Prof. Dr. Begzad Baliu/

Në epistemiologjinë shkencore shqiptare Profesor Çabej paraqet individualitetin krijues, mendor, shkencor dhe nacional prej të cilit është mësuar dje, do të mësohet sot dhe do të mësojmë nesër.

Prandaj në 100- vjetorin e lindjes së tij nuk ka pse të mos trajtohet edhe një dimension i jetës dhe veprës së tij: dimensioni i nacionalizmës së tij në kontekst të jetës dhe veprës së tij, me përqendrim të veçantë në dimensionon shkencor të trajtimit të çështjeve shkencore me karakter nacional.

I.

Profesor Çabej ka pasur fatin të lindë, të formohet dhe të rrezatojë mendimin e tij në tri periudha historike, politike dhe madje kulturore e shkencore.

Ai ka lindur në fund të shpërbërjes së Perandorisë Osmane, është formuar në kohën e formimit të shtetit shqiptar ndërmjet sistemit parlamentar dhe mbretëror dhe ka rrezatuar mendimin e tij shkencor në një periudhë të tretë: në periudhën e diktaturës komuniste.

E megjithatë Profesor Çabej ka mbajtur një qëndrim të denjë për respekt dhe ky formim është rezultat i komponentëve themelorë të etikës së tij, të cilat ai i ka ndërtuar në rininë e tij, me etikën e fjalës së tij dhe në konceptet shkencore mbi të cilat ka ndërtuar rezultatet kulturo-historike të albanologjisë.

Eqrem Çabej u lind më 7 gusht 1908 në Eskisher të Turqisë (Perandorisë Osmane), një qytezë të cilën ai kurrë nuk e shënoi për vendlindje të tij. Për vendlindje të tij ai shënoi emrin e qytetit të Gjirokastrës, vendlindjen e prindërve dhe familjes së tij, edhe pse në këtë qytet erdhi gjashtë muaj pas lindjes.

Shkollën fillore e kreu në Gjirokastër gjimnazin në Klagenfurt të Austrisë, ndërsa studimet e larta në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Gracit dhe në Degën e Gjuhësisë në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Vjenës. Momenti i kalimit të Eqrem Çabejt në Vjenë shënon edhe rrugën jetësore të tij. Siç dihet Vjena ishte një qytet me traditë të gjatë arsimore. Universiteti i Vjenës ishte një nga qendrat më të rëndësishme për studimet gjuhësore në gjithë Evropën Qendrore, ndërsa studimet për sllavistikë, romanistikë, studimet greke dhe ballkanistikë e indoeuropeistikë si tërësi, ishin fushat kryesore të studimit. Atë kohë këtu ligjëronin indoeuropianisti i shquar Paul Kreçmer (Paul Kretschmer), albanologu që shënoi studimet shqiptare në gjysmën e parë të shekullit XX Norbert Jokli, arkeologu dhe historiani Karol Paç (Karol Patsch), para të cilëve mbrojti edhe tezën e doktoratës «Italoalbanische Studien» (Studime italo-shqiptare), më 7 tetor 1933.

Me gjithë kërkesën e profesorëve të degës, që të ndalej dhe të punonte asistent në Vjenë, Eqrem Çabej kthehet në Shqipëri, sado prej biografisë së tij nuk shihet se ka pasur një fat të mirë në ushtrimin dhe zgjerimin e aktivitetit profesional. Në fillim e angazhojnë nëndrejtor dhe mësimdhënës i lëndës së letërsisë në konviktin «Malet tona» në Gjimnazin e Shkodrës. Gjatë vitit 1935-1936 Eqrem Çabejn e dërgojnë për të punuar në Normalen e Elbasanit, ndërsa në vitin vijues, pa dëshirën e tij, e transferojnë në Ministrinë e Arsimit.

Gjatë kësaj kohe ai bashkëpunoi me revistat letrare dhe shkencore të kohës duke mos rënë apriori në vorbullën e koncepteve filozofike e kulturore sado atdhetare të ishin.

II.

Njohësit sado të skajshëm të lëvizjeve kulturore, filozofike e politike të kësaj kohe, jo njëherë kanë vënë re se gjatë viteve ’20 dhe ’30, bota shqiptare ishte vërshuar nga diskutime të ashpra dhe me fërkime të rrepta mbi temën e madhe të së ardhmes së popullit shqiptar. Rryma nga më të ndryshmet letrare, filozofike, politike dhe madje ideologjike ishin mbledhur në qytete të ndryshme të Shqipërisë, rreth organeve politike, letrare dhe madje institucioneve e shoqatave fetare dhe diskutonin me ashpërsi çështjet jetësore për të ardhmen e popullit shqiptar, duke shtruar pozitën ndërmjet Lindjes apo Perëndimit (Kristë Maloku, Arshi Pipa); për fe e atme (Gjergj Fishta, Anton Harapi); për një Rilindje Kombëtare (Mithat Frashëri, Branko Mexhani); për një shtet ideologjik (Fan Noli, Nonda Bulka, Migjeni, Sejfullah Malëshova, Dhimitër S. Shuteriqi), etj.

Rreth këtyre temave diskutonin edhe anarkistët e revolucionarët si Petro Marko, Ismet Toto, Selman Riza, apo edhe nacionalistë e aristokratë, si Asdreni, Lasgushi, Çabej, etj.

E kësaj periudhe është fjala e tij emblematike në letrat shqipe, e mbajtur mbi varrin e Bajo Topullit dhe e botuar në organin “Demokracia” e Gjirokastrës (1930). Teksti i tij është një komunikim mes atdhetarit (përfaqësues i djalërisë shqiptare) – heroit të ngritur në kult, dhe Shqipërisë si synim i së ardhmes.

Fjala e tij hapet me një formulë përfaqësie që fillon: “Në emër të Djalërisë, vinj t’i them Bajo Topullit lamtumirën e fundit” dhe vazhdon me dialogun mes tij e heroit, që në të vërtetë është komunikim për gjendjen në Shqipërinë e kohës.

Një paragraf më vete i kushtohet jetës së heroit, një jetë e cila përfundon me konstatimin: “Emri i Bajo Topullit do të rrojë sa rron gjaku i Arbërit”, ndryshe nga shprehja semantikisht më e varfër popullore “të rrosh sa malet”, e cila është bërë njëkohësisht edhe formulë e diskursit politik të gjysmës së dytë të shekullit XX.

