Histori – Page 589 – Dielli

Persekutimi i shkrimtarëve dhe artistëve nga diktatura komuniste

April 23, 2014 by dgreca

NGA Visar ZHITI*/
Ka patur një kohë paradoksale, të pabesueshme dhe të rëndë, aspak të largët, madje ngjitur me tonën si pas një muri tashmë të shembur, kur në Shqipëri dënoheshin shkrimtarë e artistë, libra, lexues, drama, festivale këngësh, ngrehin bibliotekash, madje dhe vetë metafora, edhe pse duket e pamundur të arrestohet një figurë letrare, duke shkuar deri në dënime varre shkrimtarësh.
Goditeshin vandalisht realiteti përballë dhe kolonat e traditës, gjithçka që dilte kundër sundimit të fitimtarëve të pasLuftës II Botërore, utopisë së tyre me doktrinë gjysmake, socializmit real, asaj diktature që gjakonte me gjak të krijonte rendin e ri të njeriut të ri. Dhe më përpara se të hapeshin universitete, u hapën burgje.
Shqipëria ishte vendi më i vogël në perandorinë komuniste me diktaturën më të madhe në Europë, ku u provuan të gjitha: komplotet e heshtjes vrastare, zhbërjet, larje kolektive trush, internime, burgosje, pushkatime, madje dhe krijuesi suprem, vetë Zoti, u ndalua, pasi u shembën tempujt e besimeve dhe kulteve.
Ndërkohë diktatura kultivonte shkrimtarët e saj, artistët e vet dhe i mirëmbante ata ashtu si policinë, fabrikat apo fermat, ndërkaq duke bërë zëvendësimin e Zotit me vetveten dhe kishat e xhamitë me komitetet e partisë dhe ekzekutive. Në fund të fundit, dhuna permanente ushtrohej po me intelektualë, jo vetëm me policë, me propagandistë, me shkrimtarë dhe veprat të tyre në shërbim të ideokracisë dhe sistemit totalitar.
Njohja e së keqes, studimi i saj tani, institucioni i kujtesës janë të domosdoshëm, për t’u njohur e kaluara, historia jonë dhe e vërteta jonë, pra vetja si individ dhe kolektiv, që shumëçka të shndërrohet në përvojë dhe vizion, me qëllim që të mos përsëriten diktaturat dhe e ardhmja të bëhet sa më shpejt e tashme.
Kundërshtimet e mëdha, ndarjet, disidenca, martirizimet, revoltat, diksioneri i qëndrestarëve, deri dhe te viktimat, jo vetëm që meritojnë nderim, por shërbejnë dhe si mësim i mekanizmit të madhërishëm të kundërveprimit ndaj makinerisë së përbindshme të dhunës dhe tjetërsimit çnjerëzor. Të kujtojmë. Kemi 20 vjet që kujtojmë me mençuri, duke (ri)edukuar kohën tonë.

FITIMTARET E TMERRSHEM

Menjëherë sa erdhën në pushtet fitimtarët, pas 1944, teatrot dhe kinematë ekzistuese i shndërruan në salla gjyqesh. Në skenën e Teatrit Kombëtar u vendos trupi gjykues, jo me aktorë, por me komisarë dhe komandantë të luftës, përballë intelektualë, deputetë, gazetarë e shkrimtarë mes tyre, patriotë, etj., ata që ishin kundërshtarë, por që sistemi i shihte dhe i trajtonte si armiq që duheshin vrarë. Në llozha të teatrit rrinte Enver Hoxha, ndiqte gjyqin dhe ndoshta, teksa dora zgjatej për monoklin, kapte revolverin. Në altoparlantët jashtë në rrugë dëgjohej gjyqi si gjëmim, formë e re kërcënimi. Dënohen me pushkatim: Kol Tromara, Alizoti… Hurshiti… Konstandin Kote… Leka, Merlika, Golemi… Terenc Toçi, Zef Kadarja… Borshi… Valteri… Omari… Cani… Përmeti, Daut Çarçani, Gustav Mirdashi…
Me burgime të rënda: Koço Kota, Vrioni… Cara, Leskoviku… Jakov Mile, Mihal Zallari, Lazer Radi… Gjergj Bubani, Libohova… etj., etj. Duartrokitje si batareja e plotonit të pushkatimit. Vazhdojnë vrasjet: Dom Ndre Zadeja… Intelektuali i lartë Xhevat Korça vendos të vdesë në burgun e Burrelit me grevë urie, e para grevë në komunizmin e këtushëm.
Ndërkaq poetit Gjergj Fishta, i cilësuar si “Homeri i fundit”, madje i propozuar dhe për Çmimin “Nobel”, do t’i prishin varrin dhe do ia hidhnin eshtrat në lumin Drin. Ngaqë kishte qenë prift antibolshevik dhe nacionalist, s’duhej të ishte as i vdekur.
Edhe autori i romanit të parë shqiptar Dom Ndoc Nikaj u fut në burg në moshën 82-vjeçare si kundërshtar i regjimit dhe vdiq po në burg pas 5 vjetësh. Dhe tragjediani Ethem Haxhiademin e helmojnë një javë para lirimit. Edhe dramturgu tjetër Krist Maloku vdes në burg.

