të zotët e shtëpisë)… Vërtet qenë luftëtarët e Labërisë dhe të gjithë Shqipërisë, por pati një udhëheqje nga burra të ditur, bujarë e atdhetarë, pati një drejtim ushtarak, që planëzoi dhe zhvilloi këtë luftë të organizuar dhe fitimtare). 

Komiteti i Mbrojtjes Kombëtare, Barçalla, 29 Maj 1920: 

1. Osman Haxhiu – Armen, kryetar
2. Sali Bedini – Armen, anëtar 
3. Hamit Selmani – Dukat, anëtar 
4. Duro Shaska – Kocul, anëtar 
5. Hazbi Cano – Mavrovë, anëtar
6. Beqir Sulo Agalliu – Vlorë, anëtar
7. Ali Beqiri – Velçë, anëtar
8. Alem Mehmet Agai – Tragjas, anëtar
9. Hysni Shehu – Sevaster, anëtar
10. Qazim Kokoshi – Vlorë, anëtar
11. Murat Miftari Habazaj – Tërbaç, anëtar
12. Myqerem Hamzaraj – Kaninë, anëtar

Sekretarë: 

1. Halim Xhelo Tërbaçi, i cilësuar si Abdyl Frashëri i epopesë së Njëzetës
2. Meçan Selami – Kallarat

Pranë Komisionit të Mbrojtjes Kombëtare (Këshillit të Luftës me 12 anëtarë) u krijua një organizëm tjetër, Komisioni Ushtarak apo Shtabi Ushtarak: 

1. Major Ahmet Cani – Lepenicë, komandant i Përgjithshëm i Forcave Luftarake (deri në Kotë, 05.06.1920)
2. Kapiten Qazim Koculi – Kocul, komandant i Përgjithshëm i Forcave Luftarake (nga Kota deri në përfundimin e luftës). Anëtarët e shtabit ishin të gjithë me shkolla dhe akademi ushtarake, të mos i përmendim ato që i kemi shprehur më parë.

Fitorja e Luftës së Vlorës është Pavarësia konkrete e Shqipërisë, se flamuri i Skënderbeut që ngriti me trimat Ismail Qemali më 28 nëntor 1920 në Vlorë, u mbrojt me dinjitet e u la me gjakun e Zigur Lelos, Kanan Mazes, Selam Musait, Toto Hosit, Hodo Zeqirit, Dule Dalanit, gjithë dëshmorëve të paharruar të Njëzetës.

Cikli i Epikës historike të Luftës Kombëtare të Vlorës nuk mund të operojë ndryshe nga ç’ka ndodhur në të vërtetë, duke u bërë kështu kronikë e ngjarjeve të verës së  vitit 1920 në Vlorë e rrethina. Këtë e marrim vesh nga toponomastika e pasur e këtij folklori, nga emrat që thotë kënga. Mbi këtë plan është realizuar rilevimi i njësive folklorike në terren, krahasuar me të dhënat nëpërmjet dokumentacionit përkatës, përzgjedhur përmes ballafaqimeve të shumta tekstore.

Dhe gjatë udhëtimit nëpër lëndina e bjeshkët folklorike sodisim natyrën epike dhe pimë ujë në gurrën përtej shekullore prej nga buron epika historike e Luftës së Vlorës). 

Duke punuar me vëllimin  “Këngë popullore historike”: Tiranë; Instituti i Shkencave, 1956, kemi shënuar 43 njësi folklorike që përbëjnë ciklin e Luftës së Vlorës, i cili vjen nga Dhëmblani, Turani e Levan Cirua – Tepelenë, Qeparo – Himarë, Tërbaç, Vranisht, Shkozë, Ramicë, Dukat, Velçë, Vajzë, Brataj, Shalës – Mesaplik, Bolenë, Nivicë e Progonat – Kurvelesh, Çorrush e Aranitas-Mallakastër, si dhe nga vetë qyteti i Vlorës. Pra është e kufizuar hapësira e përhapjes së këngës pothuaj në ato hapësira që prodhuan historinë e Luftës së 1920 – s: Vlorë – Tepelenë – Himarë. (Në këtë rast diskutojmë vetëm për shembujt që na vijnë nëpërmjet këtij botimi të realizuar relativisht herët, pra 69 vjet më parë). Botime të tjera sjellin njësi të tjera, variante të tjera, që e pasurojnë dhe e zgjerojnë hartën folklorike të këngës. 

2. Historia e Luftës së Vlorës

Mendje të ditura, klasifikuar dhe me kodin kombëtar, si ato të: Aleks Budës, Eqrem Çabejt, Zihni Sakos, Qemal Haxhihasanit, Petro Markos, Muin Çamit, Arben Putos, Shahin Lekës, Ali Asllanit, Lasgushit, Kudret Kokoshit, etj., kanë ravijëzuar konturet që Shqipërisë i nevojiten të jenë më të dukshmet për faqet që i mbush Historisë së Shqipërisë Lufta e Vlorës. Janë nga ata njerëz që mbi çdo gjë duan  Atdheun siç është, jo bardhë e zi, por me të gjitha ngjyrat, edhe para heshtjes apo indiferencës së shtetit nëpër rrjedhat e kohës. Shkruajnë për ata burra që patën vullnet, qëndresë dhe dëshirë për t’i shërbyer popullit e ca më tepër patën shpresën kombëtare e u bënë ballë rreziqeve me çfarëdo mënyre. 

Pena e tyre, si daltë skulptori, skalit mjeshtërisht portretet e Ismail Qemalit, Osman Haxhiut, Qazim Kokoshit, Ahmet Lepenicës, Duro Shaskës, Murat Miftar Tërbaçit, Abaz Mezinit, Azis Çamit, Alem Mehmetit, Hamit Selmanit, Qazim Koculit, Azbi Canos, Ymer Radhimës, Hamza Isait, Sali Vranishtit, Sado Koshenës, Selam Musait, Zigur Lelos, Kanan Mazes, Thanas Benit, Mehmet Selimit, Toto Hosit, Jani Mingës, At Shtjefën Gjeçovit, Dom Mark Vasës, Tol Arapit, Tod Filipit, Beqir Velos, Dule Dalanit, Abdurrahman Çirakut, Selman Hysenit, At Vasil Markos, Hodo Zeqirit, Sulejman Delvinës, Halim Xhelos, Rrapo Çelo Sevasterit, Azem Sulos, Mehmet Selimit, Muhamet Mazes e gjithë atyre drerëve që luftuan për Flamur. Këtyre burrave të nderuar kombi ua ka borxh bujarinë dhe fisnikërinë që ata treguan. Flamuri i Gjergj Kastriotit dhe Ismail Qemalit ishte simboli më i shenjtë dhe më i ndjeshëm i shqiptarëve. 