Paragrafi gjithsesi më i fuqishëm është ai i mesazhit, i cili përfundon me porosinë: “Bajo, prehu pra! Dergje trupin tënd te balta jote. Për Atdhenë që e bëre dhe na e le trashëgim mos ki frikë! Ne Djalëria betohemi këtu para trupit tënd se ç’fitove ti ne do t’a ruajmë qoftë edhe me gjakun tonë. Flas për lirinë e kombit.

Bajo, lamtumirë! O shpirt i pavdekshëm, bekona!

Lamtumirë!”

Një përshëndetje kjo të cilën nuk e kemi ndeshur dhe nuk e gjejmë në shembujt e sotëm të përshëndetjeve mortore a përkujtimore. Të gjithë bekojnë: presidentë e kryeministra, kryetar partish e drejtues institucionesh qeveritare e joqeveritare. Ata bekojnë Shqipërinë dhe shqiptarët, Kosovën dhe kosovarët, rininë, dëshmorët, martirët, heronjtë, por asnjëri nga këta nuk kërkojnë bekimin për vete dhe për ata, të cilët i udhëheqin.

E vërteta është se ky model nuk është zbulim i Çabejt, po trashëgimi e modelit popullor, të respektit ndaj atij që nuk është më, po për të cilin ndjejmë respekt. Profesor Çabej e njihte mirë këtë rregull të pashkruar të trashëgimisë kombëtare, prandaj në vend që të shkonte e ta bekonte Bajo Topullin, si veprojnë sot presidentët tanë, qeveritarët tanë dhe madje drejtuesit politikë e partiakë, ai shkonte ta merrte bekimin prej tij.

Për këtë arsye sot Profesor Çabej është shembull, të cilin do të duhej ta kishin model edhe sot ata që duan ta përdorin këtë formulë bekimi.

III.

Në vitin 1938 Profesor Çabej emërohet arsimtar i letërsisë në Gjirokastër, ku e zë pushtimi fashist. Qeveria italo-shqiptare e kthen në Tiranë, por Çabej tregoi mospërfillje ndaj pushtimit fashist, prandaj «për punë shkencore» e dërgojnë në Romë. Gjatë kësaj kohe (Luftës së Dytë Botërore), refuzoi të merrte postin e Ministrit të Arsimit, të propozuar nga autoritetet gjermane më 1943, ndërsa një vit më parë kishte kundërshtuar anëtarësimin si «mis i Institutit të Studimeve Shqiptare» në Tiranë.

Më 1944 Eqrem Çabej kthehet në Shqipëri dhe angazhohet në Institutin e Shkencave, pastaj në Shkollën e Lartë, ish Instituti Pedagogjik dhe më në fund në Universitetin e Tiranës, themeluar më 1957. Në vitin mësimor 1972-1973, për studentët e studimeve pasuniversitare në Universitetin e Prishtinës.

Cikle ligjëratash Eqrem Çabej ka mbajtur edhe në shtete të tjera, pa llogaritur këtu edhe pjesëmarrjen e shpeshtë të tij në kongrese e sesione të tjera shkencore në shumë vende të Evropës.

Eqrem Çabej është njëri nga ata pak shkencëtarë shqiptarë, i cili gjatë periudhës së sistemit komunist, nuk ka bartur jo vetëm funksione politike, por as funksione organizative në kuadër të institucioneve, ku ka punuar, prej Institutit Pedagogjik e deri në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Shqipërisë. Miqtë e tij të afërt thonë se për punët politike nuk ka qenë i dëshirueshëm, ndërsa për ato organizative nuk i ka pasur shumë në qejf.

Gjatë kësaj periudhe Profesor Çabej shkencës shqiptare i dha njërin prej parimeve emblematike: “të jemi objektivë, por jo indiferentë”. Në këtë mënyrë ai nga shkenca shqiptare, në njërën anë përjashtoi mitin dhe folklorizmin e skajshëm, në anën tjetër nuk lejoi të binte në kthetrat ideologjike të kohës, të cilat jo njëherë bëheshin shkaktare për të mbajtur qëndrim të përulur ndaj konstatimeve të shkollës ruse rreth prejardhjes së popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, që në të vërtetë ishin konstatime të përvetësuara nga shkenca serbe dhe bullgare njëkohësisht.

IV.

Profesor Çabej është shembulli i intelektualit, kombëtarja e të cilit nuk përcaktohet dot prej përkatësisë Lindore apo Perëndimore, prej përbërësve ideologjike apo sociale, prej mbështetjes në të Djathtën, të Majtën apo Qendroren.

Prej të gjitha këtyre ai zgjodhi kombëtaren: Ndërmjet dy luftërave ai iu bashkua Djalërisë së Shqipërisë, gjatë Luftës së Dytë Botërore nuk pranoi dot karremin e Italisë fashiste për të marrë poste as në emër të qeverisë as në emër të Institucioneve shkencore që krijonte ajo, ndërsa pas Luftës së Dytë Botërore shikoi me inferioritet gjithë atë që bëhej në emër të ndërtimit të strukturës partiake dhe ideologjike, prandaj kërkoi që të lirohej nga të gjitha angazhimet administrative të Institucioneve shkencore ku punonte, ndërsa lirimin prej mbledhjeve të Institutit a të Akademisë e konsideronte me mburrje, një prej ndereve më të mëdha që ia kishte bërë Partia.

V.

Profesor Çabej vdiq më 7 gusht 1980 në një klinikë të Romës, ku ishte shtrirë për shërim dhe u varros dy ditë më vonë në Tiranë, duke ia lënë popullit shqiptar pasurinë mendore dhe shkencore të një periudhe gjysmëshekullore.

Me jetën dhe veprën e tij Ai ishte shembulli i nacionalistit aristokrat, të cilin intelektualët shqiptarë e kanë trashëguar tek pak idhuj të tyre: te shkrimtari Lasgush Poradeci, te rilindësi i mërguar Asdreni, te ekonomisti dhe shkrimtari Mitrush Kuteli etj.

Shikoni fotografitë e mbetura të kësaj djalërie, që gjatë pushimeve verore përshkonin atdheun skaj më skaj. Të veshur bukur dhe sipas modës së kohës: me bastun, republikë, kostume, këmishë të bardhë, kravatë, pallto të gjatë, këpucë të lustruara bukur, flokë të lyera me levandë e të krehura ne stilin e gjentelmenëve të Europës, pedantë sa nuk ka më shumë etj. etj.