MADHESHTIA E QENDRESES

Megjithatë “Shqipëria që shtypej” ruajti dinjitetin, guxoi dhe u ngrit. Kryengritja e Postribës më 1946. Këtu u kap dhe poeti Martin Camaj, që do të arratisej për në Gjermani, sipas dëshmisë së poetit të burgosur politik Pano Taçi.
Vetëm 19 ditë ishte ajo që bota e quan Revolucioni hungarez i 1956-ës, ndërsa maleve të Shqipërisë do të vazhdonin të qëndronin me armë në dorë Gjomarkajt, Mirakajt, Bajraktarët, Kolët, Sulkurtët, Merlikajt, Kazazët, Lleshanakët dhe betejat e tyre do të zgjasnin 10 vjet. Përrenjtë sillnin dhe gjakun e tyre.
Në burg çuan dhe autorin e librit të parë me kritika, shkrimtarin Mitrush Kuteli, themelues i tregimit modern shqiptar së bashku me Ernest Koliqin, por ky i dyti i shpëtoi dënimit, u arratis në Itali, ku themeloi në Romë katedrën universitare të gjuhës dhe letërsisë shqipe. Por në atdhe u dënua vepra e tij, u ndalua dhe dënohej lexuesi i tyre. Po edhe ai i dënoi diktaturën komuniste duke shkruar dramën e mrekullueshme “Rrajët lëvizin”, ku si një antioruellian, me të cilin ishte moshatar, parashikoi, si asnjë shkrimtar tjetër, rënien e komunizmit, që e filloi tatëpjetën pothuaj kur ai e profetizoi.
Edhe gruan e parë shkrimtare, Musine Kokalari, e lauruar në Romë, disidenten e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeluese e një partie demokratike, e burgosën, më pas e internuan, punoi si punëtore në ndërtim dhe vdiq e vetmuar, ndërsa kamioni i llaçit, pa funeral, e hodhi në gropën e hapur për të.
Poeti dhe studiuesi, profesor Arshi Pipa, kundërshtar i hapur, pasi doli nga burgu, u arratis bashkë me poezitë e tij, i kishte shkruar fshehurazi në letra të holla cigaresh, i gjithë libri ishte më i vogël se një kuti shkrepseje. E botoi në Romë më 1959.
Në burg futën dhe drejtorin e parë të radios shqiptare, gazetarin dhe përkthyesin, Gjergj Bubani. Edhe autori i operas së parë që u vu në skenë pas luftës, Preng Jakova, pasi i vranë vëllanë si kundërshtar, kurse atë e liruan si moshë e vogël, do të mbetej gjithë jetën me maninë e persekutimit derisa vrau veten.
Në burg ishin përkthyesit e mëdhenj të Homerit, Dantes. I Shekspirit nuk u kthye kurrë nga Amerika.
Shkrimtari Kasëm Trebeshina, “më i njohuri i të panjohurve” siç e ka cilësuar përkthyesi i tij në gjermanisht, Hans Joackim Lancksh, ende nuk e ka botuar dot të plotë veprën e tij të shkruar burgjeve dhe internimeve. Ai luftoi si partizan, por u nda nga diktatura e fitimtarëve, madje la studimet përgjysmë në Bashkim Sovjetik se u neverit nga realizmi socialist dhe e kthyen në atdhe si të çmendur. Kundërshton që të votojë dhe kërkon t’i jepet leje të ikë nga Shqipëria. Meqenëse çmendina ishte më e mirë se burgu, Trebeshinën e fusnin herë pas here në burg, por ai nuk nënshtrohej dhe as sot nuk i ka ikur zemërimi me të gjithë. U lodh së qeni shqiptar dhe befas shpallet se është turk.
Siç thashë, këtu dënoheshin dhe libra, edhe kur ishin letërsi e përkthyer po nga vetë sistemi, ndaloheshin sipas konjukturave për shembull, Remarku, Hemingueji, Shollohovi, Mopasani, madje dhe Go Mo Zho, etj., nxirreshin nga qarkullimi për arsye ideologjike dhe bashkë me libra të tjera nga letërsia shqipe, të traditës ose të porsabotuar gabim dhe çoheshin në fabrika për t’u ricikluar në letër. Ndodhte që punëtorët vidhnin ndonjë, unë ende ruaj libra të tillë në bibliotekën time, nuk m’i gjetën kur më arrestuan dhe mua për metaforat, se nuk lejohej hermetizmi i tyre, shumëkuptimësia e dëmshme, se përçonte ide të fshehta kundërshtuese. Më dënuan me 10 vjet burg. Aktekspertizuesit e poezisë time ishin dy anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve, që zbuluan se nxinin realitetin dhe shpesh aludonin hapur kundër udhëheqjes së partisë dhe sistemit socialist.

PERSPEKTIVE DHE RETROSPEKTIVE:

I ndihmuar nga distanca kohore dhe nga vizionet e reja që të jep liria, unë them tani se shkrimtarët dhe artistët shqiptarë kanë qenë të dënuar në mënyrë gjenerale: një pjesë e ndjeshme, si kundërshtarë, duke i futur burgjeve, duke u ndaluar veprën dhe duke mos i lejuar të shkruajnë a vrarë dhe pjesa tjetër u mbyllën në metodën e realizmit socialist, duke krijuar letërsi propagandistike, mashtruese dhe lajka për sistemin, derisa u tjetërsuan, në viktima fatlume, po i quaj. Mediokriteti kështu ishte dënim po aq i rëndë, por për letërsinë dhe kulturën, jo për autorët e tij të privilegjuar.
Prandaj dhe poeti qiellor shqiptar, liriku i mrekullueshëm Lasgush Poradeci vendosi të mos shkruante më. Ai thuri poemën e mallkuar të heshtjes së vet dhe për të mbijetuar, përkthente Gëten, Hajnen, Pushkinin, por edhe Brehtin. Nga klasikët e vdekur lejohej ndonjë gjë. Madje një hebre shqiptar, Robert Shvarc, guxoi dhe përktheu nga Brehti “Marshi i viçave” si i shkruar posaçërisht për këtu: Dhe viçat pas daulles/ hedhin çapin/ lëkurën për daulle/ vetë e japin.