Është vërtet një ngjarje e dhembshme, e prekshme, përlotuese, rrëqethëse ajo që ngjau atë ditë të shënuar të vjeshtës së  tretë 1919 për shqiptarët. Italianët synonin flamurin. Filloi përleshja. Urtësia e trimit të ditur Duro Shaska shpëtoi djalërinë dhe parinë e Vlorës nga gjëma, kur gjëmoi: “Me duar o djem, me duar, sakën se përdorni armët!”. Akt simbolik i vërtetë ishte gjesti i lavdëruar i Jonuz Kumanovës, Tahir Ismail Qemalit dhe fytyrëgjakosurit  për flamur, Rexhep Arapi. Jonuzi e futi në gji flamurin e i dëshpëruar, përmbys mbi të ra përdhe. Bishat e egërsuara u vërsulën, ua rrëmbyen flamurin, e copëtuan dhe e shqyen barbarisht. Njerëzit i pllakosi gjëma, flamuri humbi. Kuja mori dhenë  dhe nga burrat, si rrallë ndonjëherë, qanin si për një të vdekur të shtrenjtë. Ndërsa maskarallëku pushtues arriti kulmin: një lakè i tyre i vogël me uniformë, ia lidhi një copë flamuri te bishti një qeni, tek ecte në qytet. Ç’poshtërsi! Vandalizëm vërtet! Edhe sot e kësaj dite dridhen nga dhembja  e dëshpërimi gurët e mureve të shtëpive vlonjate të kohës. E ndjeni? Dridhet dhe kjo ndërtesë! Ai veprim i turpshëm, që oficeri i ri italian e quajti trofe e fitores, ndezi gjakun e vegjëlisë. 

28 Nëntori 1919 qe shkëndia që i vuri zjarrin e mori flakë dynjaja me Epopenë e madhe të Njëzetës. Sa kuptimplote janë vargjet: “Vrite, prite për flamur,/ Ata hiq e tinë vur”! Vargje që, për nga forca e shprehjes dhe densiteti i mendimit, të kujtojnë tragjeditë shekspirjane. Ishte pikërisht Lufta e Vlorës ajo që tronditi botën mbarë, ishte pikërisht kjo epope lavdimadhe që gremisi në det perandorinë, “një ushtri 40 miljonë”, siç thotë kënga. Pa guxim s’ka lavdi.

Për këtë realitet të madhërishëm, Abdyl Frashëri i Njëzetës, i zjarrti Halim Xhelo, shkruante në shtypin e kohës, me një shpirt të dehur nga atdhetaria, me një penë të ngjyer në fisnikëri: “Pra, në pati Greqia e moçme një Spartë e një Thermopile, Shqipëria e Re ka një Labëri dhe Qafën e Koçiut”. Lufta e Vlorës është një nga epopetë më të lavdishme të shqiptarëve dhe Vlora u kthye në “Termopilet” e Shqipërisë. Osmën Haxhiu, Qazim Kokoshi, Qazim Koculi, Duro Shaska, Hamza Isai, Kol Karbunara, Tod Filipi, Ymer Radhima, Ahmet e Hysni Lepenica, Hamit Selmani, Ali Beqiri, Josef Kantozi, Kol Kita, gjithë ata heronj me apo pa dekorata, me luftën e tyre, me gjakun, me ndihmat e dhëna materialisht apo me mendje, duke evidentuar kulturën morale, kulturën shpirtërore dhe kulturën materiale të një komuniteti vital, falën jetën a kapitalin dhe bënë histori. 

Kur historia thotë se lufta e armatosur kundër pushtuesve imperialistë, si hapësirë, u shtri në trekëndëshin Vlorë – Tepelenë – Himarë, sepse këtë krahinë qeveria e Romës kërkonte ta aneksonte dhe aty ishin përqëndruar forcat kryesore ushtarake të pushtuesve italianë, na kujtohet trekëndëshi mitik. Kur këndohen vargjet e këngës: “Kota, Gjormi, Llogoraja/ Tre beteja të mëdhaja…”, vetvetiu trinia e shenjtë mikike na vjen ndër mend. Mitologu Mark Tirta, duke trajtuar kultin e numrave, në interpretimet e parakëve të njerëzimit, e quan treshin numër të shenjtë, numër fati, që në rit magjik, ka natyrë kultike. “Treshi në popujt primitivë është përdorur përveçse si sasi dhe “shumë”, “pasuri”, “lumturi”, “fat”, pra si numër fatndjellës, magjik, i mbinatyrshëm…Treshi thuajse në tërë popujt është numër magjik e lidhet me dukuri shenjtërie…Tripjesëshi ishte ndarja e universit në shumësinë kozmologjike të shenjtë: qielli – toka – ujët”.  

Në këtë luftë vërejmë, se është zbatuar parimi mbarëshqiptar e hyjnor i Pashko Vasës: “FEJA E SHQIPTARIT ËSHTË SHQIPTARIA”. Pse e them këtë? Sepse këtu, në krahë të banorëve – luftëtarë të Labërisë së Vlorës, Kurveleshit, Mallakastrës, Tepelenës, Himarës, Sarandës, Skraparit, Devollit, Kolonjës, Krujës, Shkodrës, Pukës, Prizrenit, Elbasanit, Kavajës, Peqinit, Gjirokastrës, Tiranës, Beratit, Myzeqesë, Korçës, Çamërisë, shqiptarëve të Amerikës, pati përfaqësues të feve, që nga Dom Mark Vasa, At Shtjefën Gjeçovi, Babai i Teqesë së Tepelenës Ahmet Turhani, Baba Xhaferi i Përmetit, myftiu i Vlorës Osman Muka etj. Pra, pa dallim feje, krahine dhe ideje, u bënë një trupë çlirimtare kombëtare katolikë, ortodoksë, bektashinj, myslimanë, po ashtu morën pjesë në luftë dhe dhanë ndihmë të çmuar edhe pjesëtarë të etnive të tjera, që ishin këtu dhe u shqiptarizuan, si Josef Kantozi e hebrenj të tjerë. 

Po ashtu mund të përmend Xhovani Valencia, që erdhi si pushtues, por duke vlerësuar të drejtat e lirisë universale, ai ndihmoi çlirimtarët me armë e municion nga Panajaja. 

Po mbështetja e qeverisë së Sulejman Delvinës mund të harrohet?! Po Ministri pa portofol Spiro J. Koleka, njëri nga nismëtarët e Njëzetës, që ishte ndërmjetës të qeverisë së Tiranës me Komisionin, apo Hamza Isai me aleatët (Korfuzin) a mund të harrohen?! 

Ndërkohë, nuk mund të mohojmë faktin që Qeveria e Tiranës e mbështeti Luftëne Vlorës dhe mbështetësit kryesorë ishin vetë kryeministri Sulejman Delvina dhe dhe ministri i Brendshëm Ahmet Zogu. Po prefekti i Beratit Xhafer Ypi që e kreu në mënyrë shembullore detyrën e Qeverisë së Tiranës për logjistikën e kësaj lufte çlirimtare, a mund të harrohet?! 

Po karvanet e kuajve të vllahëve të Selenicës me Kol Kitën në krye a mund të harrohen për furnizimin me ushqim e municion të formacioneve luftarake në front apo me pjesëmarrje drejtpërdrejtë në luftime?! 

Po Sado Koshena kapedane, si shqiponjë në tufane, proverbiale me thënien e saj trimërore dhe frymëzimtare për vëllëzërit e saj dukatas kur dha kushtrimin për t’u ngritur e organizuar në luftë?! Dhe Dukati u ngrit në luftë me 3 çeta… Po Njëzeta nuk ka vetëm një Sado, ka edhe një Rubi Hosi, ka dhe një Hanko Mete, ka edhe Safe Musain e sa e sa trimëresha të tjera në ballë të luftës dhe në prapavijë, tek shëronin plagët, si vulë trimërie e luftëtarëve të lirisë, si Zakine Krasta me shoqe që erdhi nga trevat e Elbasanit ?!