Cili ishte nacionalizmi i tyre: kultura perëndimore, gjuha e lëruar pastër dhe e pasur (gjithsesi e liruar nga orientalizmat dhe refuzuese ndaj latinizmave e italianizmave), filozofia e shkollës kryesisht austro-gjermane, respekti për kulturën materiale e shpirtërore të trashëgimisë shqiptare, mbrojtja e saj në rrethet kulturore e shkencore të kulturave të fqinjëve, theksimi i përkushtuar i racës shqiptare, si një prej vlerave më domethënëse të identitetit kombëtar, dhe mbrojtja e saj kudo e kurdo etj. etj.

Nuk është e rastit që edhe në gjysmën e dytë të shekullit XX, kur besohej se koha e idhujve ishte tejkaluar, në Kosovë, Profesor Çabej, përtej një gjuhëtari të madh ishte një hero, në veprën e të cilit rizbulohej vetëdija jonë kombëtare e ndërtuar në tri paradigma: gjuha, nacioni, kultura (tradita), dhe madje një mit, mbi të cilin rindërtohej krenaria kombëtare e të qenit popull i lashtë dhe popull modern njëkohësisht.

Besnik Fishta/

Klubi Filatelik Shkoder(1988)

Nga Shkodra nisi gjithçka                                                                                                                                

Shkodra ka qenë gjithmonë një qytet që rrezaton veçanti për gjithë trevat shqiptare. Në çdo cep të historisë sonë kulturore, gjurmët e saj janë të pranishme. Këtu u ndezën për herë të parë dritat e teatrit, u rrotullua topi i parë i futbollit, u shkrua romani i parë, u shkrepen fotografitë e para; u krijua orkestra e pare qytetare, këtu morën jetë ciklizmi, sindikatat, shoqëritë sportive e kulturore. Dhe, ndonëse sot përmendet rrallë, Shkodra ka qenë edhe vendlindja e kulturës filatelike në Shqipëri, një pasion i veçantë që, për brezat e vjetër, mbart një kujtesë të gjallë, ndërsa për brezat e rinj është thuajse i panjohur.                                                                                                                                  Kjo histori i përket shekullit XX dhe, ndonëse e re, ajo dëshmon se Shkodra e ka ushtruar potencialin e vet kulturor në çdo fushë ku ka pasur mundësi të shfaqet. Ishin vitet ’30 kur në qarqet e ngushta të intelektualëve shkodranë nisi të ngjizej një pasion i ri, koleksionimi i pullave postare. Fillimisht elitar, ky pasion u mboll në mendjet e atyre që e shihnin filatelinë jo thjesht si argëtim, por si një urë drejt botës qyteteruar. Disa prej tyre u bënë anëtarë të klubeve filatelike më të njohura të Evropës, duke u hapur dritare të reja njohurish. Aty kuptuan rëndësinë e një organizimi të tillë edhe për qytetin dhe vendin e tyre.                                                                                       Megjithatë, dëshira nuk mjaftonte. Në Shkodër ashtu si në gjithë Shqipërinë ende nuk kishte mundësi për të themeluar një klub filatelik. Nuk u zhvillua asnjë aktivitet zyrtar me natyrë filatelike, madje as në përmasat e një ngjarjeje lokale. Dhe, sikur kjo mungesë të mos mjaftonte, fillimi i Luftës së Dytë Botërore e shoi çdo nismë të brishtë, duke e lënë këtë pasion në pritje të një kohe më të qetë.                                                                                                                                      Me mbarimin e Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria u gjend në një udhë të re politike e shoqërore. Pavarësisht ndryshimeve të thella në drejtimin e shtetit, kishte zëra që besonin se kishte ardhur koha për të bërë hapin drejt organizimit filatelik, ashtu siç kishin vepruar prej kohësh homologët evropianë.                                                                                                                                                                Duke kerkuar ne fondet e Arkivit Qendror të Shtetit,evidentohet qe dëshmitë e para tregojnë një panoramë të thjeshtë por domethënëse. Përpjekjet e para nisën në Tiranë, më pas në Korçë dhe në fund në Shkoder, por rezultatet pozitive u radhiten ne te kundert,me pare ne Shkoder,pastaj ne Korce e me pas ne Tirane. Megjithëse dokumentacioni është i pakët, ai mjafton për të hedhur dritë mbi vitet e para të lëvizjes së organizuar filatelike,dhe per rezultatet e ketyre perpjekjeve.                                                          Në këtë fond ruhen dy kërkesa të vitit 1945, hartuar nga një grup filatelistësh të Tiranës. E para, e datës 12 shkurt, ishte shkruar më pak se tre muaj pas mbylljes së luftës. Ata i drejtoheshin Ministrisë së Punëve Botore: “Kemi nderin t’ju njoftojmë se grupi nismëtar i nënshkruar këtu më poshtë, mbasi pa nevojën e plotësimit të një mungese të jetës sonë shoqërore, vendosi të krijojë një ‘Klub Filatelik Shqiptar’… Duke marrë parasysh qëllimin kulturor të klubit, jemi të sigurt se ajo e ndershme Ministri jo vetëm që do ta aprovojë statutin dhe rregulloren, por nuk do të na kursejë, sipas rastit, edhe përkrahjen morale dhe materiale të saj.” ⁽¹⁾                                                                                                                                                                                           Kjo letër, e nënshkruar nga 15 persona, mes tyre emra të njohur si Milto Korçari, Zef Ndoci, Gjon Temali, Hysein Gjinaj dhe Aleks Pjetri, nuk mori përgjigje. Por këmbëngulja i shtyu që, më 2 korrik të po atij viti, të përsërisnin kërkesën, kësaj here duke theksuar se: “Grupi nismëtar vendosi me krijue Klubin Filatelik Shqiptar, sikur janë krijuar në të gjitha shtetet e tjera, të cilat i japin një rëndësi të madhe zhvillimit të filatelisë, mbasi me anë të saj shteti bën një propagandë të madhe për njohjen e tij në botën e jashtme… për të bashkëpunuar me klubet e tjera dhe me revistat e këtyre klubeve filatelike…” ⁽²⁾ Nënshkruesit ishin më të paktë, ndoshta nga humbja e besimit, ndoshta nga frika e shtuar në një regjim që e kontrollonte çdo nismë qytetare. Pas kësaj situate, mbizoteroj heshtja, derisa shumë vite më vonë, në 1959, një brez tjetër do të arrinte ta ligjëronte një shoqatë filatelike ne kryeqytet.                                                                 