Është paradoksale dhe shtirje naive të besosh që në dikturë, me mungesë të tmerrshme lirie, mund të bëhen vepra të mëdha. Regjimet totalitare e racionojnë lirinë ashtu si ushqimet e përditshme. Cave ua heqin lirinë fare dhe ndocave, të përzgjedhur dhe këta, u japin më tepër se racioni. Pse? Që të shkruajnë për të bërë alibinë e diktaturës ndaj botës jashtë dhe ndaj së ardhmes. Pati shkrimtarë në komunizëm që ditën ta shfrytëzojnë këtë kusht dhe kjo është arsyeja kryesore që dhe në diktaturë arrihen të bëhen vepra jetëgjata, të cilat ndodhte t’u jepeshin që t’i përkthenin të burgosur pa emër dhe shteti ua ofronte që të botoheshin në vende të tjera si maskë politike e diktaturës, që ajo të mos dukej aq e keqe. Dhe shpenzimet merreshin nga puna e papaguar e të burgosurve nëpër minierat infernale, ku ishin dhe kolegë të tyre, por me shenjën minus.
Me shpërbërjen e perandorisë komuniste dhe me rënien e diktaturave të saj, Shqipëria zbuloi një letërsi tjetër, e rroposur, që vinte nga nëntoka, por që dukej se kishte dalë të priste në të ardhmen. Letërsia tjetër po sillte dëshminë e saj dhe vlera artistike të tjera dhe nuk kërkoi të përzërë ç’ka qenë vlerë, por për të sjellë vetveten. Dolën vepra nga burgjet, erdhën nga balta e internimeve, i nxorën nga sirtaret e brejtur nga koha. Shqipëria e mrekulluar pa se paskësh patur, edhe pse ilegale, disidencë, kundërshtarë, martirë, jo vetëm viktima, të cilat edhe ato ndërgjegjësoheshin në burg.
Persekutimi frymëzoi dhe tragjeditë e antikitetit grek e shkrimet e shenjta.
Na trondit së thelli aq sa revoltat ajo që kanë shkruar poetët e pushkatuar, aq të rinj në moshë, Trifon Xhagjika, që pasi recitoi në gjyqin e tij “Atdheu është lakuriq”, në fjalën e tij të fundit kërkoi, si altilier që ishte, një top, që t’i binte Komitetit Qendror. Poeti Bedri Blloshmi edhe para pushkatimit refuzoi kërkesën për t’u bërë bashkëpunëtor, më mirë baltë, u tha, se sa me ju. I varuri i fundit në perandorinë komuniste është bashkëvuajtësi ynë Havzi Nela, ai kishte shkruar në burg poezi për Helsinkin dhe të drejta e njeriut, kur këtu jashtë burgut nuk i dinin ç’ishin këto.
I burgosuri politik Astrit Delvina ka ende romane në dosjet e Ministrisë së Punëve të Brendshme, si dhe polemikat e tij kundër socrealizmit në hetuesi. Por ai ka vdekur që t’i kërkojë dhe në vendin tonë të vdekurit harrohen shpejt.
Letërsisë shqipe iu shtuan veprat monumentale të kujtesës të At Zef Pllumit dhe Amik Kasoruhos, nga Fatos Lubonja e Marsen Bungo, nga Pjetër Arbnori e Agim Musta, Engjëll Çoba e Spartak Ngjela, Jorgo Bllaci e Pano Taçi, Petrit Kalakulla e Zyhdi Morava, Ahmet Kolgjini, Ylber Merdani e Leka Tasi, Frederik Rreshpja, Henrik Gjoka e Eugjen Mërlika, Gëzimët, Çela e Medolli, vëllezërit Çoku, që ishin bashkë në burg me një prangë dorë më dorë.
Dolën nga varret e heshtjes poezitë moderne të ish-të burgosurit Zef Zorba dhe komeditë e ish-të burgosurit tjetër Hekuran Zhiti. Edhe vepra madhore shkencore e Profesor Kolec Topallit, por edhe lutjet e shenjtores tonë Nënë Tereza…
Emra, emra, emra, emra një apel i hatashëm. Unë kam nxjerrë 201 emra shkrimtarësh dhe artistësh të dënuar, 43 në Kosovën e pushtuar, pra sa 1/5, kurse në Shqipëri më shumë se aq u pushkatuan, edhe gra si shkencëtarja që kishte studiuar në Torino, zonja Sabiha Kasimati. Në Kosovë u vranë vetëm 15, shumica në luftën e 1999, është fjala për shkrimtarë e artistë, kur dhe një njeri është shumë.
Ndërkaq në Shqipëri po ndodh një dukuri e çuditshme, nëse trashëgohej dënimi si një pasuri e patundshme si për shembull, at e bir, Lazër dhe Jozef Radi, bij të dënuarish po tregojnë tani për burgun, kur shkonin të takonin prindërit si shkrimtari Agron Tufa, poetja Luljeta Lleshanaku, studiuesi Leka Ndoja, Ron Kubati dhe Ornela Vorpsi përtej detit në Itali.
Edhe unë arrita të nxjerr poezi nga burgu, botova dhe të tim eti duke besuar se po vëmë gurët tanë në këtë mozaik marramendës, që nuk është më i nëndheshëm.
Ringjallje e quan në një nga veprat e tij historiani-shkrimtar, Uran Butka, që bashkë me Pjetër Pepën kanë zhvarrosur histori kombëtare. Por mjerisht kurrë nuk do të vijë dot ajo që nuk u la të bëhej nga jetët e ndërprera, kultura jonë do të ketë brenda një si varrezë të madhe kolektive. Koha do ta kujtojë gjithmonë që është vrarë kohë njerëzore:
Në Shqipërinë e diktaturës socialiste shqiptarët bënë: 914.000 vjet burg dhe 256.146 vjet internim, pra më shumë se 10 mijëvjeçarë dënim. Kurse koha pas pushkatimeve është e pamatshme, llahtar me shenjën infinit.
I vetmi ngushëllim është mospërsëritja e tyre.