Po Mehmet Selimi, që në kujtesën popullore njihet si kalorësi i Ultimatumit mund të harrohet. Ai ishte trim i sprovuar dhe më parë, njohës i 6 gjuhëve të huaja. Nuk ishte thjesht një çoban, bari nga fshati Mallkeq, por një guximtar legjendar që tronditi gjeneral Piaçentinin dhe Perandorinë e re Apenine?! Nuk mund të harrohet Shqiponja e Njëzetës, jo!

Mund të harrohet Thoma Vasi që erdhi me bandën “Vatra” nga Amerika e largët, me këngë dhe me armë në dorë, me tekstin “Vlora -Vlora” të Ali Asllanit të madh, Nderi i Labërisë dhe gjithë Shqipërisë?! Nga Amerika erdhi edhe një çetë luftëtarësh me në krye gjeneral Aqif Përmetin dhe kapiten  Kareman Tatzatin, po kishte edhe një grup artilierësh me komandant Azis Çamin, zëvendës Elmas Ademi, oficërë artilierie Xhafer Xhuveli (sekretari i Ismail Qemalit) dhe Avduraman Çiraku me histori dhe këngë. Akti i Avdurrahman Aliut (Çiraku) është legjendar dhe i përjetësuar meritueshëm në këngë. Kënga është kronika e ngjarjes në vargje të kënduara, ku jepen saktësisht të dhënat e nevojshme, kohën, hapësirën, personazhet, ndodhinë për të ndërtuar historinë e vërtetë, të jetëuarën, të fituarën apo të pësuarën.  “Të xhumanë në saba/ Një mjegull e zezë ra,/ Binin topat nga Shashica/ Binin si pikat e shiut./ Në fushë të Peshkëpisë/ Ra ballon i Italisë./ Këta djemtë e Shqipërisë/ Me manxerrët e Turqisë/ E hodhë në shesh si mizë./ “Aropllanin kush e shtiu?”/ “Trim Abdurrahman Aliu”. Ç’ këngë e lartë e groteske! 

3. Epika historike – hipotekë e kësaj ngjarjeje kombëtare

“Maji, më njëzet e nëntë,

N’ Barçalla, në Mal të Shënjtë,

Ngrenë plan populli vetë:

“Të desëm për dhen’ e shtrenjtë!

Të desëm për Barçallanë!”

Fshat më fshat kartat u ndanë,

Vunë çet’ e kumandarë”…

Epika historike e Luftës Kombëtare të Vlorës, 1920 na jep një tablo informative të plotë, saqë, shpesh herë si burim i paturbulluar, bëhet hipotekë e ngjarjes historike, deri në imtësi, kuptohet, duke respektuar parimin fonetik dhe bartësit, komunitetit ç’i pëlqen.

Gjurmimet nga vrojtimet dhe ekspeditat në terren na kanë krijuar mundësi të vjelim bartës, të tillë, që me prurjet e tyre na kanë falur urtësi e visare folklorike, se vetëm trimit i këndohet kënga. Dhe kënga na duket sikur është ditar në vargje i luftës për Kotën: “Nata e pesë qershorit/ Allaturka, ora tre,/ Ndizet gjaku’ arbërorit,/ Ndizet e bëhet rrufe./ Zigur Lelua na thotë:/ “Djema, hidhuni mbi ta!? O burra, brenda në Kotë,/ Ta dinë kush jemi nà,/ Ta marrë vesh një botë,/ Që s’para bëjmë shaka/ Çave para si flamur,/ Kapedan, more Zigur!”. Një këngë tjetër për Kotën dhe Zigurin: “Ranë komitat në Kotë,/ Komita në Kotë ra./ U vra Ziguri në portë,/ Zigur Lelua ç’u vra,/ Rrufe djemt’ e cmokthinjotë/ Se ç’u bëtë lakëra”. Dhe një tjetër për Selam Musain, i cili zuri një top nga gryka: “Nuk harrohet Kota kurrë,/ Kur mbi tela shkonim ne,/ Edhe kur Selam Musai/ Shkrepte natën si rrufe,/ O Selam, zemër me çika,/ E zure topin nga gryka”. Është edhe një këngë e përvajshme, regjistruar ndër plakat e Bolenës: “Qaj Bolen’ e vure vajnë,/ Për ca trima që t’u vranë…”.

4. Këngët më të hershme për Luftën Kombëtare të Vlorës, 1920

Krijimi folklorik e ka një fillesë krijuese individuale, që, edhe sipas prof. Xhagollit, nëse do të hyjë në qarkullimin folklorik të një bashkësie të caktuar, shndërrohet në krijimtari folklorike. Sikur të kishte mundësi të ngjiteshim në kohë deri në burimet e këngëve të popullit, ndoshta do të gjenim, mes mjegullës së viteve e shekujve, krijuesit e parë.

4.1. Krijuesit e parë të folklorit të EHLV gjenden në burimin e këngës

Një nga poetët popullorë më të njohur jo vetëm në Labëri, por në mbarë vendin, që s’ humbi, si humbisnin dikur emrin, duke lënë shpirtin e mendjen në vargje, është dhe Xhebro Gjika nga Tërbaçi i Vlorës (1900-1978). Këngët e tij, ashtu si ato të Mato e Selim Hasanit, Rrapo Metos, Nase Benit, apo Sheme Sadikut, veshur me fustanellë të bardhë, etj., patën fatin e madh të hyjnë në gojën e popullit, si këngë e mirëfilltë popullore që ka fituar anonimatin, edhe pse mund të njihet autori, se dallon nga stili, reflekset, thjeshtësia, “të qepurit” drejtëpërdrejtë, aty për aty, ngyrat poetike, ritmike, rimore apo gjatësia e vargut të kënduar dhe qartësia. Pushka, kënga dhe kërraba janë trinia e jetës së luftëtarit të Njëzetës dhe këngëtorit të asaj epopeje. Qysh 20 vjeç koha e kërkoi ta provonte në dy fronte se sa peshonte ai djalë. Në frontin e luftës me “Italinë e parë” e mori vulën e trimësisë, se u plagos. Ndërsa për në frontin e këngës, komentet për të janë të tepërta, sepse në Labëri njihen ato që “ka qepur” xha Xhebrua. Po qepi këngë Xhebro Gjika dhe Mato Hasani, – thoshnin banorët e Lumit të Vlorës – e ka zënë buba atë punë!... Kjo është shkalla sipërore e vlerësimit të komunitetit për krijimet e këtyre këngëtarëve trima, me humor, të guximshëm dhe të hapur. Xh. Gjika i ka kënduar në llogore shpirtit liridashës e luftarak të shqiptarit, për guximin e heroizmin e tij tradicional, të manifestuar në atë luftë të madhe të të gjithë popullit shqiptar, jo vetëm popullit të Vlorës, për liri, ekzistencë e përparim.