Qyteti i dytë, Korça, u bë protagonist i një kërkese të tillë. Në këtë qytet me tradita në këtë fushë, kishte një grup filatelistësh pasionantë. Ata ndërmorën një përpjekje në vitin 1946 për krijimin e një klubi të quajtur “Albania EC”, që do të shërbente për shkëmbime dhe korrespondencë me jashtë. Por ne një dokument tjetër arkivor zbulon, si përgjigje ndaj këmbënguljes së tyre, duke iu drejtuar Komitetit Ekzekutiv të Prefekturës së Korçës, konkretisht përgjegjësit të kulturës. Ndër të tjera thuhet: “Bashkëngjitur po ju dërgojmë një fletë e cila rastësisht na ra në dorë dhe që flet mbi formimin e një klubi për korrespondencë dhe shkëmbime filatelike… Komiteti i Kulturës do të arrijë në një studim, dhe do të njoftojë për detyrat që do t’u përkasin. Prandaj nuk është e nevojshme që Shtëpia e Kulturës, e cila nuk është një ent privat, të ketë një seksion filatelik. Atëherë personat e interesuar që duan të formojnë me nismën e tyre një klub, siç formulohet…, duhet t’i drejtohen Ministrisë së Punëve të Brendshme për të marrë lejen përkatëse.” ⁽³⁾                                                                                                                                                   Pra përgjigjja zyrtare ishte e qartë: çdo nismë e tillë duhej të merrte leje nga Ministria e Punëve të Brendshme. Ky ishte një filtër i hekurt që, në praktikë, e bllokonte çdo organizim të pavarur. Përpjekja u ndal aty, edhe pse Korça do të arrinte të krijonte klubin e saj në vitin 1949 duke ndjekur shembullin e Shkodres.                                                                                                                                            Pas dështimit të Tiranës dhe Korçës, ishte Shkodra që ia doli të themelonte me sukses klubin e parë filatelik në vend. Dhe lind natyrshëm pyetja: a ishte vallë Shkodra e preferuara e regjimit?
Të gjithë e dimë sot përgjigjen: jo. Por historia dëshmon se shpesh, pasioni dhe këmbëngulja e njerëzve mund të hapin rrugë edhe atje ku pengesat duken të pakapërcyeshme. Atehere cila ishte arsyeja që Shkodra arriti të themelonte klubin e saj filatelik, ndryshe nga Tirana dhe Korça? Nuk është e lehtë të japësh një përgjigje të prerë, sidomos kur arkivat, si në Tiranë ashtu edhe në Prefekturën e Shkodrës, nuk ruajnë asnjë dokument të drejtpërdrejtë mbi këtë ngjarje. Një ndihmesë të madhe do ta jepte arkivi i vetë klubit Shkodran,. dikur i plotë dhe i mbajtur me kujdes. ku do të gjendeshin kërkesa, dokumente ligjërimi, lista anëtarësh, procesverbale mbledhjesh, plane pune, studime e diskutime shkencore, fotografi të shumta e madje edhe libreza bankare që do të dëshmonin seriozitetin financiar të klubit filatelik.                                                              Por humbja e këtyre dëshmive pas vitit 1992 ka lënë një boshllëk. Mungesa e dokumenteve autentike e vështirëson pasqyrimin e saktë të një periudhe jo edhe aq të largët. Madje, edhe data e themelimit jepet ndryshe në burime të ndryshme, herë 4 prill, herë 11 apo 12, e madje 14 prill. E njëjta pasiguri vlen për datat e ekspozitave të para dhe për listat e anëtarëve, si në vitin e parë ashtu edhe gjatë dekadave që pasuan, deri në vitin 1992, kur klubi kishte një numër të konsiderueshëm pjesëtarësh.                                                                                                                           Në mungesë të arkivave zyrtare, rruga e kërkimit duhet të kalojë përmes burimeve alternative, arkivat familjare. Aty mund të ruhen letra, korrespondenca dhe dëshmi të tjera që ndriçojnë historinë. Një shembull i çmuar është arkiva e familjes së filatelistit të njohur korçar Petraq Dini, ku ruhen letra të viteve ’40, të dërguara nga Shkodra në Korçë. Ato janë dëshmi autentike,qe ne mungese te dokumentacionit shteteror na tregojne një kohe kur filatelia nuk ishte thjesht hobi, por një akt guximi dhe pasioni.                                                                                                                                                Në shkurt të vitit 1947, dy muaj para krijimit të klubit, filatelisti Idriz Fishta i shkruante Petraq Dinit: “Klubi për të cilin të pata shkru, na u kthye përgjigjja prej Ministrisë. Më duket pozitive, por duket se diçka e ka ndalë dhe nuk po don me ecë përpara… referenti i kulturës këtu ka dashtë me na mbledhë filatelistët dhe me na pyet se në ç’pikëpamje na mendojmë me ba atë klub… shumë shokë janë trembë e friksue. Unë qëndroj në krye të situatës. Në njërën anë sqaroj referentin dhe në tjetrën afroj filatelistët.” ⁽⁴⁾                                                                                                   Këto rreshta zbulojnë tensionin e kohës: një pasion i brishtë, i shtypur nga frika dhe kontrolli politik, por që mbijetonte falë vendosmërisë së disa individëve. Në një letër tjetër, të datës 16 dhjetor 1947, perseri I. Fishta shkruante: “Si e pritët ekspozitën filatelike që u ba në Shkodër nga 28 shtatori deri më 5 tetor 1947? Kjo ka kenë ekspozita e parë filatelike që u ba në vendin tonë… u paraqitën pullat e Shqipërisë që nga viti 1912 e deri në atë ditë, pullat e Jugosllavisë, Kroacisë, Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë, Greqisë dhe të Bashkimit Sovjetik… Ekspozita u vizitua nga afro 4000 vetë… Patëm njoftuar Shtëpitë e Kulturës në qytetet e tjera dhe jashtë vendit… vetëm Federata Filatelike e Kroacisë na u përgjigj, duke kërkuar një artikull për botim…”                                                                                                                                                                 Nga kjo letër, përveç entuziazmit dhe krenarisë, lexohet qartë se Shkodra jo vetëm e kishte hedhur hapin e parë të madh, por e kishte bërë me guxim, ambicie dhe vizion. Kjo nuk ishte një përzgjedhje e regjimit, ishte rezultat i një fryme qytetare që nuk kishte frikë të sfidonte kufijtë e mundësive të kohës. Në vjeshtën e vitit 1947, një frymë e re kulturore nisi të përhapej në Shkodër,dhe qe do vazhdonte per disa dekada Ajo nuk vinte nga fushat e zakonshme të artit apo letërsisë, por nga një pasion i ri qe lidhej direkt me evidentimin dhe ruajtjen e vlerave kombetare, filatelia. Ekspozita e parë filatelike në Shqipëri, e organizuar nga klubi filatelik, nuk ishte vetëm një aktivitet i rrallë, ajo ishte një dritare që hapej për herë të parë drejt një bote të gjerë komunikimesh, historie dhe estetike postare.                                               Foto 1  Poster i ekspozites pare filatelike ne Shqiperi(Shkoder,!947)                                                                                            Foto 2  Pamje nga salla e ekspozites pare filatelike Shkoder

