---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 21 Prill 2025

“The Daily News, Autrali” ka botuar, të shtunën e 14 nëntorit 1931, në faqen n°2, intervistën ekskluzive asokohe me Karl Soehnel, policin austriak që i shpëtoi jetën Mbretit Zog gjatë atentatit të Vjenës, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Polici kalorës shpëtoi jetën e sovranit

Mirënjohja e Mbretit Zog

Vetëm Vjena mund të mburret se ka një oficer policie që është kalorës, transmeton Daily Mail.

Ai është inspektori i dalluar “Sir” Karl Soehnel dhe u dekorua Kalorës i Urdhrit të Skënderbeut të Shqipërisë nga Mbreti Zog, të cilit i shpëtoi jetën kur u bë një atentat ndaj Mbretit jashtë Teatrit të Operas më 20 shkurt.

Ndërsa Mbreti u largua nga Shtëpia e Operës nga një derë anësore, të shtëna u qëlluan drejt tij dhe ndihmësi i tij u vra. Inspektori Soehnel, siç më tha, ishte në kohën e duhur për të hedhur krahët e tij rreth një ish-oficeri të Ushtrisë Austro-Hungareze të quajtur Ndok Gjeloshi, kur ai po vinte në shënjestër me revole.

Gjaku i policit 

“Kam gjak policie në damarët e mi,” më tha inspektori i qarkut “Sir” Karl Soehnel ndërsa hoqi pelerinën e rëndë të uniformës në kthimin e tij nga një vizitë në stacionin e vogël të policisë pranë Teatrit të Operës së Vjenës, më i ngarkuari dhe më i rëndësishmi në qytet pas selisë së policisë.

“Babai im ishte polic, por ai nuk e kishte ndërmend të bëhesha polic. E fillova jetën në një restorant të Vjenës dhe isha kamerier hoteli në Riva, në liqenin Garda, në Tirolin austriak, përpara se të më thërrisnin për shërbimin ushtarak, në fund të të cilit u futa në policinë e Vjenës.”

Arritjet e dikurshme 

Inspektori Soehnel është njeriu më popullor në policinë e Vjenës. Ai kontrollon rrethin që përfshin hotelet kryesore dhe gjithashtu qendrën më të gjallë të trafikut, në Ringstrass përpara Operas, dhe është një figurë e njohur për shumicën e vizitorëve të huaj që qëndrojnë në hotelet Ring.

Ai ka arrestuar më shumë kriminelë se çdo oficer tjetër policie në Vjenë. Ai ishte i pranishëm në Teatrin Burg natën e katër viteve më parë kur Menela Carniciu qëlloi për vdekje liderin maqedonas Paniza në një lozhë, në prani të gruas së Panizës, të cilën ai e transportoi në shkallët kryesore pasi asaj i ra të fikët.

Ai flet shtatë gjuhë, por nuk e numëron anglishten në mesin e tyre, megjithëse di shumë mirë anglisht dhe është dëshira e tij më e dashur të shkojë në Angli. Ai po bën që fëmijët e tij të mësojnë anglisht si gjuhën e tyre kryesore të huaj.

Inspektori Soehnel mban në gjoks, me urdhrin e vendosur nga Mbreti Zog, medaljen e shërbimit të gjatë në policinë austriake. Në murin e dhomës së ndenjes së shtëpisë së tij periferike është varur dokumenti në kornizë, i nënshkruar nga Mbreti Zog, që e emëron Kalorës të Urdhrit të Skënderbeut.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 19 Prill 2025

“The Paris Telegram” ka botuar, të shtunën e 26 marsit 1927, në ballinë, letrën e Qazim Qemal Bej Vlorës, djalit të Ismail Bej Qemalit, për të denoncuar asokohe traktatin italo-shqiptar të Tiranës të 27 nëntorit 1926, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Shqipëria, në kthetrat e maces

Nga Qazim Qemal Bej Vlora

Djali i patriotit të madh shqiptar Ismail Qemal Beu

Speciale për Telegramin e Parisit

Shqipërisë, një vend i vogël me një histori të lashtë, dy herë në vitet e fundit i është garantuar pavarësia nga Fuqitë Evropiane. Pasi babai im në Vlorë shpalli pavarësinë e vendit nga zgjedha osmane dhe ngriti flamurin e patriotit Skënderbe, Konferenca e Londrës e pranoi këtë dhe përcaktoi Kushtetutën e Shqipërisë. Pasoi (pas episodit të vajtueshëm të mbretërimit të Princ Vilhelm Vidit) Lufta e Madhe, gjatë së cilës vendi u kontestua dhe u mbrojt nga Austria dhe Italia. Në vitin 1921, fuqitë e njohën sërish pavarësinë e Shqipërisë dhe Konferenca e Ambasadorëve caktoi kufijtë e saj. Shqipëria u pranua më tej si një anëtare e pavarur e Lidhjes së Kombeve.

Pasi e bënë këtë, Fuqitë dhe Ambasadorët lanë duart nga Shqipëria dhe jo vetëm që nuk bënë asgjë për ta ndihmuar vendin e ri për të ruajtur liritë e saj, por e lanë atë pre e lakmisë dhe xhelozive të fqinjëve të saj më të mëdhenj. Për vendet e tjera të vogla të lindura pas luftës, ndihma dhe këshillat e Fuqive nuk ishin gjë tjetër veçse intriga politike, xhelozi dhe komplote!