Këtu e ka zanafillën rrëfimi i këngëzuar me kaq dashuri e krenari për dëshmorët e Luftës, për trimat e LV që bën trimi i këngës, sepse edhe kënga ka e kërkon trima. Krenaria e krijuesit këngëtor është e shkrirë në një me krenarinë legjitime të popullit. Ja vargjet e Xh. Gjikës kushtuar Luftës së Vlorës, 1920, e cila nuk është botuar në asnjë botim të deritanishëm folkloristik. Është një këngë disi e gjatë, në natyrën e Xh. Gjikës, të cilat i niste vetë me dy – tre strofa dyshe, shtruar, vënçe, pastaj i thoshte fjalët që qepte atij që kishte në krahë, dy – tre strofa dyshe, të cilat ai i këndonte po në atë vijë melodike, në shtrat, me atë avaz që e niste marrësi i parë, e kështu me radhë qarkullonte kënga deri sa e mbyllte prapë thurësi i këngës. Kjo natyrë të kënduari ka qenë karakteristike e pleqve për komunitetin nga vjen e këndohet kënga. Kujtesa jonë i ka të regjistruara të freskëta këngët me natyrë recitative, që me narracionin e tyre të gjallë e jetësonin ngjarjen, e binin afër, pranë nesh, që bënim iso, se na mbanin pas vetes moshatarët, që të rriteshim dhe me frymëmarrjen e këngës labçe vënçe, si të parët. Pas moshatarëve shkonim si qengjat pas dashit përçor, ne, si të thuash, bënim pas pleqve “solfezhin”, veçse nuk na lejonin të dilnim si kërriçi para gomarit, se kështu na qortonin kur hidheshim, ngaqë na dukej se e mësuam mjeshtërinë e të kënduarit atë çast. Kënga e xha Xhebros na jep dhe një informacion të bollshëm dhe të besueshëm, sepse ai ka qenë vetë në Luftë, jo thjesht një dëshmitar, por një njeri në veprim, me zjarrin e armës dhe me flakën e këngës: “Në Vlorën me histori/ Është lufta që ka bërë,/ Njëzetën me Itali/ Me ca të rrallë dyfekë/ Të rrëmbyer në Turqi,/ Ca sëpata dhe hanxharë/ U derdh’ mbi artileri./ Kush e njih Selam Musanë,/ Luftëtar si ai!/ Zigur Lelo hanedanë,/ Ra në Kotë tek dha furi./ Toto Hosi, burrë i gjallë,/ Sulmoi, bëri kërdi!/ Po Hodo Zeqir Dukanë/, M’u si sorkadhi me bri!/  E mori plumbi në ballë,/ Si luan për tokë u shtri./ Kapedan Sali Muranë/ Plagë plumbi mori tri/ Selman Hysen, zemërstrallë/ I ra gjylja në kërci…/ E ç’ gjë t’u këndosh më parë/ Një argjënd e një flori!/ Gjaku që u skuqi ballë/ Mbeti vulë për liri./ Njëqind e dyzet të vrarë/ Plagosur dyqind e dy,/ Dhanë jetë e derdhën gjaknë/ Fyta fyt me mizori./ Ish – bejlerë e agallarë/ U hodhë në tradhëti;/ Shushënja do kapitalë/ S’mendonin për Shqipëri./ Për luanët që u vranë,/ As që pyeti njeri,/ As emër e as nishanë -/ Bishtdredhura qeveri;/ I përcëllonte të gjallë/ Ai det me trimëri,/ Po ata mben’ yj të rrallë,/ I mban populli në gji./ Italianët e paguan,/ Sa u vranë, kjo balt’ e di!/ Njëmijë u dorëzuan/ Me gjithë artileri;/ Në Vajzë u grumbulluan,/ I ruajn’ si bagëti/ I vunë në pun’, i shtruam,/ Ah, ç’ishin për bujqësi!/ O Shqipëria kreshnike,/ E vogël po heroike,/ Me armiq thikë për thike/ As u trembe, as u lige/ Nga qindra hordhi armike”.

Janë 54 vargje monokolonë, në interpretim recitativ, që përbëjnë këtë këngë të gjatë me nota realiste, të cilat mund t’i quajmë edhe historia e LV në këngë; që na shkakton emocione të fuqishme me frymën baladeske, e cila mban në këmbë lëndën e këngës, ku trimëria dhe dhembja për të njohurit, bashkëfshatarët, trimat e rënë shkrihen në një masë bazike, që i ngjiz krijuesit – luftëtar nderimin për të rënët, forcën dhe frymëzimin, që nuk është vetëm krisma e pushkës, që sjell fitoren, por, ajo e shoqëruar me krismën e këngës, e bën më të afërt, më të bukur, më madhështore dhe fisnike fitoren ndaj pushtuesit matanas. Historia na ka njohur me shumë trima, heronj e dëshmorë të LV, 1920, dhe njerëzit e dinë që LV ka patur shumë heronj. Ndoshta krijuesi mund ta ketë njohur atë “det me trimëri”, por atij dhe komunitetit të tij nuk i interesojnë të gjithë. Xh. Gjika këndon për ata që ka të “tijët”, për dëshmorët e rënë, për ata që ka njohur më nga afër, për ata me të cilët ka luftuar ai me çetën e tij të Tërbaçit. I këndon kryetrimit Selam Musai të Njëzetës; i këndon komandantit të çetave të Rrëzës, kapedanit Sali Murati, nga Vranishti, se Vranishti është fqinji juglindor; i këndon patjetër Selman Hysenit, vëllait të tij, komandantit të çetës së Tërbaçit; i këndon Hodo Zeqirit të Dukat, komandantit të çetës së Dukatit,  se Dukati është fqinji perëndimor; i këndon edhe Toto Hosit nga Bolena, se Bolena është fqinji lindor dhe Tërbaçi i tij ka shkuar mirë me fqinjët ndër kohëra, ka patur vajtje – ardhje, si i thonë banorët. Është rasti të evidentojmë se deri në ç’imtësi e detaje futet kënga: “mori tri plagë plumbi” apo “i ra gjylja në kërci”. Dhe këtë e bën vetëm ai që ka qenë pjesëmarrës i drejtpërdrejtë në ngjarje, në tym e flakë, se po të mos ishte kështu, të tjerët që kanë qenë në llogore me trimat, me të rënët nuk do ta pranonin dhe nuk do ta këndonin këngën e tij dhe, më keq akoma, ai do të ishte i shpërfillur dhe i përbuzur nga komuniteti. Realiteti dhe koha ka vërtetuar se ky krijues dhe marrës këngësh ka qenë pjesëmarrës e mbetet i besueshëm, se nuk është kontestuar dhe për vlerat e tij shpirtërore dhe për plagët e luftës është vlerësuar edhe nga komuniteti. 

Na bëri përshtypje nga teksti vlerësimi i krijuesit popullor për trimin: “luftëtar si ai”, duke përdorur spontanisht shkallën më sipërore të krahasimit, që ai trim krahasohet vetëm me veten, se s’ka me kë të krahasohet e të tjerët do të krahasohen me të. Një krahasim i bukur e origjinal del i dallueshëm tek kjo këngë, që tregon edhe adhurimin e krijuesit, njëkohësisht bartës i këngës, kur këndon: “m’u si sorkadhi me bri”, duke dhënë figurativisht cilësinë e trimit, si një djalë  me trup të hajthëm, të hollë, të zhdërvjellët e të hedhur, që shumë të lehtë e të shkathët e bën era e lirisë, dhe që sakrifica sublime që bëri Hodo Zeqiri e bën sorkadh mali dhe i zbukuron emrin heroik.