 Shtypi i kohës e kuptoj menjëherë rëndësinë e saj. Gazeta “Bashkimi”, më 11 tetor 1947, shkruante: “Me iniciativën e seksionit filatelik të Shtëpisë së Kulturës, u hap ekspozita e parë filatelike. Në të u ekspozuan pulla të Shqipërisë nga viti 1912 e deri më sot, pulla të Bullgarisë që nga viti 1860 e në vazhdim, pulla të Greqisë nga 1890 deri në kohën e okupacionit italo-gjerman, si dhe pulla të Bashkimit Sovjetik që nga 1860, përfshirë edhe ato të periudhës së carizmit, të familjes Romanov, të revolucionit, të paraluftës, të luftës dhe të rindërtimit.” ⁽⁵⁾  Artikulli vazhdonte me një deklaratë programatike të klubit filatelik e cila tingëllon edhe sot me një vizion të qartë për filatelinë si kulturë: “Të popullarizohet filatelia te masat, sidomos te të rinjtë; të zhvillohet si art dhe jo për qëllime spekulative; të krijohen marrëdhënie me filatelistët brenda vendit dhe me ata të vendeve demokratike. Për realizimin e këtyre objektivave, nevojitet sigurimi i materialit filatelik si katalogë, revista të huaja, pinceta, albume, zarfa transparente dhe lente.”                                                                                                            Edhe shtypi lokal nuk mbeti pas. Gazeta “Koha Re”, më 10 dhjetor 1947, në rubrikën “Shtëpia e Kulturës dhe veprimtaria e saj”, theksonte: “Seksioni i filatelisë, në fund të shtatorit, hapi një ekspozitë filatelike, të parën e këtij lloji në Shqipëri. Vërtet që filatelia është pak ose aspak e njohur në vendin tonë, por duhet pranuar se kjo ekspozitë ka qenë ndër më të bukurat dhe më simpatiket që janë hapur në qytetin tonë. Shpresojmë se rrethi i filatelisë s’do të mbetet me kaq.” ⁽⁶⁾                                                                                                                                                          Këto fjalë të shkruara me admirim dëshmojnë jo vetëm për suksesin e ekspozitës, por edhe për pritjen e saj të pazakontë nga publiku. Në një kohë kur vendi sapo kishte dalë nga lufta dhe prioritetet shoqërore ishin të tjera, ky aktivitet shënoi një përpjekje të qartë për ta bërë kulturën një hapësirë të gjallë, ku edhe arti i vogël e i ndjeshëm i pullës postare të gjente vendin e vet të merituar

                                                     .                                                                                                                                                                         Megjithëse në kushtet e izolimit dhe nën presionin për të mos komunikuar me homologë jashtë vendit, pasioni filatelik arrinte, sado rrallë, të kapërcente këtë pengesë. Në vitin 1951, një pjesëmarrje e suksesshme në një konkurrim në Itali, e organizuar nga prestigjiozja revistë Il Collezionista, e deshmon kete.

                                                          Kryesia klubit filatelik Shkoder 1958. Nga pese anetare te saj,kater ishin mesues,qe i mundesonte lehtesisht te transmetonin kulturen filatelike tek te rinjte.       

                                                                                                                                                              Gjatë viteve pas themelimit, aktivitetet e Klubit Filatelik Shkodër u zgjeruan ndjeshëm. Takimet dhe ekspozitat zhvilloheshin në Shtëpinë e Kulturës, Muzeun Popullor, shkolla, institucione dhe qendra pune. Veçanërisht pas vitit 1958, klubi pësoi një hap cilësor:

• U emetuan për herë të parë në Shqipëri më shumë se 10 zarfa lokale përkujtimore (FDC), kushtuar datave dhe ngjarjeve të rëndësishme kombëtare.
• U shtua prania në shtypin periodik lokal dhe kombëtar.
• U rrit ndjeshëm numri i anëtarëve, me përfshirje të madhe të të rinjve.
• U krijua rrethi filatelik në Shtëpinë e Pionierëve.
• U zhvilluan aktivitete edukative në shkolla dhe me dy ekspozita gjate vitit.
• U intensifikua bashkëpunimi me klube filatelike në qytete të tjera të Shqipërisë.

Klubi filatelik Shkoder ne vitin 1973

Gjatë gjithë kësaj periudhe, pjesëmarrja në ekspozita apo panaire jashtë kufijve mbeti një dëshirë e madhe, pothuajse një ëndërr e paarritshme për filatelistët shqiptarë. Përjashtimi i vetëm u shënua në vitin 1962, kur kryetari i klubit,shkodran  I. Fishta, mori pjesë si përfaqësues (komisioner) i Shqipërisë në Ekspozitën Botërore dhe Kongresin e Filatelisë, të zhvilluar në Pragë, Çekosllovaki. Ky ishte rasti i parë, dhe njëherazi i fundit, në të cilin filatelistët shqiptarë patën mundësinë të takoheshin drejtpërdrejt me pasionantët e filatelisë nga vende të tjera.

             Në fotografinë e parë paraqitet pamja e përgjithshme e godinës ku u mbajt kjo ekspozitë botërore dhe kongresi i filatelisë; ndërsa në fotografinë e dytë shihet fletëhyrja e personalizuar për në sallat e ekspozitës, ku, ndër të tjera, ekspozoheshin disa nga eksponatet më të rralla në botë.