Kur babai im i ndjerë ishte President i Qeverisë së Përkohshme (1912-1913), si ai dhe mbështetësit e tij po bënin çmos për ta bërë Shqipërinë një komb të lirë dhe që respektonte veten, xhelozitë dhe intrigat që e rrethonin ishin të tilla sa ai nuk guxonte të porosiste mobilje zyre për zyrat qeveritare nga Austria pa ngjallur zemërimin e italianëve – dhe anasjelltas!

Nga e keqja në më keq

Që nga zgjidhja e statusit të Shqipërisë, që nga lufta, çështjet kanë shkuar keq e më keq, Shqipërisë nuk i është lënë kurrë një shans për të treguar se çfarë mund të bëjë.

Ardhja në pushtet e aventurierit Ahmet Zogu, si Kryetar i Këshillit, me mjete që s’janë aspak një turp për Evropën, është shënuar me intriga, abuzime, terrorizëm dhe vrasje ! Vetë shtypi francez dhe ai anglez kanë vënë në dukje se Ahmet Zogut i kanë mbetur vetëm një grusht burrash besnikë dhe se ai i mban ata vetëm me anë të ryshfeteve — nga vijnë, nuk e dimë, por mund ta hamendësojmë ! Fakti është se e gjithë elita e vendit të vogël, ministra, gjykatës, bejlerë, kryepeshkop, oficerë të lartë e të tjerë, afro njëqind, janë të ekziluar. Vetëm ky fakt mjafton për të dënuar sundimin e djallëzuar dhe uzurpimin e Ahmet Zogut. Ndonëse disa nga këta të mërguar vullnetarë janë ftuar të kthehen në vendin e tyre, ata nuk do ta bëjnë këtë për sa kohë që Ahmet Zogu është në krye të vendit.

Nuk kam asnjë hezitim të them se Ahmet Zogu ia ka shitur vendin Italisë. Pavarësia e saj, e garantuar solemnisht nga Fuqitë, është sot një farsë; populli i saj nuk ka zë dhe asnjë mjet reagimi. Pasi, me gjithë caktimin e kufijve nga përfaqësuesit e Fuqive, një pjesë të madhe të territorit ia kishte dorëzuar Jugosllavisë, ky diktator u dha italianëve monopolin e Bankës Kombëtare, e cila u dha atyre supremacinë ekonomike në vend. Kjo u pasua nga Konventa monstruoze e Tiranës, e cila praktikisht ia dorëzoi Shqipërinë, të lidhur duar e këmbë, Italisë.

Këshilli i Ambasadorëve dhe Lidhja e Kombeve kanë qëndruar me qetësi dhe kanë parë këtë paudhësi që i është ofruar një populli të ashtuquajtur të lirë.

Si patriot shqiptar i shkrova gazetës “Le Matin” nga qyteti i Nisës, për të demonstruar në emër të bashkatdhetarëve të mi të pambrojtur, por letrës sime nuk iu kushtua vëmendje.

Çfarë po bën Gjeneva ?

Shqipëria, duke qenë anëtare e Lidhjes së Kombeve, e cila ka njohur pavarësinë dhe integritetin territorial të Shqipërisë, është e pamundur t’i njihet e drejta çdo shteti për të ndërhyrë në punët e brendshme të vendit, madje as për të garantuar kufijtë e tij. Vetëm Gjeneva është e kualifikuar për diçka të tillë, ose për të zgjidhur vështirësitë e jashtme. Asnjë shqiptar i vërtetë nuk mund të pranojë masat e Presidentit aktual, i cili nuk gëzon besimin e popullit, as ratifikimin e tyre nga Kuvendi apo Senati i Shqipërisë (instrumente të akteve të tij tiranike dhe të ambicieve të tij, të zgjedhur jo nga shumica e popullit, por nga një pakicë e vogël në pagën e Ahmet Zogut).

Ky Traktat i Tiranës, që ia dorëzon Shqipërinë Italisë, është aq më i rrezikshëm për këtë të fundit, sepse synimi i qeverisë italiane për të aneksuar thjesht dhe puro Shqipërinë është i njohur që nga ardhja në pushtet e zotit Sonnino, i cili bëri që Aleatët të pranonin traktatin e 1905-ës. Kjo politikë vetëm sa është forcuar që nga ardhja në pushtet e fashistëve dhe i shqetëson më shumë shqiptarët, sepse Traktati i Tiranës i 27 nëntorit 1926 i dha të drejtën e ndërhyrjes së armatosur diktatorit Musolini – fakt që ky i fundit e theksoi shumë kohët e fundit kur deklaroi se nëse Italia nuk do të zgjerohej, ajo do të “shpërtheje” !

Këto fakte më duken mjaft domethënëse dhe duhet të bëjnë të reflektojnë jo vetëm shqiptarët, por edhe ata që janë të shqetësuar për paqen e botës !