Gjithashtu, në këtë luftë pati dhe shumë të plagosur, midis tyre edhe komandanti i çetës së Tërbaçit Selman Hysen Gjondeda e shumë trima të tjerë. Atij gjylja i plagosi të dyja këmbët, por pa pasoja për jetën. Kjo luftë pati jehonë dhe bëri që zëri i Shqipërisë të dëgjohej edhe në Europë. Dhe populli i këndoi kësaj epopeje: “Ç’ është kështu si dëgjojmë! / Bëhet dyfek në Vlorë,/ Shqiptarët po luftojnë/ Me një mbret dyzet milionë”

Këngë për Luftën e Vlorës në vëllimin “Këngë popullore historike”

Epika Historike e Luftës së Vlorës lindi si frymëzim për ata që deshën e kërkuan lirinë; ajo lindi si “gurrë jete” në psikën e banorëve të këtyre trevave, të komunitetit, në psikën e shpirtin e këngëtorit, banor e luftëtar për jetë të lirë, siç ai e mendonte, përgjithësisht në hapësirat ku u zhvillua ngjarja. Fjala e humbet vlerën kur shpalosen visare folklorike si: “– Kanan, t’u prish bukuria/ – Le të rrojë Shqipëria!” Ky dialog në këngë midis dy miqve të llogores së lirisë: luftëtarit këngëtor dhe luftëtarit hero është jo thjesht një përshkrim i sakrificës njerëzore të individit për një gjë të shenjtë, siç është hapësira e pamatë e lirisë, por më tepër, është paraqitje brilante e flijimit për Atdhe, nëpërmjet të bukurës në trajtën sublime, dhënë nga rapsodi intuitivisht, (ngaqë s’ka patur gjasa e mundësi ta njihte të bukurën si kategori estetike). Vetëm në dy vargje kemi histori dhe këngë, kemi personazhe misionarë, që koha dhe hapësira i caktoi të bëhen misionarë (pa urdhëra e dekrete) – njëri misionar i lirisë, me gjakun që fali dheut mëmë dhe tjetri misionar i ndërtimit shpirtëror, të shpirtit që rron nëpërmjet këngës, e cila na vjen dhe sot e këtë ditë si monument i gjallë, në lëvizje, jo thjesht si dëshmi arkivale e komunitetit përkatës a si gjurmë shpirtërore e kujtesës sociale, por si qarkullim gurgullues i folklorit, si stafetë që sfidon periudhat, sepse është ngjizur nga e vërteta historike dhe pasqyrimi artistik i realitetit historik, i ngjarjeve e personazheve realë. Këngëtori dhe heroi na mbushin trurin me imazhe homerike dhe eskiljane, sepse epikja konkrete trazohet me tragjiken reale, saqë ngjitet nëpër qiejt e abstarksionit universal dhe kthehet po aty ku ndodhi ngjarja, ku u bë historia dhe ku ajo u përjetësua në këngë, në Kotë të Labërisë, sepse në atë stinë të stuhishme vere të etur për shirat e lirisë, në atë teatër luftarak “Obobo, ç’na qënkej Kota!/ Më e bukur se Evropa!” Përsëri këngëtori e përdor si metaforë fjalën diamantine të shpirtit krenar që dhemb, ndaj nuk i thotë Kanan Mazes thjesht: “O Kanan, po qysh vdiqe ashtu?!” dhe të ulërijë e të çjerrë faqet nga dëshpërimi, por, siç i ka hije trimit, i drejtohet burrërisht, me fisnikëri: “Kanan, t’u prish bukuria!…” për Shqipërinë e lirë, për Vlorën e çliruar. Vetëm në raste të tilla kënga i bën nur një njeriu. 

Fjala e humbet vlerën kur shpalosen visare folklorike si: “– Kanan, t’u prish bukuria/ – Le të rrojë Shqipëria!” Ky dialog në këngë midis dy miqve të llogores së lirisë: luftëtarit këngëtor dhe luftëtarit hero është jo thjesht një përshkrim i sakrificës njerëzore të individit për një gjë të shenjtë, siç është hapësira e pamatë e lirisë, por më tepër, është paraqitje brilante e flijimit për Atdhe, nëpërmjet të bukurës në trajtën sublime, dhënë nga rapsodi intuitivisht, (ngaqë s’ka patur gjasa e mundësi ta njihte të bukurën si kategori estetike). Vetëm në dy vargje kemi histori dhe këngë, kemi personazhe misionarë, që koha dhe hapësira i caktoi të bëhen misionarë (pa urdhëra e dekrete) – njëri misionar i lirisë, me gjakun që fali dheut mëmë dhe tjetri misionar i ndërtimit shpirtëror, të shpirtit që rron nëpërmjet këngës, e cila na vjen dhe sot e këtë ditë si monument i gjallë, në lëvizje, jo thjesht si dëshmi arkivale e komunitetit përkatës a si gjurmë shpirtërore e kujtesës sociale, por si qarkullim gurgullues i folklorit, si stafetë që sfidon periudhat, sepse është ngjizur nga e vërteta historike dhe pasqyrimi artistik i realitetit historik, i ngjarjeve e personazheve realë. Këngëtori dhe heroi na mbushin trurin me imazhe homerike dhe eskiljane, sepse epikja konkrete trazohet me tragjiken reale, saqë ngjitet nëpër qiejt e abstarksionit universal dhe kthehet po aty ku ndodhi ngjarja, ku u bë historia dhe ku ajo u përjetësua në këngë, në Kotë të Labërisë, sepse në atë stinë të stuhishme vere të etur për shirat e lirisë, në atë teatër luftarak “Obobo, ç’na qënkej Kota!/ Më e bukur se Evropa!” Përsëri këngëtori e përdor si metaforë fjalën diamantine të shpirtit krenar që dhemb, ndaj nuk i thotë Kanan Mazes thjesht: “O Kanan, po qysh vdiqe ashtu?!” dhe të ulërijë e të çjerrë faqet nga dëshpërimi, por, siç i ka hije trimit, i drejtohet burrërisht, me fisnikëri: “Kanan, t’u prish bukuria!…” për Shqipërinë e lirë, për Vlorën e çliruar. Vetëm në raste të tilla kënga i bën nur një njeriu. Duke punuar me vëllimin “Këngë popullore historike”: Tiranë; Instituti i Shkencave, 1956, kemi shënuar 43 njësi folklorike që përbëjnë ciklin e Luftës së Vlorës. Ky cikël është shumë i pasur dhe interesant; nxjerr në pah shpirtin shqiptar, që u ngrit kundër Perandorisë së Re: “Breshkaman i breshkamanit,/ Dil steresë, jo limanit!”. Epika historike e Luftës Kombëtare të Vlorës, 1920 na jep një tablo informative të plotë, saqë, shpesh herë si burim i paturbulluar, bëhet hipotekë e ngjarjes historike, deri në imtësi, kuptohet, duke respektuar parimin fonetik dhe bartësit, komunitetit ç’i pëlqen: “Maji, më njëzet e nëntë,/ N’ Barçalla, në Mal të Shënjtë,/Ngrenë plan populli vetë:/ “Të desëm për dhen’ e shtrenjtë!/ Të desëm për Barçallanë!”/Fshat më fshat kartat u ndanë,/ Vunë çet’ e kumandarë”…