Pas emetimit të zarfeve përkujtimore, Klubi Shkodran shënoi një tjetër arritje të rëndësishme.Per here te pare ne Shqiperi organizohen sesioneve shkencore filatelike:

• 28 prill 1970: sesioni i parë me katër referime,
• 26 nëntor 1973: sesioni i dytë me tri referime 
• 28 tetor 1975: sesioni i tretë me tri referime.                                                                                                               

Çdo sesion shoqërohej me ekspozita të vizituara nga qindra qytetarë dhe me ftesa për klube nga e gjithë Shqipëria, duke krijuar një jehonë pozitive në media.                                                                                                                                                                                     

    Klubi filatelik ushtronte veprimtarine sipas planeve mujore dhe vjetore.

Filatelistët shkodranë e kuptonin mirë rolin njohes,emancipues dhe edukues të filatelisë. Në një kohë kur media televizive nuk ishte shfaqur dhe censura kontrollonte ashpër librat, filmat, teatrot etj, pulla postare, megjithëse e vogël në madhësi, kishte një fuqi simbolike dhe informative të jashtëzakonshme. Ajo ishte e vetmja “dritare” që lidhte Shqipërinë me botën përmes imazheve, ideve dhe simbolikës,shpesh dhe e menduar sikur zoteronte fuqi mitike. Kjo shpjegon edhe pse në një vend të izoluar si Shqipëria,me  u krijuan koleksione të plota me pulla nga vende si Vatikani, Izraeli, Spanja, Franca, Anglia, Gjermania Perëndimore, dhe shumë vende të tjera me të cilat nuk kishim marrëdhënie diplomatike,dhe steti shqiptar i konsideronte jo miqesore.. Nëpërmjet pullave mbërrinin në Shkodër dhe në të gjithë vendin imazhe dhe simbole nga organizata ndërkombëtare si OKB, figura të politikës, filozofisë, shkencës,sportit, artit dhe kulturës botërore. Filatelia shërbeu nder te tjera edhe si një shkollë joformale, duke ndihmuar edukimin estetik, historik dhe kulturor, sidomos të rinjtë shqiptare                                                                                 Në kundërshtim me perceptimin se regjimi komunist mbështeti dhe drejtoi veprimtarinë e klubeve filatelike, nuk ekziston asnjë dokument që e dëshmon këtë. Përkundrazi, kjo veprimtari u mbikqyr dhe u survejua me rreptësi, dhe korrespondenca e filatelistëve shpesh ishte subjekt kontrolli dhe censurë, duke krijuar një klimë frike dhe pasigurie. Kjo dëshmon se nuk ishte mbështetja institucionale që mbajti në këmbë filatelinë shqiptare, por vetëm dashuria dhe përkushtimi i thellë qytetar dhe patriotik.  

                                      Disa anetare te klubit filatelik, intelektuale te njohor te qytetit Shkoder(1988).

Në përfundim, mund të themi se gjatë 45 viteve të veprimtarisë së tij (1947–1992), ky formacion nuk mbeti thjesht një organizëm me tipare klubi apo shoqate. Nisur nga ndikimi dhe jehona që pati në opinionin publik shkodran, ai u shndërrua, në vetëdijen qytetare, në një “institucion” të mirëfilltë, të respektuar jo vetëm në Shkodër, por edhe më gjerë, në mbarë vendin. Ai arriti të kapërcejë me sukses vështirësitë e mëdha dhe shpesh të paparashikueshme të kohës. Brenda këtij klubi, ku gjendeshin së bashku njerëz nga shtresa të ndryshme shoqërore, madje edhe nga ata që politika e ashpër e “luftës së klasave” i kishte vënë në shënjestër, nuk u regjistrua kurrë asnjë rast përjashtimi. Kjo mbetet një dëshmi e fortë e unitetit, e kujdesit reciprok, e miqësisë së sinqertë dhe e përkushtimit të palëkundur ndaj pasionit të përbashkët. Filatelistët e Shkodrës ngritën kështu një histori suksesi, duke skalitur në kujtesën qytetare vlera progresive dhe ndjenja krenarie, si për brezat e sotëm, ashtu edhe për ata që do të vijnë.

(1)(2) (3)                                                             

 (4) (5) (6)  

Referenca

1. Arkivi i Shtetit, Fondi 513, viti 1945, dosja 49.
2. Arkivi i Shtetit, Fondi 513, viti 1945, dosja 49.
3. Arkivi i Shtetit, Fondi 513, viti 1945, dosja 49.
4. Letër e I. Fishtës drejtuar P. Dinit, 16 dhjetor 1947. Arkiv familjar.
5. Gazeta Bashkimi, 11 tetor 1947.
6. Gazeta Koha Jonë, 10 dhjetor 1947.

Dr. Dorian Koçi/

Romani “Janicsárok végnapjai” (në shqip, “Ditët e fundit të jeniçerëve”) është një roman historik-romantik i shkrimtarit hungarez Jókai Mór, botuar në vitin 1854. Fillimisht u publikua në formë serish në revistën Délibáb, ndërsa më pas doli edhe në formë libri, fillimisht në dy pjesë, ku pjesa e parë titullohej Lufta Ballkanike. Ky roman, i shkruar në vitin 1852, është një nga veprat më të hershme dhe më të rëndësishme të romantizmit hungarez dhe trajton një figurë shqiptare me ndikim të jashtëzakonshëm në historinë e Perandorisë Osmane. Ai ka luajtur një rol të rëndësishëm në formësimin e imazhit të Ali Pashë Tepelenës në kulturën evropiane, veçanërisht në atë hungareze, ku Ali Pasha paraqitet si një figurë magnetike që mishëron rezistencën lokale, fuqinë absolute dhe tragjedinë orientale. Për më tepër, ngjarjet që paraprijnë romanin gjenden në veprën e mëparshme të Jókait, The White Rose.