Nëse Shqipëria do të ishte lënë e qetë, nëse ajo do të ishte e lirë sot të zgjidhte liderët që donte, do të rezultonte një vend paqësor, i begatë dhe i mirëqeverisur. Por ashtu siç është, edhe pse telashet e tanishme mund të kalojnë për pak kohë, unë dridhem më shumë se kurrë për fatin e vendit tim dhe bashkë me të edhe për të ardhmen e Ballkanit. Një gjë është e sigurt : se vendi që për më shumë se katër shekuj mbështeti zgjedhën e osmanëve, duke pritur gjithmonë me padurim ditën e çlirimit dhe që e hodhi përfundimisht atë zgjedhë, nuk do të tolerojë kurrë, kur ta kuptojë situatën, dominimin e ndonjë vendi tjetër !

Qazim Qemal Vlora

80-vjetori i Masakrës së Tivarit(1945-2025)

Në vendet më traditë demokratike me rastin e datave jubilare qeveritë përkatëse formojnë komisione të veçanta për shënimin e ngjarjeve historike. Pikërisht diçka e tillë është pritur të ndodhë me rastin e 80-vjetorit të Masakrës së Tivarit(1 prill 1945), por mungoi angazhimi konkret si nga Kosova dhe Shqipëria, sepse ka qenë e udhës që qeveritë jo veç e veç por së bashku të shënojnë këtë jubile, por siç duket në mungesë të koordinimit dhe të agjendave tjera qeveritare, ky jubile mbeti në heshtje, që nuk mund të arsyetohet, sepse ngjarjet e tilla janë obligim i institucionëve shtetërore.

Nail Draga

Për Masakrën e Tivarit, pas vitit 1990 janë botuar studime dhe botime të veçanta nga autor të ndryshëm shqiptarë duke i ofruar opinionit të gjerë të dhëna për të parën herë për një ngjarje tragjike e cila ishte ideuar e realizuar sipas skenarit të ushtrisë jugosllave. Por pa përgjegjësi nuk është as pushteti në Shqipëri, sepse kolonat e kosovarëve në rrugëtimin e tyre për në Tivar, kanë kaluar nëpër territorin e Shqipërisë, të përcjellur me roje të ushtrisë jugosllave. Dhe pikërisht me 1 prill 1945, ata u masakruan në Tivar te Monopoli i duhanit, ku janë vrarë qindra shqiptarë të Kosovës. Të dhënat numërike janë të ndryshme varësisht prej burimeve, që janë nga disa qindra(454 indvidë) e deri mbi njëmijë. Por, deri sa nuk do të hapën dosjet e arkivave ushtarake e të UDB-ës jugosllave nuk do të kemi të dhëna definitive për numrin e të masakruarve shqiptarë në Tivar. Por, është e pakontestueshme se ata u likuiduan, vetëm se ishin shqiptarë, me qellim të spastrimit etnik te Kosovës, që ishte strategjia e politikës jugosllave të kohës.

Tryezë shkencore në Prishtinë

Më rastin e 80-vjetorit të Masakrës së Tivarit(1945-2025), është pritur që si në Kosovë e Shqipëri ky përvjetor të shënohet me ndonjë veprimtari të veçantë, apo të përbashkët të dy qeverive, por si në të kaluarën edhe ky përvjetor kaloj në heshtje, që nuk mund të arsyetohet më asgjë.
Por, ate që nuk e bënë qeveritë si në Kosovë e Shqipëri për të parën herë në organizim të Institutit Albanologjik në Prishtinë me 3 prill është mbajtur Tryeza Shkencore ”Masakrat ndaj shqiptarëve në ish-Jugosllavi 1944-1945(me rastin e 80-vjetorittë Maskrës së Tivarit të vitit 1945)”.
Ishte ky organizimi i parë kushtuar kësaj ngjarje historike në pluralizëm, ku referuesit nga Kosova, Maqedonia e Veriut e Shqipëria me kumtesat e tyre ofruan të dhëna me interes për masakrat kundër shqiptarëve në përgjithësi e ajo e Tivarit në veçanti.

Konferenca e parë në Ulqin

Cekim me këtë rast se nga data 30-31 mars 2013, në Ulqin në organizim të KKSH, është mbajtur konferenca shkencore “Masakra e Tivarit 1945”, ku me kumtesa kanë marrë pjesë studiues nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia e Veriut e Mali Zi (të cilat ende nuk janë botuar) ku për të parën herë është trajtuar çështja e kësaj ngjarje tragjike e shqiptarëve nga Kosova. Ishte ky një takim i veçantë, sepse pjesëmarrësit me 31 mars kanë shkuar në vendin e krimit në Tivar, ku për të parën herë në nderim të viktimave është vendosur kurora me lule.Po ashtu lule janë vendosur edhe më pas në vitin 2015 dhe 2025, por ende mungon pllaka apo monumenti përkujtimor i shkruar në tri gjuhë, si referim për të gjithë ata që duan ta vizitojnë vendin e krimit.