LISTA IME ME TË DËNUAR, SHKRIMTARË E ARTISTË:

1. Arbnori Pjetër – shkrimtar
2. Ahmeti Sadri – piktor, poet
3. Ajazi Beqir – historian
4. Ajazi Namik – kineast (i biri)
5. Aliaj Kujtim – poet
6. Aliko Tomorr – studiues
7. Andoni Sotir – shkrimtar
8. Araniti Mit’hat – shkrimtar, shqipërues
9. Agolli Telat – artist cirku
10. Bego Medin – gazetar, kineast
11. Belishova Bardhyl – studiues
12. Berberi Abdulla – prozator
13. Biba Eqerem – shqipërues
14. Bishqemi Osman – shkrimtar
15. Bllaci Jorgo – poet, shqipërues
16. Blloshmi Bedri – hulumtues
17. Boriçi Nuredin – shkrimtar
18. Bubani Gjergj – gazetar, shqipërues
19. Bungo Makensen – shkrimtar
20. Burimi Luan – poet
21. Bushati Ahmet – prozator
22. Cangonji Abdullah – piktor
23. Çela Gëzim – tregimtar
24. Çobani Ron – kritik
25. Çoku Bedri – prozator
26. Çoku Zeus – poet (vëllai)
27. Çomo Drita – poete
28. Culaj Caf Jonuz – prozator
29. Dashi Veniamin – përkthyes
30. Deda Guljelm – shqipërues, kritik
31. Delvina Astrit – shkrimtar
32. Dema Mark- shqipërues, studiues
33. Dine Dine – kritik letrar
34. Dizdari Tahir – shqipërues, orientalist
35. Donat Kurti – at, etnograf, kompozitor
36. Dushi Kin – shkrimtar
37. Dushi Mark – folklorist, gjuhëtar
38. Dyrzi Inga Tarasova – studiuese, stiliste
39. Dyrzi Valer Tarasov – piktor (i biri)
40. Farka Ismail – inxhiner-shkencëtar
41. Filaj Luigj – muzikolog
42. Filipeu Fotaq – muzikant, kompozitor
43. Fishta Bashkim – prozator
44. Fishta Filip – studiues, kritik
45. Floqi Kristo – dramaturg, shqipërues
46. Frashëri Anton S. – shkrimtar
47. Furxhi Dhimitër – aktor estrade
48. Gardini Giacomo – at, italian, studiues
49. Gazulli Nikollë – gjuhëtar
50. Gjeçi Pashko – shqipërues
51. Gjergo Edison – piktor
52. Gjergji Kolec – shkrimtar
53. Gjini Miho – kritik teatri
54. Gjini Pjetër – poet, kompozitor
55. Gjoka Henrik – shkrimtar
56. Gjolaj Konrad – at, shkrimtar
57. Golemi Ahmet – shkrimtar
58. Greblleshi Mustafa – shkrimtar
59. Gruda Zef – kompozitor
60. Gumeni Daut – poet
61. Haçi Beqir – poet
62. Hakiu Nexhat – poet
63. Hamiti Agim – shkrimtar
64. Hamzaraj Ventigjar – shkrimtar
65. Harapi Mark – at, shkrimtar, shqipërues
66. Hasanaj Ibrahim – poet bektashian
67. Hasanaj Xhevdet – folklorist
68. Hisku Halida – këngëtare
69. Hyseni Bajram – poet
70. Ilia Frano (Dom) – folklorist
71. Jakova Prenk – muzikant,
72. Jakova Tuk – gazetar
73. Jubani Simon, dom – studiues i letërsisë
74. Jero Minush – kritik teatri
75. Kabashi Leon – at, piktor ikonograf
76. Kaçaj Lluk – këngëtar opere
77. Kalakulla Uran – shkrimtar
78. Karma Gjon – at, folklorist
79. Kaso Tanush – shkrimtar
80. Kasoruho Amik – përkthyes, shkrimtar
81. Kati Vasil – shkruan kujtime
82. Koçi Mandi – kineast
83. Kodra Lame – poet, përkthyes
84. Kokoshi Kudret – poet, përkthyes
85. Kolgjini Ahmet – poet
86. Koliqi Mikel – at, kompozitor, kardinal
87. Komnino Gjergj – poet
88. Kostreci Uran – poet
89. Kotani Niko – studiues
90. Kote Nikolla – përkthyes
91. Kuteli Mitrush – shkrimtar, shqipërues
92. Kripa Reshat – shkrimtar
93. Kuqi Pirro – poet
94. Lala Dhimitër – kineast
95. Lamaj Fatmir – publiçist
96. Lamaj Klito – publiçist
97. Laze Halil – shkrimtar, gazetar
98. Leka Dhora – kompozitore
99. Leka Zef – kompozitor
100. Luarasi Mihallaq – regjisor
101. Lubonja Fatos – shkrimtar
102. Lubonja Liri – autore kujtimesh (e ëma)
103. Lubonja Todi – autor kujtimesh (i ati)
104. Luci Namik – studiues shkencor nga Kosova
105. Maluka Luan – regjisor
106. Marko Petro – shkrimtar
107. Marko Jamarbër – poet (i biri)
108. Martini Viktor – prozator
109. Mazreku Filip – at, muzikolog
110. Mazreku Nikollë (Dom) -studiues
111. Medicina Maria (Dvorani) – shkrimtare
112. Medolli Gëzim – poet
113. Mëhilli Xhavit – pedagogjist
114. Merdani Sherif – këngëtar
115. Merdani Ylber – poet
116. Merlika Elena Gjika – studiuese
117. Merlika Eugjen – shkrimtar (i biri)
118. Mëshkalla Pjetër, at- poet, teolog
119. Miçaço Dionis – publicist
120. Mirakaj Lek – gazetar
121. Mishtari Loni – shkrimtar
122. Morava Zydi – shkrimtar
123. Moreka Llazar – kompozitor
124. Mulleti Tanush – gazetar
125. Murati Kujtim – poet
126. Musta Agim – historian
127. Myftari Bedri – shkrimtar
128. Myftiu Luan – tregimtar, eseist
129. Myftiu Mehmet – shkrimtar
130. Namik Ajazi – kineast
131. Ndoja Mark – poet, shqipërues
132. Ngjela Spartak – prozator
133. Nika Ndoc – shkrimtar
134. Dakaj Nikollë – shqipërues, poet
135. Ogranaja Zhaneta – poete
136. Oseku Ali – piktor
137. Paçrami Fadil – dramaturg
138. Palaj Bernardin – at, shkrimtar
130. Peci Gaqo – prozator
140. Peçi Gjergj – poet
141. Pengili Natalia Arkadij Rozengolc – përkthyese
142. Pervizi Lek – piktor
143. Peshkëpia Gëzim – prozator
144. Perdoda Ernest -poet
145. Pipa Arshi – shkrimtar
146. Pllumi Zef – at, studiues, shkrimtar
147. Prifti Leonard – studiues, psikolog
148. Prodani Medi -kitarist
149. Radi Lazer – shkrimtar, përkthyes
150. Radi Jozef – poet (i biri)
151. Rafaeli Stavri – këngëtar opere
152. Rakipaj Maksim – përkthyes
153. Ratkoceri Gani Demir – prozator
154. Repishti Sami – eseist, historian
155. Reshpja Frederik – poet
156. Resuli Kapllan – shkrimtar
157. Riza Selman – gjuhëtar, albanalog
158. Rrapaj Mero Fatos – folklorist
169. Sadiku Hito – poet (sekretar i Faik Konicës)
160. Selfo Halit – shqipërues
161. Shehu Bashkim – shkrimtar
162. Shehu Mehmet (Tepelena) – studiues
163. Sheldija Gjush – folklorist
164. Shllaku Gjon – shqipërues
165. Simoni Zef – at, studiues
166. Sirdani Marin – at, historian, studiues
167. Skanjeti Marin – shkrimtar
168. Skura Gani -poet
169. Sokoli Ramadan – muzikolog, folklorist
170. Spahiu Islam – shqipërues
171. Starova Dylber – muzikant
172. Stratobërdha Viktor – regjisor, kineast
173. Taçi Anastasia – librare, studiuese
174. Taçi Pano – poet
175. Tase Leka – instrumentist, shkrimtar
176. Tasi Akile – gazetar
178. Tasi Koço – gjuhëtar
179. Tasi Napolon – shqipërues
180. Titani Gjergj – poet
181. Toto Leka – dramaturg
182. Trebeshina Kasem – shkrimtar
183. Vako Milto – dirigjent kori
184. Vaqari Selman – shkrimtar
185. Varfi Andrea – poet
186. Vasija Ndoc – shkrimtar
187. Velaj Petrit – shkrimtar
188. Velo Maks – arkitekt, shkrimtar
189. Volaj Viktor – at, studiues
190. Vrioni Hazis – shqipërues
191. Vrioni Jusuf – përkthyes
192. Vullkani Robert – përkthyes, kritik
193. Xhaferri Astrit – tregimtar.
194. Xhuvani Visaroin – teolog, gjuhëtar
195. Zallari Mihal – publicist, shqipërues
196. Zeka Aleksandër – poet
197. Zezaj Gjovalin – studiues
198. Zhiti Hekuran – dramaturg, aktor
199. Zhiti Visar – shkrimtar (i biri)
200. Zorba Terezina Pali – aktore
201. Zorba Zef – poet, regjisor (i shoqi)

nga Lega në Prishtinë:

1. Abazi Hajdin (Lum Haxhiu) – poet, publicist
2. Avdyli Merxhan – poet
3. Beqiri Azem – poet
4. Brovina Flora – poete
5. Buja Ramë – publicist
6. Bytyçi Sali – poet, studiues i letërsisë
7. Ceraja Jakup – poet
8. Çuni Martin – poet, publicist
9. Demaçi Adem- shkrimtar
10. Demolli Arif – shkrimtar
11. Dervishi Teki – shkrimtar
12. Fetiu Sefedin – kritik letrar, prozator
13. Gashi Adem – poet
14. Gërvalla Zeqir – poet
15. Hajrizi Mehmet – publicist
16. Halimi Bedri – poet
17. Hasani Nait – poet
18. Haxhaj Ardian – poet, prozator
19. Haziri Ramadan – shkrimtar
20. Hyseni Hydajet – poet, publicist
21. Kelmendi Ramiz – shkrimtar
22. Kosumi Bajram – poet dhe publicist
23. Krasniqi Jakup – publicist (historian)
24. Kryeziu Ekrem – dramaturg
25. Kurti Albin – gazetar
26. Matoshi Halil – poet
27. Musliu Beqir – poet, shkrimtar
28. Novosella Selatin – publicist
29. Nura Xajë – poet
30. Radagoshi Kadrush – shkrimtar
31. Ramadani Sali – poet, publicist
32. Rogova Muhamet – pedagog, publicist
33. Riza Selman – gjuhëtar, albanalog*
34. Rrustemi Sabit – poet
35. Sadiku Rrahim – poet, gazetar
36. Selmanaj Rasim – poet
37. Shatri Xhafer – publicist (më pas i arratisur)
38. Sinani Ramadan – poet
39. Smajli Rexhep – akademik
40. Syla Ismail – poet
41. Ukaj Vezir – poet
42. Vinca Agim – poet, studiues.
43. Zyberaj Bedri – poet, publicist

VARREZA MONUMENTALE
në letërsinë shqipe:
të pushkatuar, varur, vdekur në tortura,
pa varre:

1. Blloshmi Vilson – poet, përkthyes, pushkatuar
2. Bonati Jul – imzot, përkthyes, pushkatuar
3. Çela Beqir – poet, pushkatuar
4. Çika Nebil – gazetar, pushkatuar
5. Çuçia Gasper – muzikant, pushkatuar
(akuza: falsifikim parash)
6. Çuni Sem Mark – stilist, pushkatuar
7. Deda Simon – shqipërues, vdekur në burg
8. Draçini Qemal – kritik, vdekur në burg
9. Dushi Mark – folklorist, arkeolog
10. Falla Dhimitër – përkthyes, pushkatuar
11. Haxhiademi Et’hem – dramaturg, vdekur në burg
12. Gazulli Nikollë – at, gjuhëtar, vdekur në hetuesi
13. Gruda Pjetër – aktor, vdekur në kamp
14. Ivanaj Mirash – poet, studiues, ministër i Arsimit,
vdekur në burg
15. Idrizi Sulejman – gjuhëtar, vdekur në burg
16. Janina Myqerem – përkthyes, vdekur në burg
17. Fundo Zai – poet, filozof, masakruar
18. Kasimati Sabiha – shkencëtare zoologe, pushkatuar
19. Kokalari Musine – shkrimtare, vdekur në internim, pas burgut.
20. Kokalari Muntazi – botues, pushkatuar (vëllai Musinesë)
21. Kokalari Vesim – botues, pushkatuar (vëllai Musinesë)
22. Kokalari Syrja – pedagog, pushkatuar (kushëriri)
23. Kokalari Salim – studiues, pushkatuar
24. Kokomani Fadil – gazetar, pushkatuar
25. Koprencka Xhelal – poet, pushkatuar
26. Leka Genc – poet, pushkatuar
27. Korça Xhevat – studiues, historian, vdes me grevë
urie në burg
28. Lezho Vangjel – gazetar, pushkatuar
29. Mala Zef – drejtor biblioteke, vdekur në burg
30. Nela Havzi – poet, varur
31. Omari Gramoz – fizarmonikist, pushkatuar
32. Panariti Qani – përkthyes, pushkatuar
33. Pantalia Gjon – regjisor, vdekur në hetuesi
34. Peshkëpia Manush – poet, pushkatuar
35. Pipa Myzafer – gazetar, kritik, vdekur në hetuesi
36. Prennushi Vinçenc – poet, vdekur në tortura
37. Shantoja Lazër – (Dom) shkrimtar, pushkatuar
38. Toçi Terenc – gazetar, historian, pushkatuar
39. Tushi Vangjush – piktor, vdekur në burg
40. Xhagjika Trifon – poet, pushkatuar
41. Shllaku Gjon – at, kritik, gazetar, pushkatuar
42. Sirdani Aleksandër – folklorist, vrarë
43. Stefa Kristaq – studiues, pushkatuar
44. Tomorri Ali – poet, pushkatuar
45. Toto Selaudin – shkencëtar, deputet, pushkatuar
46. Venetiku Kiço – dirigjent, vdekur në burg
47. Venetiku Krisanthi – fotografe, vdekur në burg
48. Zadeja Ndre – (Dom) dramaturg, poet, pushkatuar
49. Zdrava Dane – akademik (hap kinemanë e parë.
në Berat), vdekur në burg
50. Zhiti Maksut – studiues, poet, vdekur me tortura
në hetuesi

nga Prishtina:

1. Agani Fehmi – sociolog, filozof
2. Berisha Latif – poet, studiues, vrarë, 1999
3. Bicurri Esat – artist, këngëtar, vrarë, 1999
4. Elmazi Rexhep – poet, vrarë pas burgut
5. Graiçevci Fazli – poet, mbytur me tortura nga
UDB-1964
6. Çaushi Bardhyl – jurist, prof. i së drejtës romake, vrarë
7. Gërvalla Jusuf – shkrimtar, vrarë
8. Hadri Enver – poet, publicist, vrarë, 1990
9. Hoti Ukshin Hoti – politolog, filozof (i zhdukur)
10. Konjusha Selman – poet, vrarë, 1999
11. Mustafa Xhemail – publicist, kritik letrar
12. Ramadani Agim – poet, piktor
13. Sulejmani Gursel – piktor, rënë në luftë
14. Topalli Enver – poet, publicist, vrarë në burgun
e Dubravës, 1999
15. Zeka Kadri – publicist, vrarë.
* Poeti dhe shkrimtari Visar Zhiti gjate nje vizite ne Vater