Frymëzimi i shkrimtarit Jókai Mór për të shkruar këtë roman vjen nga një interes i thellë për Lindjen ekzotike, për historinë e Ballkanit dhe për figurat që sfidojnë pushtetin qendror — një tematikë që rezonon me përvojën e tij personale si pjesëmarrës në revolucionin hungarez të vitit 1848. Ali Pasha i Janinës, i njohur për autonominë e Pashallëkut të tij në jug të Shqipërisë dhe Greqinë kontinentale, si dhe për përplasjen e tij të hapur me Sulltanin, i ofroi shkrimtarit Jókai Mor një figurë të përkryer për të zhvilluar një narrativë dramatike e romantike, ku përzihen lufta për pushtet, hakmarrja dhe tragjedia. Ai u ndikua edhe nga udhëtimet e autorëve perëndimorë në Ballkan, si François Pouqueville, Lord Byron dhe John Hobhouse, të cilët kishin përshkruar takimet e tyre me Aliun dhe oborrin e tij në Janinë.

Romani ndërthur elementë historikë me fantazi letrare. Ngjarjet zhvillohen në Janinë dhe përreth territoreve që dikur kontrolloheshin nga Ali Pasha. Ai paraqitet si një figurë e fuqishme, plot kontradikta: një udhëheqës i ndritur që ndërton qytete, rrugë dhe ujësjellës, por njëkohësisht një tiran i pamëshirshëm, i dhënë pas hakmarrjes dhe i prirë për të mbretëruar me frikë. Skenat e oborrit të Janinës janë të ngarkuara me intriga politike, dashuri të ndaluara dhe dramë ekzistenciale — një mikrokosmos i Lindjes romantike që për Jókain është po aq i bukur sa dhe i rrezikshëm. Ky pështjellim shprehet fuqishëm në skenën përfundimtare të romanit, të bazuar mbi ngjarje historike, kur pas vdekjes së Aliut, kokën e tij ia dërgojnë Sulltanit.. Jókai Mor përshkruan me mjeshtëri reagimin e popullit të Stambollit ndaj ekzekutimit të një prej figurave më të frikshme dhe enigmatike të kohës:

“Në ditën e caktuar, tatari mbërriti në Stamboll me kokën e Aliut.

[…] Te porta ku ishte ekspozuar koka e Tepelenës, turma ishte aq e madhe për tri ditë me radhë, sa disa njerëz u shtypën për vdekje nga ata që donin ta shihnin – të gjithë kishin ardhur për të parë atë fytyrë me mjekër të thinjur, para vështrimit të tërbuar të së cilës kishte dridhur për një kohë të gjatë gjithë perandoria.”

Ky përshkrim jep jo vetëm fundin tragjik të një tirani, por edhe thellësinë simbolike të frikës dhe respektit që kishte ngjallur figura e tij.

Romani ndihmoi në ndërtimin e një imazhi të romantizuar të shqiptarëve në mendësinë hungareze të shekullit XIX. Shqiptarët përshkruhen si luftëtarë krenarë, të egër, por të ndershëm, që respektojnë ligjet e nderit dhe të besës. Për lexuesin hungarez, ky ishte një popull i panjohur, por i respektueshëm për heroizmin dhe për natyrën e paepur. Figura e Ali Pashës, e shkëputur nga imazhi tipik i pashallarëve osmanë, u bë simbol i një fuqie shqiptare me ambicie perëndimore dhe organizim modern. Kjo e bëri romanin të veçantë dhe shumë të lexuar në kohën e vet, duke i ofruar një paralelizëm mes përpjekjeve për autonomi në Ballkan dhe luftës së Hungarisë për pavarësi nga Habsburgët. Në këtë mënyrë, Jókai ndërtoi një urë emocionale mes lexuesit hungarez dhe një realiteti gjeopolitik që ndodhej larg Vjenës, por që përmbante ngjashmëri të dukshme.

Romani i Jókait është një ndër të parat që i kushtohet tërësisht Ali Pashës në mënyrë artistike. Në krahasim me veprat më të vona si “Ali Pasha” nga Alexandre Dumas apo paraqitje e tij në veprën e Bajronit, vepra e Jókait është më pak patetike dhe më e ndërlikuar në ndërtimin e karakterit të protagonistit. Ai nuk e sheh Aliun si thjesht një hero apo një tiran, por si një njeri të pushtetit që lufton me vetveten dhe me sistemin që e krijoi. Gjithashtu, në krahasim me përshkrimet dokumentare si ato të Pouqueville apo Leake , romani i Jókait qëndron si një dëshmi letrare e mënyrës se si Lindja interpretohej për lexuesin perëndimor – një interpretim që ndonjëherë shkon përtej fakteve historike në emër të ndjeshmërisë estetike dhe ideologjike të kohës.

Romani “Janicsárok végnapjai”( i përkthyer në shqip “Luani i Janinës” nga gazetari Ahmet Qerriqi dhe botuar në Prishtinë 2018 nga Radio Kosova e Lirë) i Mór Jókait nuk është thjesht një rrëfim për jetën e një sundimtari shqiptar. Ai është një pasqyrë e mendësisë romantike evropiane për Orientin, një interpretim letrar i forcës dhe tragjedisë, si dhe një dëshmi e marrëdhënieve kulturore mes Ballkanit dhe Evropës Qendrore. Për lexuesin shqiptar, kjo vepër ofron mundësinë për të kuptuar se si është parë Ali Pasha në letërsinë evropiane dhe çfarë roli ka pasur figura e tij në ndërtimin e një imazhi kulturor që ende rezonon në studimet historike dhe kulturore të sotme. Ky roman është një dritare e rrallë letrare në historinë shqiptare, që e meriton të lexohet, të përkthehet rishtazi dhe të analizohen në mënyrë të thelluar ndikimet e tij në perceptimin ndërkombëtar të Shqipërisë dhe shqiptarëve në shekullin XIX.

Ilir Ikonomi/

Vështirë të gjesh një të huaj që të ketë punuar më shumë për Shqipërinë se sa misionari amerikan Charles Telford Erickson (1867-1966). Në vitet 1922-23, ai propozoi hapjen e shkollave profesionale për djem e vajza në Shqipëri. Për ngritjen e tyre, presidenti amerikan dhuroi 10 mijë dollarë. Shkollat u hapën në Golem të Kavajës në vitin 1925 dhe Ericksoni punoi si drejtor deri në vitin 1937.

Më 27 janar 1942, ai foli në një konferencë për Shqipërinë në Portsmouth të shtetit Virginia. Tema ishte: “Çfarë mund të mësojmë nga Shqipëria”.

Erickson tha se shqiptarët janë një prej racave më të vjetra të Evropës dhe se vështirë të ketë patur ndonjë shekull në ekzistencën e tyre 3-4 mijë vjeçare kur ata të mund ta kenë quajtur veten të lirë e të pavarur.