4.2. Këngë për Luftën e Vlorës në vëllimin “Këngë popullore të Labërisë”

Nga studimi i teksteve poetike të epikës popullore labe në këtë vëllim, vërehet që janë tekste burimore, thurur e kënduar nga bartës që e kanë njohur luftën e Vlorës në transhetë e saj, në zjarrin e betejave me pushtuesin, me vargje lakonike, ku me pak fjalë jepet imazhi i gjallë i tymit e zjarrit të asaj lufte çlirimtare: “Kam tre vjet, po gjë vesh s’mora/në ç’mendim gjëndetë Vlora,/ bejlerë, a u thaftë goja,/ mos na shisni për të holla!/ Agallarë e efendi,/ mos na shisni n’Itali!/ Rrofsh, more Osmën Haxhi,/ të qenë dy-tre si ti,/ nuk na grisej flamuri,/ nga një palo mbretëri/ që ka breshkatë zadi! [Vlorë, 1944]. 

Kënga e mbarënjohur “Evropa shkruajnë e thonë” na vjen në disa motërzime. Në vitin 1954, Fatos Mero Rrapaj ka regjistruar në Vuno të Himarës një varaint pak të njohur, por besueshmërisht i thurur në transhetë e luftës nga patrioti dhe luftëtari poet Nase Beni po nga Vunoi: “Evropa shkruajnë e thonë:/ “Ç’është kështu si dëgjojmë?/ “Po bënet dufek në Vlorë,/ shqipëtarëtë lëftojnë/ me një mbret dyzet miljonë./ Zënë jesirëna thonë,/ zënë jesirë italjanë”/ “Po me se lëftojnë vallë?/ se topa e armë s’kanë,/ as vaporë e aropllanë!”/ “Me sëpata e me hanxharë,/ dufeqet lidhur me gjalmë,/ fishekët në xhep i mbajnë,/ në tri ditë pak bukë hanë;/ po s’ka tabje e istikamë,/ top vapor e aropllanë,/ t’i përgjunjë ata asllanë./ Në pëjetçi dhe për armë,/ asnjë mungesë nuk kanë,/ marrën nëpër italjanë,/ në të vrarë e në të gjallë,/ nëpër depotë ku janë,/ me to rrëzojnë aropllanë! Vetëm me 7 vargje na vjen një këngë nga Qeparoi, të cilin po e paraqesim, sikurse të gjitha këngët e tjera, duke respektuar parimin fonetik, ashtu siç e mbledhur folkloristi në vitin 1955: “O flamur, shqipe me derte,/ të kërkuam e na erdhe,/ na erdhe i kuq me shqipe,/ erdhe dhe vëndin e ndrite./ Na erdhe si ill karvani:/ në Vlorë ballë Sazani,/ u mbit në det italiani…”. Kjo këngë është ngritur në verën e vitit 1921, ku ushtria kombëtare, me kërkesën e patriotëve bregdetas, hyri në Qeparo bashkë me Anest Qesarin po nga Qeparoi, oficer dhe pjesëmarrës në Luftën e Vlorës.

5. Këngët labe për kontributin gruas në Luftën Kombëtare të Vlorës

Edhe historia, por sidomos folklori shpalos krenarisht pjesëmarrjen aktive dhe ndihmën e madhe të grave, pa të cilën fitorja e Luftës Kombëtare të Vlorës mund të vihej në diskutim. Këngët vënë në dukje kontributin e grave, të “gjalmëzezave”, që “kishin pjellë e bërë drëra”. Ato ishin krah luftëtarëve, gjithashtu me “dyfek e sëpatë në dorë” a pranë tyre duke hapur llogore, duke u shpurë “bukë, ujë e fishekë”, a duke u lidhur plagët të plagosurve. Më Njëzetën, gruaja u bë shoqe e pandarë lufte e burrit. Nuk morën pjesë vetëm gratë labe në këtë luftë. “Në Vlonë shkuen nga shumë vise edhe zonja për të bamë shërbime infermierie. Zonja e doktor Krastës nga Elbasani asht njena nga të parat që me vullnet të vet shkoi në Vlonë për me ua kushtue shërbimin e vet luftëtarëve të plagosun…Gratë e Elbasanit i hoqën vathët nga veshët dhe unazat e gishtave dhe i dhanë për atë qëllim”.

Këngët sjellin edhe jehonën e ndërmarrjeve luftarake të grave heroina si Sado Koshena, Rubie Hosi, Safe Musai, Zakine Krasta, Hanko Metja, Tushe Hosja, Hamide Mançaj etj., “Trimëreshat që bë’ nëna/ Luftuan e s’iu tund këmba”. Jo vetëm përkushtimit të infermieres Rukie Krasta, që erdhi vullnetare nga Elbasani dhe vraponte nga një llogore në tjetrën për mjekimin e të plagosurve, në ndihmë operative të mjekut Shezai Çomo, nga Libohova, i cili mori pjesë në luftë edhe me armë në dorë, siç e këndon dhe kënga, por gjithë vullnetarëve të ardhur nga Skrapari, Devolli, Korça, Kavaja, Çamëria, gjithë shqiptarëve, që dhanë një kontyribut të vyer me luftën që bënë, me ndihmat materiale që prunë, me gjakun që derdhën për çlirimin e zonave të pushtuara të qytetit dhe trevave të tjera shqiptare, populli i Vlorës dhe i krahinave përreth, për hir të së vërtetës, përjetë duhet t’iu shprehë mirënjohje, nderim e respekt. 

Edhe Hysni Berdo na ka dhënë një informacion të pabotuar më parë, të cilin patëm mundësinë, në cilësinë e drejtuesit të gazetës “Çika e Tërbaçit”, t’ia publikonim në këtë gazetë lokale para 13 vjetësh. Po paraqesim një paragraf: “Në ndihmë të luftëtarëve qe edhe ulërima e Xhiko Alies në Buzujk, që grumbulloi menjëherë bashkëfshatarët, të cilët i kthyen forcat armike nga rrethues të një pjese të çetës patriotike të Sali Vranishtit, ku bënin pjesë edhe shumë tërbaçiotë, në të rrethuar e të asgjësuar. Gratë stanore të Tërbaçit në Shashicë, gjatë Luftës së Vlorës më 1920, nëpër plumba e gjyle, furnizonin çetën e fshatit me ushqime, municione, ngrinin në krahë të plagosurit dhe i mjekonin në stanet e tyre siç na e pasqyron kënga: “Eni shoqe t’i ndihmojmë,/ Vëllezërve që lëftojnë,/ Të dalim breg më breg,/ T’u shpiem buk’e fishekë,/ Të hapim ndonjë hendek…”