Presidentin nuk ka kush ta këshillojë

Pasi nga data 9-11 shkurt në vizitë zyrtare në Mal të Zi, ishte presidenti i Republikës së Shqipërisë z.Bajram Begaj, në takimin e zhvilluar me homologun malazias Jakov Milatoviq, sipas mediave janë diskutuar çështje me rëndësi të bashkëpunimit të dy vendëve. Por, në këtë takim me 10 shkurt në Podgoricë presidenti J.Milatoviq, njoftoj se i është kërkuar presidentit Begaj, që në vendin ku kanë humbur jetën në det në afërsi të Shën Gjinit një numër i konsideruar malazezësh më 6 janar të vitit 1916, në nderim të tyre të vendoset një pllakë përkujtimore, e cila nga presidenti Begaj është pranuar më kënaqësi.

Një qendrim i tillë nga presidenti Begaj, është për respekt, por ai është dashur që në këtë takim të inicojë, në mënyrë analoge që në nderim të vrarëve në Masakrën e Tivarit(1 prill 1945), aty të vendoset një pllakë përkujtimore. Por, reagimi i munguar lënë për të kuptuar, së ai nuk ka qenë i informuar personalisht apo nga këshilltarët e tij, duke hapur dilema tjera, që kanë të bëjnë me këtë tragjedi të shqiptarëve nga Kosova në fund të Luftës së Dytë Botërore. Por, shpresoj së një lëshim i tillë, ka mundësi të përmirësohet, sepse deri në vitin tjetër ekziston mundësia të evitohet ky lëshim, sepse të vendi i krimit të monopoli i duhanit në Tivar, duhet të vendoset më së pakut pllaka përkujtimore, si dëshmi e simbolit të kujtesës për këtë ngjarje tragjike.

Përfundim

Përkujtimi i ngjarjeve historike si në nivel lokal e ate kombëtar, përkatësisht shtetëror, paraqet moment reflektimi për qytetarët e mjedisit përkatës ku kontributin e tyre e japin individët, shoqëria civile e sidomos institucionet përkatëse lokale apo ato shtetërore. Por, në këtë aspekt përjashtim bëjnë vendet e pakonsoliduara të cilat nuk janë të përkushtuara ndaj ngjarjeve të tilla ku si rast tipik kemi Masakrën e Tivarit(1 prill 1945), e cila edhe tash në pluralizëm është margjinalizuar nga institucionet qeveritare te Shqipërisë dhe te Kosovës veprim që nuk mund të arsyetohet më asgjë sepse shënimi apo përkujtimi i ngjarjeve të tilla historike është obligim moral, kombëtar, qytetar e institucional si kudo në vendet demokratike.
(Prill 2025)

Prof. Lush Culaj

Politika e turqve të rinj ndaj kulturës kombëtare shqiptare, ndalimi i veprimtarisë së klubeve, të shkollave shqiptare, i botimit të gazetave dhe librave shqip, i kishte shqetësuar shumë shqiptarët. Ndikimi negativ i pushtetit në çështjen e alfabetit shqiptar ishte vërtet ndërhyrje e hapur në të drejtat e shqiptarëve që ishin të garantuara me kushtetutë. Të vetëdijshëm se zhvillimi i vetëdijes kombëtare të shqiptarët kishte marrë hov, turqit e rinj bënë çmos që ta ndalojnë këtë zhvillim kombëtar të tyre.

Në rrethanat e krijuara, në fund të marsit të vitit 1910 në viset e Kosovës filluan veprimet e para të armatosura. Qendra e kryengritjes u bë Juniku.

Pra pranvera e vitit 1910 i gjeti shqiptarët e Kosovës të organizuar në grupe të armatosura për të filluar luftën kundër regjimit xhonturk.

Të vetëdijshëm se nuk mund të gjenin aleatë të jashtëm në luftën e tyre kundër Perandorisë Osmane, udhëheqësit e kryengritjes së Kosovës bënë përpjekje që të paktën të siguronin krahët nga synimet shoviniste të shteteve fqinje.

Krijimi i shteteve kombëtare do të realizohet me vështirësi dhe përmes një procesi të gjatë rritjeje politike dhe ushtarake, por pikërisht për shkak të zbatimit të një projekti të tillë do të lindin probleme të vështira për përcaktimin e territoreve që i përkisnin secilit nga shtetet të reja kombëtare dhe atyre tashmë të krijuara. Serbia shfaqte interesim për krijimin e një aleance ballkanike për t’iu kundërvënë synimeve të Austro-Hungarisë.

Serbia ishte pothuajse i vetmi shtet sllav i Evropës Juglindore, i cili u deklarua pothuajse haptas që në fillim kundër kryengritjes së re shqiptare. Në përcaktimin e këtij qëndrimi luajtën rol dominues dy momente kryesore: fillimisht raportet me Perandorinë Osmane, Bullgarinë dhe me Austro-Hungarinë; dhe, së dyti, ishte edhe çështja e autonomisë shqiptare. Në anën tjetër, diplomacia bullgare synonte të lidhej me qarqet politike shqiptare për ta përdorur luftën e tyre në favor të qëllimeve të saj. Diplomacia e Beogradit u përpoq ta bindte atë të Sofjes se ishte në interesin e tyre t’i liheshin Turqisë duart e lira për ta shtypur kryengritjen shqiptare. Dyshimi se kryengritja shqiptare mund të shfrytëzohej nga Austro-Hungaria si pretekst për ndërhyrje në Evropën Juglindore përbënte arsye shtesë që Serbia të tregohej e rezervuar ndaj kryengritjes së vitit 1910 në Kosovë.