Nderi personal i shqiptarit, shpjegoi ai, është jashtëzakonisht i rëndësishëm. Nëse shqiptari bën një premtim, ai do ta mbajë se s’bën. “Mendoj se kjo është diçka nga e cila amerikanët mund të mësojnë. Ne nuk i kemi arritur këto ideale të nderit personal, të nderimit ndaj tjetrit”, tha Dr. Erickson.

Në Shqipëri, lidhjet familjare janë të forta, siç kanë qenë për breza të tërë. “Familja është një njësi që e ka vazhdimësinë prej shekujsh”, tha Erickson.

Çdo grup fetar, tha ai, është përdorur nga faktorët e jashtëm për të shkombëtarizuar shqiptarët. Megjithatë, në kremtet e ndryshme fetare, njerëzit e besimeve të ndryshme festojnë së bashku. “Kjo është diçka nga e cila mund të mësojmë ne në Amerikë”. – Portsmouth Herald, 28 janar 1942.

(Në foto: Erickson si delegat i Kryqit të Kuq amerikan në Itali)

Në vjeshtën e vitit 1809, një djalosh 21-vjeçar nga aristokracia angleze, George Gordon Byron – ende i panjohur si poet i madh, por me një temperament aventurieri romantik – mbërriti në Janinë për të takuar një nga figurat më të fuqishme dhe enigmatike të kohës në Ballkan: Ali Pashë Tepelenën, sundimtarin gjysmë të pavarur të Pashallëkut të Janinës. Ky takim, në pamje të parë një episod kurioz në itinerarin e një udhëtari anglez, përfaqësonte në fakt një takim të dy botëve: të një Perëndimi në ngjitje dhe të një Lindjeje osmane që kërkonte të përshtatej me realitetet e reja gjeopolitike.

Viti 1809 ishte një periudhë tronditjesh në arenën ndërkombëtare. Perandoria Osmane, ende një entitet i madh territorial, po humbiste gradualisht kontrollin mbi provincat e saj, ndërkohë që fuqitë europiane – sidomos Britania, Franca dhe Rusia – po e shihnin si një fushë të hapur për ndikim politik dhe ushtarak.

Napoleoni kishte shtrirë ndikimin francez në Mesdheun lindor dhe po tentonte të siguronte aleanca në Ballkan për të kërcënuar pozitat britanike. Britania, nga ana tjetër, kërkonte të forconte lidhjet me figura lokale si Ali Pasha, i cili, ndonëse vasal formal i Sulltanit, vepronte si një sundimtar i pavarur, duke luajtur me kujdes midis Portës së Lartë dhe fuqive të mëdha.

Byron, në moshën 21-vjeçare, ishte në kërkim të përvojave që do ta ushqenin imagjinatën e tij poetike dhe do ta dallonin nga bashkëmoshatarët. Udhëtimi në Greqi dhe Shqipëri nuk ishte thjesht një kapriço romantike; ishte pjesë e një tradite aristokratike britanike – Grand Tour – por në një version ekzotik dhe të rrezikshëm.

Nga takimi me Ali Pashën, Byron priste të shihte një figurë orientale të tipit të Sulltanëve që lexonte në kronikat e udhëtarëve të shek. XVIII: të fuqishëm, misteriozë, ndonjëherë mizorë, por gjithmonë të mbështjellë me një aureolë magjie dhe autoriteti. Ai kishte lexuar për intrigat e Aliut, për pasurinë dhe luksin e oborrit të tij, dhe kërkonte ta shihte me sytë e vet këtë spektakël të Lindjes.

Aliu, në moshën 65-vjeçare, ishte një strateg i stërvitur në diplomaci dhe pushtet. Takimi me një aristokrat të ri britanik, mik i konsullit anglez në Janinë, nuk ishte rastësor për të. Ai e kuptonte rëndësinë e Britanisë në ekuilibrin mes fuqive të mëdha dhe kërkonte ta përdorte Byron-in si një hallkë për të forcuar marrëdhëniet diplomatike. Për të, prania e një udhëtari të tillë ishte edhe një mjet propagandistik: përmes syve të vizitorëve europianë, Aliu mund të projektonte imazhin e tij si një udhëheqës i ndritur dhe modernizues, jo vetëm si një pasha oriental.

Takimi i Byron-it me Ali Pashën, i zhvilluar në një atmosferë mikpritjeje luksoze, e la poetin thellësisht të impresionuar. Byron-i do të përshkruante më pas oborrin e Aliut me gjallëri në vargjet e poemës së tij Childe Harold’s Pilgrimage, duke e kthyer figurën e pashait shqiptar në pjesë të imazhit letrar të Lindjes Ballkanike. Kostumet shqiptare, sjelljet ceremoniale dhe personaliteti karizmatik i Aliut u bënë për Byron-in elemente të një bote poetike ku ndërthureshin aventura, heroizmi dhe barbaria ekzotike.

Për Ali Pashën, takimi shërbeu si një investim politik afatshkurtër: Byron-i u bë një lloj ambasadori kulturor i imazhit të tij në Angli. Përmes shkrimeve të poetit, Aliu u njoh nga një publik europian si një figurë pothuaj legjendare, një princ i fuqishëm shqiptar në kufijtë e botës osmane.

Nga perspektiva bashkëkohore, ky takim nuk është vetëm një episod romantik i një udhëtimi të shekullit XIX, por edhe një shembull i mënyrës sesi imazhet e “tjetrit” ndërtohen nëpërmjet ndërveprimeve individuale. Byron-i projektoi mbi Ali Pashën fantazitë e tij orientale, ndërsa Aliu përdori Byron-in për të ndërtuar një narrativë politike për veten. Ky është një rast tipik i asaj që studimet kulturore e quajnë orientalizëm (Edward Said), ku përfaqësimi i Lindjes bëhet përmes filtrit estetik, politik dhe kulturor të Perëndimit.

Sot, ky episod mund të lexohet si një pikë takimi midis dy projeksioneve – Perëndimi që kërkon ekzotikën dhe Lindja që përdor ekzotikën për të mbijetuar politikisht. Për kulturën shqiptare, ky moment mbetet një shembull i hershëm i ndërveprimit me figurat më të njohura të letërsisë botërore dhe i mënyrës sesi shqiptarët u bënë pjesë e imagjinatës europiane.

1- Litografi né Muzeun Historik të Tepelenës

© Dorian Koçi