Duam të përmendim fjalët dhe veprat e Sado Koshenës nga Dukati, një grua stoike, prototip i malësores shqiptare të Labërisë. Më 20 mars 2010, Emaz Prënjo Rodaku, 84 vjeç [sot vd.], me arsim të lartë, na tregon në shtëpinë e tij në Dukat – Fshat këtë episod interesant: “Kur u nis çeta jonë (e Dukatit, shën. im – AH) për të luftuar kundër italianëve në Qafën e Llogorait, Sadua i priti trimat mbudhë e u tha: “Shkoni dhe u priftë e mbara! Mo kthehi me turp, se do ua bëj si ja bëra Alem Agait me çetë, në luftën me grekun”. Ikën, fluturuan djemt’ e dukat. Ku mbaheshin ata gjërpënjë?! Po, që ta dish ti, nipçe, më ‘12 – ën çeta shqiptare e krahinës së Dukatit, e komanduar nga Alem Mehmeti, i tragjas, kishte luftuar me andartët grekë në Llogora dhe u kthye. Në rrugën e kthimit, ballas me Sadon, hazërxhevape, që i mbërtheu me llaf: “Alem Aga, ku vete me këta njërëz, apo do fshihi në çitjane të grave?! Eni me mua!”. Burrat e çetës u turpëruan nga këto fjalë, u kthyen për vëndi, se i mbathi mirë kapetania dhe, luftuan trimërisht, si u kishte hije, deri sa e ndaluan përparimin e grekëve. Me ta e në ballë të luftimeve ishte Sado Nurja.” 

Për këtë grua, pleqtë e moçëm Musa Koshena, Ahmet Mëhilli e Dervish Mëhilli (sot nuk jetojnë, por ne ruajmë shënimet e tyre dhe nderim për ta), qysh në takimin e parë me ta në Dukat, më 18 qershor 1998, na kanë folur shumë dhe e çmojnë Sadon si luftëtare të zonjën, që e ka mbajtur pushkën në krah qysh më 1912-1914, kur shqiptarët luftonin kundër shovinistëve grekë. Ka qenë me të vërtetë nga ato labet që të marrin gjak në vetull. Gra të tilla, jo vetëm që e çuditën armikun, por e tmerruan me vetitë e tyre burrërore. Thonë se, ku i paska parë gratë maleve me pushkë, Ulise Bozua, i cili kishte vajtur në Drashovicë, si i deleguar për të bërë marrëveshje me krerët e KMK, ka ikur prej andej i lemerisur dhe, kur është kthyer në Romë, sikur u paska thënë padronëve: “O mbret, qysh do bëjmë na?/ Albania ësht’ e fortë./ Lëftojnë burra e gra/ Atje hauri ka zotë!”

Karabinieria italiane, e revoltuar nga disfatat e para, filloi të arrestojë, të djegë e të plaçkitë. Shumë gra u torturuan dhe u çnderuan barbarisht. Po gratë shqiptare nuk e duruan dot turpin, nuk u dorëzuan, nuk u përulën. I lanë shtëpitë e tyre dhe, ato që patën mundësi të siguronin armë, shkuan në ballë të luftës, të tjerat qëndruan në prapavija, se dhe aty, (megjithëse i padukshëm), kontributi i tyre ishte i nevojshëm dhe i duhur, gjithnjë të gatshme për të ndihmuar luftëtarët e çlirimit. 

Emri i atyre grave, sikurse i burrave shqiptarë që bënë LV, do të ngelet përmendore në historinë e Shqipërisë dhe do të zbukurojë si margaritar këngët epike të folklorit shqiptar: “Në luftën me Italinë,/ Luftën e Njëzetës – ë,/  U bashkuan – ë në çetë/ Gjashtëdhjet’ bolenas – ë,/ Trimëresha Rubi Hosi/ Shkoi bashk’ me çetën – ë,/ Kra’ me burr’ e me kunanë,/ Toton e Kafazin – ë,/ Bënë trimëri të rrallë/ Në qaf’ të Kaninës – ë…” Rubie Hosi ishte e shoqja e trimit Toto Hosi, komandant i çetës së Bolenës, i cili ra heroikisht gjatë LV, dhe, Rubia, që iu ndodh pranë nuk e qau me ligështime, po nisi një këngë vaji me ligjërime. Këtë sythëz tematik do ta trajtojmë më gjerë në vijim. Ja një tjetër këngë; “Sado moj, Sado Koshena,/ Jeshe rritur në Ravena,/ Keshje pirë ujë bore/ N’ato kullotat verore./ Mbi polkë veshe gjerdanë,/ More përpjet’ Llogoranë,/ Me një maliher të gjatë,/ Luftove  me ditë e natë./ Ti vëlla keshje dyfekun,/ Me plumba e prite grekun,/ Hape zjarr mbi italianë,/ Se të zaptuan vatanë.” Kënga, në vetëm 12 vargje, na jep informacion të hollësishëm për veshjen e saj, për armatimin që përdorte; marrim vesh se ajo është rritur në Ravenën e bukur me kullota verore në malet e Karaburunit të Dukatit; njoftohemi për luftën që ajo ka bërë kundër shovenëve grekë më Katërmbëdhjetën dhe kundër pushtuesve italianë më Njëzetën. “Atje përposh, n’ato ura,/ Po lëftojn’ burrat mi burra,/ Gjorm e Kot’ e Drashovicë,/ Plot’ me gjak lumi Shushicë./ Po lëftojnë edhe gra,/ Lumthi vëndi që i ka,/ Nga Dukati Sadoja,/ Sadoja Kosheneja,/ Që ish’ grua përmi gra”, na informon një tjetër këngë. “Sado Koshena nderoi jo vetëm Hamzajt nga qe bijë, por edhe Koshenajt ku shkoi nuse, gjithë Dukatin e Labërinë, duke u bërë simbol kombëtar i atdhedashurisë të gruas shqiptare, sepse “në malet me trëndelinë, kishte thithur trimërinë” dhe shpallet “Heroinë e Popullit” për merita të shquara kombëtare. Busti i saj në qendër të fshatit lart krenaron historinë për brezat.” 

Një botim më i vjetër, kontributin e grave në LV, që dhanë një ndihmë të madhe me dërgimin e municioneve, përgatitjen e shpërndarjen e bukës dhe veshjes, herë – herë edhe duke marrë pjesë drejtpërdrejt në luftime, na e jep me këtë tablo folklorike: “Ç’kanë malet që rënkojnë?/ Moj nëno, nëne! [refreni]/ Nga tromopilat që shkojnë,/ Nga topat që na qëllojnë,/ Ballonat që fluturojnë,/ Nga bumjet që na lëshojnë,/ Trimat tanë po lëftojnë!/ Le të dalim dhe ne gratë,/ Të marrim peshqir e napë,/ T’u njëmëm buzën e thatë,/ T’u shpijem buk’ e fishekë,/ T’u hapim ndonjë hendek!/ Kush ësht’ burrë – shesh për shesh,/ Kush të vritet, le të vdesë,/ Kush të rroj’ me nder të jesë,/ Vatanin do ta qerdhesë.”