E preokupuar me interesa të veçanta rajonale, ndonëse e pozicionuar në ketë periudhë kohore për ruajtjen e status quos, Austro-Hungaria i kushtonte vëmendje të veçantë dhe i kundronte me kujdes zhvillimet në trevat shqiptare. Si Austro-Hungaria, ashtu edhe Italia, po i dyfishonin përpjekjet diplomatike që t’i përvetësonin shqiptarët. Ndërsa Rusia këmbëngulte pranë Stambollit për ta çuar deri në fund ekspeditën ushtarake në Shqipëri, ministri i Punëve të Jashtme të Vjenës e këshillonte Stambollin që të mos shkonte shumë larg me masat e dhunshme ndaj shqiptarëve. Qëndrim pothuajse të njëjtë mbajti edhe diplomacia gjermane. Përmes rrugëve diplomatike të kontakteve me Stambollin, Vjena dhe Berlini tërhoqën vërejtjen për masat e tepruara shtypëse. Ato i dhanë të kuptonte Stambollit se ndjekja e këshillave ruse për ashpërsimin e skajshëm të konfliktit me shqiptarët do t’i dobësonte të dyja palët dhe do të ishte në favor të shteteve fqinje të shqiptarëve, të cilat kishin pretendime territoriale ndaj trojeve shqiptare, gjë që nuk e dëshironin as Vjena e as Berlini.

Qëndrimi ndaj kryengritjes shqiptare të vitit 1910 qëndrim i përdorimit të forcës, apo qëndrim diplomati e dinak i ndau qeveritarët dhe ushtarët osmanë në dysh. Mbështetësit e dorës së fortë përfaqësoheshin nga ministri i Luftës, Mahmut Shefqet Pasha, ministri i Brendshëm, Talat Pasha dhe grupi i gjeneralëve me Xhavit Pashën në krye, të cilët këmbëngulnin për përdorimin e të gjitha mjeteve për ta asgjësuar kryengritjen brenda një kohe sa më të shkurtër, me çka do t’i jepej fund Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe çështjes shqiptare. Arsyeja për këtë, sipas tyre, ishte shmangja e ndërhyrjes të faktorit të jashtëm, në radhë të parë të Austro-Hungarisë dhe të Italisë, si  fuqitë më të interesuara për çështjen shqiptare.

Siç shihet, në marrëdhëniet brenda trekëndëshit Serbi-Turqi-Bullgari patjetër që implikohej edhe faktori austro-hungarez. Ndonëse në këtë periudhë në marrëdhëniet serbo-austro-hungareze deri diku ishte ulur tensioni, në qarqet qeveritare të Beogradit mbizotëronte mendimi se ekzistonte rreziku nga Austro-Hungaria. Kryengritja shqiptare mund t’i shërbente asaj si casus belli për të ndërhyrë në Evropën Juglindore dhe në këtë mënyrë t’i drejtonte ngjarjet sipas objektivave dhe interesave të veta. Beogradi sikur u çlirua paksa nga ky ankth, kur u bë e ditur se ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Rusisë ishte arritur pajtimi i plotë për ruajtjen e mëtejshme të status quos në Evropën Juglindore.

Në fillim të muajit shkurt 1910 edhe diplomacia e Sofjes analizonte dy variante për pajtim pikëpamjesh ndërmjet dy fuqive të blloqeve kundërshtare, Austro-Hungarisë dhe Rusisë. Sipas variantit të parë, Austro-Hungaria arriti ta bindte Rusinë që çështjet e kontestueshme në Evropën Juglindore  t’i zgjidhnin me marrëveshje të ndërsjella.

Austro-Hungaria e vlerësonte shpërthimin e konfliktit të armatosur në kazanë e Prishtinës si rrjedhojë e masave sistematike shtypëse të qeverisë së Stambollit ndaj kërkesave kombëtare të shqiptarëve. Ajo gjykonte se pengimi i zhvillimit të kombit shqiptar i shkonte për shtati politikës shoviniste të shteteve sllave që pretendonin viset shqiptare. Austro-Hungaria nuk dha, në të vërtetë, kurrfarë shenjash se e mbështeste kryengritjen shqiptare, për çka akuzohej vazhdimisht nga Rusia dhe Serbia, por ajo ishte kundër masave të dhunës të ushtrisë osmane ndaj kryengritjes në Kosovë, për të cilën qeveria osmane duhej të gjente gjuhën e kompromisit me shqiptarët e t’i zgjidhte mosmarrëveshjet me ta me mjete paqësore. 