Terenc Toçi, Tiranë 1945, pushkatimi i një arbëreshi

April 23, 2014 by dgreca

NGA YLLI POLOVINA/
Nuk kisha si ta dija që në qytezën arbëreshe të Santa Sofia d’Epiro në Kalabri, saktësisht fare pranë “Monumentit të Lotit”, e kishte shtëpinë Françesko Fabrikatore (Francesco Fabbricatore), autori i librit “Kontributi arbëresh në çështjen shqiptaro-ballkanase”. I bërë publik në 29 prill 2009 në sallën e këshillit të administratës bashkiake të qytezës së tij në një konferencë të posaçme të drejtuar prej njërës nga italianet më të shquara në dashurinë e saj për arbëreshët, Donatela Laudadio, në prani të profesorit të historisë në Universitetin e Kozencës Atilio Vakaro, të kryetarit të bashkisë Vinçenco Françesko Sanseverino dhe të zëvëndësit të tij Xhenaro Nikoleti, mua për fat më pati rënë në dorë pa u vonuar shumë nga kjo ditë. E pata lexuar me një frymë, madje më saktë duke e mbajtur frymën. Në libër prej Fabrikatores interpretoheshin disa personalitete arbëreshe të një shekulli më parë për të cilët edhe unë grumbulloja dijeni prej kohësh. Një i tillë qe Anselmo Lorekio, për të cilin Profesor Françesko Altimari, zëvendësrektor i Universitetit të Kozencës, më pati folur se mbi gjoja lidhjet dhe simpatinë e tij për fashizmin musolinian kishte patur një operacion të tërë falsifikimi.
Por në librin që kisha në dorë Françesko Fabrikatore synonte të bënte sfidë mbi një personazh tjetër: Terenc Toçin.
Ky në Tiranën e vitit 1943 ka qenë kryetari i Partisë Fashiste ose figura politike numër dy pas asaj të Jakomonit, Mëkëmbësit të mbretit italian Viktor Emanuelit. Pikërisht ky shqiptar me emrin Terenc nuk qe tjetër veç arbëreshi nga qyteza Strighari i Kalabrisë, Terencio Toçi (Terenzio Tocci).
Nga ajo që lexova u trondita shumë dhe rashë në mendime. Terencio një vit para se Ismail Qemali dhe të gjithë të dërguarit e tjerë të kombit të shpallnin në Vlorë mëvetësinë e shtetit shqiptar e pati bërë atë ngritje simbolike të flamurit me shqiponjën e zezë në fushë të kuqe një vit më parë. Kjo nuk shkruhet në asnjë libër historie për fëmijët tanë të shkollave. Pikërisht ky bashkëkombës me këtë gjest të rrallë sapo Tirana ishte çliruar nga pushtuesit gjermanë u arrestua nga një skuadër partizanësh dhe pas një gjyqi publik qe pushkatuar në buzë të pranverës së vitit 1945.
Kështu fillova të shfletoja të dhëna të tjera për këtë arbëresh, ndërsa prej vitesh kisha siguruar dokumenta se regjimi komunist në vitet 1946-‘47 ishte kujdesur për riatdhesimin në Itali të disa dhjetrave arbëreshëve që kishin qenë mobilizuar me trupat e pushtimit. Duke plotësuar pjesë-pjesë jetën e tij kuptova se gjendesha përballë një pune tepër të ngatërruar e shumë të vështirë për t’u kthjelluar lehtësisht, të ngërthyer nga ngjarjet më të kundërta dhe të turbulluar prej ndërhyrjes së ligësht të politikës. Shumë rrallë tek fati i një njeriu si Terencio Toçi mplekseshin aq ngatërrueshëm e vërteta me gënjeshtrën, ideali i sinqertë kombëtar me zgjedhjet e gabuara, ajo që ai ngrohte në zemër me atë që analizonte ftohtësisht në kokë, gjithçka që në një çast të caktuar duhej apo nuk duhej bërë. Jo, jetën e këtij arbëreshi të mbuluar nga braktisja dhe harrimi nuk mund ta kuptosh dot pa e zbërthyer me durim ditë për ditë dhe ngjarje për ngjarje, edhe pse duhet thënë hapët: ca prej pabesisë së kohës ku gjalloi si edhe një temperamenti të fortë protagonist të tij nuk ka lëmsh më të ngatërruar.
Mirëpo më dha durim dhe më nxiti ajo thirrje zemre e ndjeshme njerëzore, e pajisur me inteligjencë të hollë dhe frymë të viteve dymijë, e tridhjetë e nëntë vjeçarit Françesko Fabrikatore.
***
Ka një traditë të thellë, mjaft të gjerë dhe shumë profesionale të studjuesve arbëreshë për rolin që kanë luajtur elitat e tyre në Rilindjen Shqiptare dhe në pavarësimin e shtetit tonë. Këtë cikël të madh të analizës gjeopolitike të Ballkanit dhe fatit të atdheut të të parëve të tyre ata e kanë kryer, siç i duket autorit të këtyre radhëve, për dy arsye madhore: për të shkruar historinë e bashkësisë së tyre, duke provuar se ajo ka funksionuar si një diasporë jashtzakonshëm aktive për zgjidhjen e çështjes shqiptare si edhe për të tërhequr vëmendjen e bashkëkombësve të trojeve amtare se ata nuk kanë qenë në bisht të këtyre çasteve vendimtare, por në krye, në udhëheqje.
Kjo është një temë shumë e mprehtë, e cila duhet të përballohet pa u vonuar më. Në shtetin amë, në Tiranë, janë përpjekur të mos e ndajnë Arbërinë dhe kontributin e saj kulturor në formësimin tonë kombëtar. Në rast se këtu ka mbetur ende për t’u bërë e njohur megjithatë nuk duket se në të ardhmen ky proçes do të ndeshë në ndonjë pengesë të ndërgjegjshme, përveç plogëtisë karakteristike të disa qarqeve të studjuesve tanë si edhe të institucioneve të tyre jo përherë të financuara e mbështetura mirë nga shteti. Patjetër të mbetur prapa edhe nën ndikimin e hapësirës ndarëse, atyre ujrave që mes Gadishullit Apenin dhe brigjeve tona ballkanase për tregëti e pushime vere duken bashkuese por boll veçuese për të shkuar lirshëm tek njeri-tjetri shqiptarë e arbëreshë.
Pengesa e vërtetë, patjetër e kryer jo pa vetëdijë ose të paktën e vënë në jetë me një lloj egoizmi dhe xhelozie, rëndon mbi kontributin politik të diasporës arbërore. Në Shqipëri opinioni publik njeh vetëm një përmasë shumë të vogël të saj, aq sa i kanë dhënë qarqet shkencore dhe sa këtë proçes e ka inkurajuar shteti ynë. Mirëpo në rast se në dimensionin kulturor çdo mangësi e deritanishme do të qe jo aq kërcënuese për kohezionin kombëtar të shqiptarëve, ajo në përmasën politike mbetet një krisje e madhe, një e çarë, pse jo edhe një plagë. Prej mbajtjes së saj në këtë gjendje, pra duke mos i dhënë vendin e merituar kontributit të spikatur arbëresh, etnia jonë pëson një vetgjymtim të rëndë.
Ndërkohë edhe në Arbëri një pjesë e elitës së saj, saktësisht për arsye të veprimit të të njëjtave arsye si në Tiranë, shpreh një pezmatim të vijuar për këtë harresë e shpërfillje të bashkëkombësve të tyre në shtetin amë. Ata mendojnë se motori i disa zhvillimeve kyçe në Shqipëri i ka impulset kryesore mes arbëreshëve, duke nisur nga vetë Rilindja.