Ndër botimet më të reja  mund të përmendim monografinë “Miserdhe Rexhepi, rapsode e shquar e Labërisë” e prof. Bardhosh Gaçe, ku thekson edhe kontributin e grave të Velçës në Luftën Kombëtare të Vlorës. Ato ndihmuan burrat e vëllezërit e tyre në front, duke i furnizuar me municion, ushqime e veshmbathje, ku përmenden  gratë e shquara të fshatit Velçë si: Metullahe Zhabaj, Taibe Begaj, Xhurxhi Shollaj, Labikë Demaj, Sadike Hoxhaj etj. Studiuesi vë në dukje sidomos ndihmesën e Hamide Mançaj, që krahas simotrave të saj, kishte edhe frymëzimin poetik dhe nderohet ndër vajtojcat e njohura të traditës labe, që thurte vargje për bëmat e të afërmve dhe të luftëtarëve velçiotë, ajo qe nikoqire e rrallë, punëtore dhe endëse e talentuar e tezgjahut. Hamideja mbahet mend në ballë të grave luftëtare të Velçës, “duke patur pranë vetes edhe vajzën e saj, Miserdhe, disa herë shkoi në frontin e luftimeve në Kotë, Drashovicë e Vreshtat e Mëdha, duke transportuar armë e ushqime për luftëtarët”

Ka edhe materiale arkivore që flasin për rolin aktiv të gruas labe dhe në përgjithësi të gruas shqiptare në LV. “Kur u përhap lajmi në gjithë Shqipërinë, se do të fillonte kryengritja e përgjithshme,- shkruhet në një artikull, botuar në rev. “Nëndori”, nr. 8, 1960, – për të luftuar imperialistët italianë, në Vlorë dhe në shumë qytete të tjera u formuan komisione për të mbledhur ndihma në favor të luftëtarëve. Në këto komisione shumica ishin gra, të cilat dhanë florinjtë e gushës, byzylykët, vathët dhe unazat për të ndihmuar vëllezërit e tyre që luftonin”. Po gratë nuk e ndihmuan luftën vetëm materialisht. Ato muarrën edhe vetë pjesë në luftë me pushkë në krahë. Zekine Krasta, kur pa se i biri i saj u nis për t’u bashkuar me shokët maleve, rrëmbeu pushkën dhe e ndoqi nga pas. Kurse Safe Musai, si përcolli për në Beun të kunatin, Selam Musanë, i tha se do të nisej edhe ajo, me shoqet e saj, sapo të siguronin armë. Dhe ashtu bëri. Ajo nuk qau, por diti të ligjërojë me këngë vaji si burrneshë, kur i kunati ra si i kishte hije trimit, në ballë të luftës. Edhe pse s’la fëmijë pas, Selam Musai la emër, lavdi e shembull për të tjerët. Iu kënduan këngë më shumë se çdokujt tjetër, sepse, si duket, ai i kishte buzët te kënga, ballin te lavdia, ndaj fluturon në vargjet e këngës, si në krahë të legjendës: “Lule, Selam Labi, Selam Salaria!”   

6. Shenja europianizimi dhe Epika Historike e Luftës Kombëtare të Vlorës për Europën

Nga cikli i EHLV, vërejmë se, në tetë njësi folklorike, këngëtari dhe luftëtari popullor i drejtohet Europës apo e përmend atë. Si i drejtohet  Europës? Përse e përmend kontinentin e vjetër? Po ndalojmë pak tek varianti i botuar në “Epika Historike, 3”: “Moj Vlor’ e bukur në gropë,/ Moj Vlor – o!/ Skel’ e parë në Evropë/ Moj Vlor – o” etj. Nuk ka dyshim që Vlora as ka qenë dhe as mund të jetë skela e parë e kontinentit europian, por është e drejta e folklorit të çelë shtigje që të vërshojë në këngë “parimi i zbukurimit, simbolizimi nga pozitat e bashkësisë”. Gjithashtu, është mision i folklorit të frymëzojë njerëzit, në rastin konkret, trupat kombëtare vullnetare të Njëzetës, sepse kënga epike ka karakter mobilizues, për të ngritur moralin e luftëtarëve në luftë. Po e konkretizojmë me një variant me pesë vargje, me tetërrokshin tradicional, me rimë të përputhur AA…, të regjistruar në Nivicë të Kurveleshit, 1952 nga folkloristi i njohur Qemal Haxhihasani: “Sa e bukur qënkej Kota,/ Më e bukur nga Evropa!/ Bytym mitrolos e topa! – Kush u hoth në Kot’ i pari?/ – Shaban Dorac kapetani,/ seç vate te xhenerali”. Një motërzim tjetër na vjen: “Obobo, se ç’qënkej Kota/ Më e bukur se Evropa!”… Në fakt, Kota ka qenë një qendër komune (sot njësi administrative), që, maksimumi, mund të quhet qytezë rurale, pa ndonjë gjë të re, të veçantë. Në tekstin poetik shquan prirja ndaj të bukurës, sublimes, lidhja e të bukurës me të dobishmen, dinamizmi estetik dhe parimi i zbukurimit por në këtë rast, hiberbolizimi rrok përmasa pacak; s’qenka gjë Europa përpara Kotës! Vërtet, që kënga labe, në rastin konkret, epika popullore labe nuk është armë, por për Njëzetën pati peshë specifike frymëzimtare të lartë sa për 10 pushkë, sepse ndikoi fuqishëm në moralin e forcave vullnetare të Çlirimit. Si sot, para 105 vjetësh, para një shekulli e kusur, më 3 shtator 1920, me krenarinë e motivuar të labit dhe me nderin e Çlirimtarit, luftëtari dhe rapsodi i shquar popullor Mato Hasani, me trimat e pushkës e këngës, hoqi vallen “Nuk e bëjmë kabull na/ të jemi për nën-ë botë”!

Ky është mesazh i madh dhe ne duhet ta kuptojmë dhe ta vlerësojmë, që 3 shtatori të shpallet festë kombëtare. Pse? Siç është 28 Nëntori festë kombëtare, sepse Plaku i Bardhë Ismail Qemali më 28 nëntor 1912 ngriti në Vlorë, pas 5 shekujsh robërie, flamurin krenar të Gjergj Kastriot Skënderbeut dhe shpalli Pavarësinë diplomatike të Shqipërisë, siç është po aq i rëndësishëm Kongresi i Lushnjës, (21, 28-31.01.1920) për vendimet që mori  për mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë, rimëkëmbjen e shtetit shqiptar dhe sigurimin e pavarësisë së plotë të tij, është dhe Lufta Kombëtare e Vlorës (29.05.-03.09.1920), që u bë, u fitua nga çlirimtarët vendas dhe pati rëndësi kombëtare, sepse i dha pavarësinë konkrete Shqipërisë, pavarësinë e vërtetë dhe ndihmoi, frymëzoi e rriti besimin e luftëtarëve shqiptarë në Koplik dhe në Dibër, sikurse u zbuan pushtuesit italianë nga Saranda, Durrësi dhe Ulqini. 

Lavdi e nder atyre që bënë luftën e dhanë jetën për lirinë e kombit në 1920-ën! E kështu, liria nga brezi në brez përcjell mesazhin: Nderim për dëshmorët është një detyrim me përmasa shenjtërimi

Kumtesa e mbajtur në Akademinë historike në nderim të 105 – vjetorit të Luftës së Vlorës, organizuar në Kotë, 3 shtator 2025 nga bashkia Selenicë