Beogradi konsideronte se lëvizja shqiptare dhe krijimi i Shqipërisë si shtet mund të arrihej nëpërmjet faktorit të jashtëm, e në veçanti nëpërmjet politikës së Vjenës, e cila kërkonte ta eliminonte ndikimin e Romës si rivale në Evropën Juglindore. Për dallim nga politikanët e tjerë serbë, të cilët te populli shqiptar nuk shihnin kurrfarë ideje kombëtare dhe hidhnin poshtë autonominë e tij, shefi i diplomacisë serbe, Millovanoviqi tek autonomia shqiptare shihte formën e një shteti të ri në truallin e Evropës Juglindore, veçse të mos ishte nën tutelën e Austro-Hungarisë, e cila do ta plandoste Serbinë për tokë. Megjithatë, kryediplomati serb  nuk dëshironte bashkëpunimin dhe mbështetjen  te populli shqiptar, veçse te disa persona, politikanë të pakënaqur e aventurierë, që sorollateshin  nëpër Evropë me kuletën e Fuqive të Mëdha për ta mbrojtur çështjen shqiptare. Pra, diplomacia serbe nuk tregonte gatishmëri që përballë qëllimeve të Vjenës të bashkëpunonte dhe të merrte në konsideratë edhe faktorin shqiptar.

Politika e Romës e kundërshtonte shtrirjen e Austro-Hungarisë në bregdetin shqiptar, por, nga ana tjetër, nuk do të ishte kundër që aty ta vinte këmbën njëri ndër shtetet ballkanike. Nga pikëpamja ekonomike dhe politike për Romën do të ishte më e përshtatshme që ky shtet të ishte Serbia dhe kjo pikërisht për ta penguar Austro-Hungarinë. Pastaj Italia mbase do të pajtohej me propozimin e Austro-Hungarisë për krijimin e Shqipërisë së pavarur, gjë që do të ishte zgjidhje shumë e pakëndshme për Serbinë. Megjithatë, diplomacia serbe mund t’i ofronte diplomacisë italiane teza për paqëndrueshmërinë e Shqipërisë si shtet i pavarur. Për këtë arsye të dy fuqitë aleate doemos duhej ta mbanin atë nën protektorat të vazhdueshëm, që, në të vërtetë, do të ishte një lloj mbikëqyrjeje. Mirëpo, në këtë rast Austro-Hungaria do të ishte gjithnjë e më e fuqishme, kështu që do ta eliminonte Italinë posa t’i vinte rasti i parë.

Italia, duke qenë se ishte e interesuar për ruajtjen e status quos në Shqipëri dhe në pjesën evropiane të perandorisë, ajo angazhohej ta parandalonte përshkallëzimin e kryengritjes në Vilajetin e Kosovës. Rrjedhimisht ajo lejonte mundësinë e shuarjes së shpejtë të saj, por njëherazi ishte kundër përdorimit të dhunës, e cila mund të shkaktonte një kryengritje me përmasa të përgjithshme e do të jepte shkas për intervenimin e Austro-Hungarisë, rivales së saj kryesore në Shqipëri, që realisht mund t’i cenonte interesat e saj strategjike në këtë pjesë të Evropës Juglindore.

Për realizimin e këtyre qëllimeve, konsulli i përgjithshëm italian në Selanik, Primo Levi, pasi mblodhi të dhëna të nevojshme në Shqipërinë Veriore, shkoi në Stamboll për të kërkuar nga ambasadorët e Fuqive të Mëdha një ndërhyrje kolektive te Porta e Lartë, si masë parandaluese për shmangien e një kryengritjeje gjithëshqiptare në Vilajetin e Kosovës. Meqenëse për këtë hap nuk ishin të një mendjeje përfaqësuesi i Rusisë dhe i Francës, Italia kërkoi nga Petërburgu që të angazhohej për ta penguar Vjenën në ndonjë hap mundshëm të “rrezikshëm” në Shqipëri.

Në maj të vitit 1910, pas përshkallëzimit të mëtejshëm të masave të dhunshme të Shefqet Turgut Pashës, përfaqësuesit e Austro-Hungarisë, të Gjermanisë dhe të Italisë ranë në një mendje të ndërmerrnin një hap të përbashkët te Porta e Lartë për ta bindur atë që të mos e përkeqësonte gjendjen në Shqipëri.

Sukseset e kryengritjes shqiptare në Grykë të Kaçanikut i shqetësuan tej mase qarqet drejtuese të Beogradit dhe të Sofjes, edhe pse ia kishin dhënë pëlqimin e Portës së Lartë për veprim energjik kundër shqiptarëve, për të mbytur në gjak kërkesat “separatiste”shqiptare.

Beogradin, pa dyshim se, e shqetësonte jehona që shtypi vjenez i bënte kryengritjes, po edhe ndërhyrja e drejtpërdrejtë e Austro-Hungarisë te Perandoria Osmane për të mbajtur një qëndrim më elastik ndaj shqiptarëve.

Informacionet dhe interesimet austro-hungareze për kryengritjen shtohen në vlugun e kryengritjes në datat 30 prill-1 maj, kur gjenerali osman Shefqet Turgut Pasha, i vendosur në Shkup, që në mes të prillit, filloi ofensivën për t’i shkatërruar kryengritësit shqiptarë te Gryka e Kaçanikut.

Natyrisht që kryengritjen e vitit 1910 në Kosovë do ta përkrahte edhe grupi parlamentar shqiptar në Parlamentin e Stambollit. Për këtë arsye, Ismail Qemali, duke qenë në dijeni për interesimin e Austro-Hungarisë për zhvillimin e ngjarjeve në rajon, ia përcjell ambasadorit austro-hungarez, Pallaviçinit, kërkesën që deputetët shqiptarë e parashtruan në Parlamentin osman, duke i informuar përfaqësuesit e Vjenës në Stamboll se me kërkesat e tyre shqiptarët synonin të siguronin “një ndërtesë më vete”, çka nënkuptonte autonominë e Shqipërisë.