Një mirëkuptim i të dy elitave sigurisht një ditë duhet të vijë, duhet patjetër të ndodhë. Komunikimi i përditshëm i të dy inteligjencave, por edhe i njerëzve të thjeshtë, po të realizohet si një objektiv i ndërgjegjshëm bashkimi shpirtëror, do të ndihmojë që gjithsecila palë të gjejë natyrshëm kufijtë e meritave të veta dhe të dyja sëbashku veprën e bukur që kanë kryer.
Libri i Françesko Fabrikatores “Kontributi arbëresh në çështjen shqiptaro-ballkanase” është një nxitës i këtij proçesi gjithkombëtar. Autori shfaqet mjaft premtues sepse vjen nga prurja e re e historianëve arbërorë. Që është rinovues edhe në mendësi i hapët për të dhënë e marrë pasurinë e përbashkët të veprës së pavarësimit dhe shtetformimit shqiptar, mjafton të lexosh librin e tij dhe ca më shumë të shkëmbesh mendime me të. Fabrikatore është një nga ata intelektualë të përgatitur për misionin e madh të rikthimit në vendin e vet të gjithçkaje që mes dy brigjeve deri tani mungon. Duke interpretuar aksionin e ngritjes së flamurit kombëtar një vit para ditës së shënuar të 28 nëntorit 1912 dhe dëshmuar se nismëtari qe një arbëresh ai na kujton se duhet të mbarojë koha kur ideologjitë merrnin nga pas përfundimisht fatet e njerëzve.
***
Terencio Toçi lindi më 9 mars 1880 në Shën Kozmo Albanese (San Cosmo Albanese) ose siç thirret ndryshe Strighàri. Ishte prej atyre që kreu Kolegjin e Shën Mitrit, duke qënë nxënës dhe mbartës i frymës së Jeronim De Radës, çfarë donte të thoshte se e gjithë jeta i duhej përkushtuar çlirimit të Shqipërisë nga pushtimi i gjatë dhe i rëndë osman dhe ajo më në fund të shpallej shtet i pavarur me orientim Evropën. I përgatitur në këtë shkollë kryengritësish Terencio nuk mund të qe veç një misionar, një prijës, një njeri që merrte përsipër detyra të mëdha politike. Me në themelet e jetës atë Kolegj lirie ai nuk mund të kishte zgjedhje tjetër veç të kryente të gjitha ato veprime që e çonin në shpëtimin e atdheut të të parëve të tij.
Të tillë kishin qënë përherë Toçët, sipërmarrës gjestesh të mëdha historike. Agostino Toçi në vitin 1645 pati shkruar një “Histori e Skënderbeut” dhe në 1650 kishte rindërtuar një pasqyrë të shkurtër të emigracionit shqiptar në Mbretërinë e Napolit.
Donato Toçi me jetë midis viteve 1739-1799 pati qënë një martir, një hero i Republikës jetëshkurtër të Napolit, kryengritës i papërsëritshëm kundër monarkisë së Borbonëve.
Françesko Saverio Toçi në vitin e madh të luftës për liri, 1848, bashkë me shokë të tij u përpoq në një atentat të vriste gjeneralin e ashpër monarkist Lanca. U arrestua dhe u vra duke e shpuar me bajoneta. Pasi ia lidhën trupin tek një kalë e hoqën zvarrë në një prej rrugëve më të populluara të Napolit. Sipas dëshmive të kohës vdekja e tij aq e tmerrshme ka lënë pas rrëfime gati të pabesueshme. Edhe pse i çpuar tej për tej nga dhjetra maja bajonetash, me njërën këmbë lidhur e tërhequr pas kalit dhe me kokën poshtë, kur mendohej se zemra duhej t’i kishte pushuar me kohë, Françesko vazhdoi të thërriste, deri sa më në fund dha shpirt, “Rroftë Liria! Rroftë Italia!”
Terencio Toçi i mëkuar si përkrahës i flakët i pavarësisë së Shqipërisë pasi përfundoi studimet për juridik në Universitetin e Urbinos në vitin 1904 filloi veprimtarinë e tij në Romë. Këtu punoi edhe si kryeredaktor në shtypin periodik që merrej me çështjet e Ballkanit. Kur Shqipëria ngrinte çetat e saj të para dhe rilindasit qenë hedhur në aktivitet të plotë për pavarësimin e vendit, Terencio kapërceu Oqeanin Atlantik dhe në një udhëtim të gjatë mobilizues shkoi mes arbëreshëve dhe shqiptarëve të emigruar në Argjentinë dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Dëgjoi çfarë mendonin ata, si e dëshironin të bëhej Shqipëria. Në çastin më të parë kishte vendosur ta linte Italinë dhe të shkonte në Shqipëri për të luftuar me armë.
Pikërisht në këtë moment të furishëm e kap bëmën e Terencio Toçit studjuesi Françesko Fabrikatore në librin e tij “Kontributi arbëresh në çështjen shqiptaro-ballkanase” dhe e interpreton në gjestin e tij më të bujshëm të vitit 1911. Ai mund edhe ta analizonte jetën e arbëreshit të furishëm edhe gjatë viteve njëzetë, si bashkëpunoi me Ahmet Zogun apo pranoi poste të larta me fashistët italianë. Tridhjetë e nëntë vjeçari, profesor historie në një institut të Kozencës, zotëron dokumenta të tilla me të cilat ai mund në mënyrë të autoriteshme të shpjegonte dhe sqaronte shumë nga gjestet e Terencio Toçit, por me të drejtë ka gjykuar të mos lërë të pësojë bjerrje nga kujtesa kombëtare vepra më e vyer e tij: ngritja e flamurit kombëtar.
Ky vullnetar i madh për zgjidhjen e çështjes shqiptare pas udhëtimit dy vjeçar nëpër diasporën e Amerikës u rikthye në Itali dhe në këmbëngulje për aksionin e tij të çlirimit të trojeve amtare u lidh në Romë me të birin e Xhuzepe Garibaldit, Riçotin. Ky vazhdonte veprën liridashëse të të atit dhe qe plotësisht dakord që të grumbullonte vullnetarë, t’i stërviste e t’i armatoste për t’i zbarkuar më pas në brigjet e Shqipërisë. Pikërisht kur dukej se gjithçka nga plani ishte gati dhe zbatimi i tij mund të niste Terencio Toçi kapërxeu detin dhe ngjiti malet e Shqipërisë së Veriut. I shoqëruar nga një shqiptar me emrin Sadri udhëtoi nëpër Kelmend, kapërxeu Drinin dhe mbërriti në Fan të Mirditës. Atë kohë ky qe një kryeqytet i vogël, pikë strategjike shumë e ndjeshme. Prej saj thirrja për kryengritje të përgjithshme të armatosur shpërndahej në të katër anët dhe grumbullimi i luftëtarëve bëhej me shpejtësinë e dritës. Qe vëndi i duhur për të lidhur Besën. Në manifestin e kryengritësve të Terenc Toçit thuhej “…që, deri sa të kem jetën, do të luftoj me shokët e mi për Flamurin shqiptar, … Nuk do të vras përveç se në betejë… Betohem se nuk do të bie i gjallë në dorë të turkut e t’u dorëzohem kërcënimeve e joshjeve të tij!”