Pikërisht këto përpjekje shqiptare arrinin ta bindnin gjithnjë e më shumë edhe diplomacinë austro-hungareze se nuk kishte dilema rreth rritjes së peshës të faktorit shqiptar në Evropën Juglindore dhe vëmendjes së veçantë që i duhej kushtuar atij. Mbështetur në këtë fakt ministri i Jashtëm i Austro-Hungarisë, konti Erental, ia jepte instruksionet e nevojshme, më 21 prill 1910, ambasadorit të vet në Stamboll, Pallaviçinit. Diplomacia vjeneze grumbullonte të dhëna të shumta krahas personaliteteve intelektuale shqiptare të kohës edhe për krerët e kryengritjes në terren.

Vjeshta e vitit 1910 solli ngjarje të reja në arenën ndërkombëtare dhe në Perandorinë Osmane. Pas përtëritjes së traktatit të Lidhjes Trepalëshe, u botua lajmi sensacional mbi arritjen e marrëveshjes ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Italisë për ndarjen e sferave të ndikimit politik dhe ekonomik në Ballkan, sipas së cilës të parës i njihej gjithë Maqedonia deri në Selanik, ndërsa të dytës i njiheshin Mali i Zi dhe Shqipëria.

Ndërkaq, diplomacia vjeneze ndiqte me kujdes politikën e Rusisë ndaj Evropës Juglindore, ku shihej qartazi se ajo po mbështeste shtetet sllave në dëm të interesave shqiptare. 

Kryengritja u shtyp edhe për shkak se shqiptarët u ndodhën përballë një ushtrie të madhe në numër, në armatime e në pajisje luftarake dhe e drejtuar nga oficerë të zgjedhur. Kryengritja nuk e pati mbështetjen e politike të shteteve fqinje, kurse edhe Fuqitë e Mëdha e vazhduan politikën tradicionale të ruajtjes së status quos. Megjithatë, interesi i Fuqive të Mëdha në raport me shqiptarët dhe çështjen shqiptare po shtohej dita-ditës dhe pa dyshim në pozicionin më favorizues shfaqej Austro-Hungaria.

Nga viti 1909 e deri në vitin 1918 Austro-Hungaria gradualisht filloi të ndërhynte dhe kishte si qëllim krijimin e një Shqipërie autonome, e cila do të ishte e varur nga ajo në pikëpamje ekonomike, kulturore dhe politike. Shqipëria autonome, nën influencë të Austro-Hungarisë, duhej të ishte aleati i saj kundër pansllavizmit dhe garancia për lundrimin e lirë nëpër ngushticën e Otrantos. Si legalizim i kësaj politike të diplomacisë vjeneze vepronte kultursprektorati mbi katolikët shqiptarë.

Nga përshkrimi i rrethanave më lart, mund të konstatohet se qëllimi i politikës austro-hungareze, ndonëse kishte interesa të veta në këtë periudhë kohore, nuk ishte pushtimi i territoreve shqiptare, por pengimi i Serbisë për të siguruar dalje në det përmes Bosnjë-Hercegovinës, me çka do të pengohej shtrirja e sferës së ndikimit rus në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Gjykuar nga këto rrethana, diplomacia austro-hungareze ishte e interesuar për një autonomi shqiptare nën ombrellën e Stambollit. Ky qëndrim i kësaj diplomacie ndërlidhej me faktin se krijimi i një shteti shqiptar, por shumë të brishtë, do të ishte pre e synimeve shoviniste të shteteve sllave, e në radhë të parë Serbisë me të cilat udhëhiqte Rusia.

Diplomacia austro-hungareze ishte e vetëdijshme se një hendek i thellë e ndante popullin shqiptar nga fqinjët e tij grabitqarë. Kjo është aq e vërtetë sa një prijës shqiptar në kryengritjen e vitit 1910 do të theksonte se shqiptarët do të pranonin më mirë të shkatërroheshin nga qeveria turke sesa të binin nën sundimin e serbëve.

Pa dyshim se një qëndrim i tillë i diplomacisë vjeneze konsistonte me faktin se duhej ta shmangte, sa ishte e mundur, ndikimin e diplomacisë së Romës te shqiptarët. Mirëpo, ishte gjë e pashmangshme çështja se rivaliteti ndërmjet Vjenës dhe Romës të shtohej, pasi secila palë përpiqej të shtonte ndikimin e vet te shqiptarët.

Në vazhdën e kësaj politike kontributi i Austro-Hungarisë për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë ishte i veçantë, e gjithashtu të veçanta ishin edhe përpjekjet diplomatike për mbrojtjen e çështjes shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve në Londër.

Pra, përderisa interesat ruse dhe sllave ishin për pengimin dhe mosekzistimin e shtetit shqiptar, interesat austro-hungareze ishin për formimin e një shteti etnik shqiptar në Evropën Juglindore, qoftë si shtet i pavarur, qoftë edhe si një shtet nën protektoratin e Austro-Hungarisë.

Nga Rafael Floqi/

Shtypi evropian, veçanërisht ai austro-hungarez dhe britanik, e paraqiste Kryengritjen e Malësisë së Madhe si një përballje dramatike mes një populli të vendosur për të ruajtur lirinë dhe identitetin e vet dhe një perandorie osmane në rënie, që përpiqej me çdo kusht të mbante nën kontroll territoret e saj në Ballkan. Kryengritja e Malësorëve, veçanërisht e fisit katolik të Malësisë, shihej si simbol i rezistencës shqiptare dhe i shpërthimit të tensioneve të akumuluara ndaj qeverisjes osmane, e cila ishte gjithnjë e më represive dhe e shkëputur nga realiteti i popujve që sundonte. Media evropiane theksonte trimërinë dhe organizimin e shqiptarëve, duke e konsideruar këtë kryengritje jo vetëm si një çështje lokale, por si pjesë e një lëvizjeje më të gjerë kombëtare shqiptare për vetëvendosje.

Nga ana tjetër, shtypi francez e përshkruante kryengritjen me një ton më diplomatik dhe herë-herë më të rezervuar, duke reflektuar edhe interesat gjeopolitike të Francës në rajon dhe marrëdhëniet e saj me Perandorinë Osmane. Megjithatë, raportimet në gazetat si La Dépêche de Constantineapo. Le Temps dhe Fare D’Alexandrie e portretizonin situatën si të rëndë dhe të pakontrollueshme për autoritetet turke, duke theksuar humbjet e mëdha që kishin pësuar trupat osmane përballë luftëtarëve shqiptarë. Shtypi francez, ndonëse më i kujdesshëm në qëndrime, nuk mund të fshihte simpatinë për kauzën shqiptare, veçanërisht kur përballeshin me një qeveri që kishte humbur legjitimitetin në sytë e popullit të saj dhe të opinionit ndërkombëtar.

La Dépêche de Constantine: Gazetë politike e përditshme

Përplasje mes shqiptarëve dhe trupave turke

Vjenë, 29 mars. — Një agjenci zyrtare austriake raporton se disa përleshje kanë ndodhur në kufirin malazez mes shqiptarëve dhe trupave turke. Fisi i Malësorëve thuhet se ka shkatërruar tre bunkerë (blockhaus) dhe ka detyruar turqit të braktisin shtatë të tjerë. Autoritetet ushtarake turke kanë dërguar kundër tyre një batalion nga Ipeku dhe dy të tjerë nga Shkodra. Gjithashtu, dy brigada të rezervistëve nga Anadolli janë dërguar.

Banda serbe sulmojnë postet kufitare turke — Situatë e rëndë

Selanik, 29 mars. — Pavarësisht mohimeve zyrtare që përpiqen ta paraqesin situatën në mënyrë pozitive, gjendja në Shqipërinë e Veriut përkeqësohet dita-ditës. Rrethet drejtuese kanë marrë lajme të rënda nga Peja dhe Gjakova, sipas të cilave shqiptarët po tregojnë gjithkund një qëndrim armiqësor ndaj autoriteteve dhe ushtrisë. Në rajonin e Prishtinës, disa banda të vogla serbe kanë sulmuar postet kufitare turke. Dy ushtarë turq janë vrarë. Serbët janë larguar pa pësuar humbje të mëdha.

Trupat e Malësorëve, të cilat vlerësohen në rreth 4.000 vetë, kanë sulmuar bunkerët turq dhe kanë marrë disa prej tyre: tridhjetë ushtarë janë vrarë; rreth njëzet janë marrë rob. Malësorët kanë marrë të gjithë bunkerët turq në kazanë e Tuzit. Ata kanë çarmatosur ushtarët dhe kanë marshuar drejt Tuzit, të cilin e kanë pushtuar. Kanë marrë armët, municionet dhe tre topa.

Gjendja është e rëndë edhe në vilajetin e Shkodrës. Shqiptarët e arratisur po bashkëpunojnë në kufi me malazezët. Është e mundshme që kryengritja të përhapet më tej.

Kryengritja shqiptare

Londër, 25 prill. Telegramet nga Vjena flasin për një humbje të rëndë të trupave turke nga shqiptarët e fisit katolik të Malësorëve në lartësitë lindore të Tuzit. Sipas raporteve zyrtare turke, disa njësi janë rrethuar, dhe dy kompani të dërguara nga Tuzi për t’i shpëtuar ranë në pritë, duke pësuar 12 të vrarë dhe një numër të madh të plagosurish.

Kryengritja shqiptare

Londër, 27 qershor.

Shtypi thekson se situata në Shqipëri është kërcënuese dhe i bën thirrje me forcë Turqisë që të hyjë në pajtim me shqiptarët, të mos i shtypë ata dhe të dëgjojë këshillat e Austrisë dhe Rusisë. Po ashtu thekson se një konflikt me Malin e Zi do të kishte pasoja të rënda. Porta (qeveria osmane) u ka dhënë Malësorëve një afat tjetër prej 15 ditësh për t’u dorëzuar.