Kuvendin e Besës arbëreshi e bëri më 26 prill 1911 në Bisak afër Oroshit. Në atë tubim bajraktari i Oroshit e ftoi të merrte drejtimin për krijimin e një qeverie të përkohshme. Më 28 prill Terencio Toçi i dërgoi një letër Riçoti Garibaldit duke e siguruar se thirrjes për kryengritje të armatosur i qenë përgjigjur tridhjetë mijë burra. Tashmë ai le të dërgonte menjëherë armë e vullnetarë italianë. Por nga përtej brigjeve nuk erdhi asnjë përgjigje. Kur u bë një kohë e gjatë heshtjeje Terencio mori rrugën për në Itali. Besonte se Riçoti nuk e kishte marrë mesazhin dhe se në fund të fundit nuk kishte hequr dorë nga ndihma për çlirimin e shqiptarëve. Kur u takua me të kuptoi se pati ndodhur gjëma. I biri i Garibaldit ishte tërhequr nga plani i tij, duke u munduar të shpjegonte se përreth po e kërcënonin grupe qeveritare të vendit të vet, nga Ballkani e pse jo edhe nga qendra e Evropës. Pas kësaj braktisjeje Terencio Toçin e kapi zëmërimi. Dëshmia gjendet në një intervistë të tij dhënë në qershor 1911 njërës prej gazetave më të njohura të vendit, “Giornale d’Italia”.
Në 15 korrik 1912, në pamundësi të rikthehej në Shqipëri, e ndihmoi atë duke themeluar në Romë, bashkë me birin e familjes së shquar arbëreshe të Argondicëve, Françeskon, “La Rivista dei Balcani”. E botonin dy herë në muaj.
***
Pikërisht në “Rivista dei Balcani” pas shpalljes së Pavarësisë nga Ismail Qemali Terencio Toçi shpalli opinionin e tij: “ Një popull që ka patur një qytetërim të madh… që ka penguar gjysmëhënën të kalonte Adriatikun… një popull që shkencëtarët e kanë përcaktuar si raca më e bukur dhe më e fortë e Ballkanit… nuk duhej të zhdukej.”
Ishte shumë i gëzuar. Pasi nuk mundi dot të luftonte me armë për çlirimin e Shqipërisë u mobilizua për forcimin e shtetit të saj të ri. Dëshira për t’iu përkushtuar trojeve amtare e futi në një fazë tjetër të jetës së tij mision. Në vitin 1913 erdhi sërish në mëmëdhe dhe u vendos në Shkodër. Duke e marrë shtysën nga mali i Taraboshit themeloi gazetën me të njëjtin emër, një e përditshme e cilësuar në historinë tonë si të para gazetë mirëfilli politike. Atje nuk i kurseu denoncimet për Bankën Kombëtare Shqiptare, më saktë për grupin e saj me kapitalistë italianë dhe austriakë, si edhe gabimet e rënda të natyrës politike dhe administrative që sipas gjykimit të tij pati kryer Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit. Duke shpallur se Italia qe mikja e natyrshme e Shqipërisë, vlerësim gjeopolitik nga i cili Terencio Toçi nuk hoqi dorë asnjëherë, denoncoi po ashtu diversionin e Fuqive të Mëdha ndaj saj, pa kursyer në disa raste as Romën zyrtare. Në 1 deri 4 mars 1913 ai ndodhet në ngjarjen më të madhe kombëtare të atyre çasteve, në Kongresin e Triestes, ku si figurë qëndrore lartohej Faik Konica. Gjithçka që në të u tha dhe u vendos në të mirë të ruajtjes së tërësisë së trojeve shqiptare Terencio Toçi e fiksoi me një saktësi shembullore e dashuri shumë të madhe në një relacion të hollësishëm. Është një dokument i rrallë, një pasuri e vërtetë historike.
Mirëpo kishte shkuar larg. Pati botuar madje edhe një libër të titulluar “Pazotnimi Shqyptar”, pra anarkia shqiptare. I mbajtur ndërkohë nën vëzhgim të rreptë policor në nëntor 1914 nëpërmjet një dekreti të posaçëm konsullor autoritetet e Romës e urdhërojnë të rikthehet në Itali. Kësaj rradhe nuk e lejuan të jetonte në kryeqytet. E kishin vlerësuar si një “revolucionar të rrezikshëm” prandaj edhe e internuan në vendlindjen e tij, në Strighari. Këtu në vitin 1915, i maskuar pas pseudonimit Milo Shini, publikoi një analizë të shkurtër me titullin “Shqipëria dhe shqiptarët”. Frymëzimin e kishte marrë prej ideve të Pashko Vasës. Disa muaj më pas e veshën ushtar dhe e dërguan në front. Ishte në përvlim jetësh Lufta e Parë Botërore. Megjithatë doli gjallë prej saj dhe në 17 gusht 1920, pasi kishte nxjerrë në dritë një organ shtypi të ri, “Italia dhe Shqipëria”, përherë me bindjen se të dy vendet janë bërë të duhen me njëri-tjetrin, kreu për të tretën herë atë veprim që e kishte ëndërrën më të madhe të jetës së tij: erdhi në Shqipëri. Kësaj rradhe që t’i shpëtonte syrit të keq të autoriteteve ia doli të siguronte përkrahjen e një ministri në qeverinë e Romës. Kështu rierdhi në Shkodër, ku nisi të ushtronte profesionin e avokatit. Ndërkohë i dëshiruar të mos mbetej jashtë çdo mundësie për të kontribuar, pra edhe jetës politike, u vendos në krahun e Ahmet Zogut. Iu duk politikan shumë interesant dhe nacionalist. Në nëntor 1921 mori përsipër detyrën e parë: u emërua prefekt në Korçë. Në shkurt 1922 u bë Konsull i Përgjithshëm i Shqipërisë në Egjipt. Në verë të po këtij viti ishte drejtor i Zyrës së Shtypit Shqiptar, me detyrë të bashkërendonte të gjithë sektorin e gazetarisë së vendit. Nën kujdesin e tij nisën të funksionojnë në Tiranë Agjensia e Shtypit Stefani dhe Agjensia Telegrafike Italiane. Në vitin 1923 u zgjodh deputet i Shkodrës. Kur më 31 janar 1925 i adhuruari i tij, Ahmet Zogu, hipi në pushtet u zgjodh kryetar i Kasacionit Penal. Më 26 nëntor 1926 Terencio Toçi dha ndihmë të dukshme për firmosjen e Traktatit të Miqësisë me Italinë, ndërsa kishte shkruar dhe botuar librin “E drejta penale”, vepër bazë për drejtësinë shqiptare. Ndërkohë mori pjesë në hartimin e Kodit Civil dhe të Kodit Tregëtar. Një vit më pas qe Sekretar i Përgjithshëm i Republikës Shqiptare. Tashmë ishte larguar nga Shkodra dhe sistemuar në kryeqytet. U vendos me banesë në atë pjesë e cila quhej Tirana Re. Fëmijët e tij, katër vajza, ndiqnin shkollën shqipe, kurse e jëma e tyre, italiane, lexonte abetaren shqip.
Mirëpo në qoftë se deri tani jeta e Terencio Toçit ishte e qartë për t’u kuptuar duke filluar nga ky çast nis ndërlikimi i saj. Ai lidhet ideologjikisht me doktrinën fashiste të ish-socialistit Benito Musolini. Nisi të përkthejë dhe botojë shumë fjalime të tij. Pastaj shkruajti një libër të tërë me titullin “Fashizmi”. Atë ia vlerësoi shumë edhe Mithat Frashëri, njeriu që më vonë do të themelonte Ballin Kombëtar.
Siç dëshmohet në zgjedhjen e re politike nuk ndikonte vetëm natyra e tij idealiste, por edhe sepse besonte se një Itali e fortë do ta mbronte Shqipërinë nga lakmia e pangopur e fqinjëve dhe se asaj do t’i ktheheshin më në fund trojet e plaçkitura. Terencio Toçi pranonte çdo bashkëpunim që i dukej se zgjidhte çështjen shqiptare. Ja përse ndërsa qe bërë publik libri “Fashizmi” nuk mungonte i shkruar prej dorës së tij edhe një gramatikë shqiptare e veçanërisht një “Gramatikë Italiane pa Mësues”. Tamam këtë vit intensiv dhe me sa duket kyç në jetën e tij, 1928, kur Ansambleja Kushtetuese më 1 shtator e shpalli Shqipërinë monarki demokratike, të trashëgueshme dhe parlamentare si edhe Ahmet Zogun mbret të të gjithë shqiptarëve, Terencio Toçi dha dorëheqje të prerë nga të gjitha postet publike. Iu rikthye punës së avokatit. Me shpirtin e tij rebel ky mund të qe momenti më se i duhur ta linte Shqipërinë dhe të rikthehej në Itali, por vendosi të bënte të kundërtën. Kërkoi nënshtetësinë shqiptare dhe emri i tij tashmë u bë thjesht Terenc. Qenë çaste kur edhe Ahmet Zogu mund t’i zëmërohej dhe hakërrehej, por as kjo gjë nuk ndodhi. Madje ky në vitin 1936 e ftoi të drejtonte Ministrinë e Ekonomisë. Arbëreshi i gatshëm t’i bënte mirë vetëm Shqipërisë e pranoi detyrën e re për hir të zhvillimit dhe forcimit të saj.
Dha dorëheqje në 31 maj 1938. Sapo kishte dorëzuar tek shtëpia shumë e njohur botuese italiane Mondadori në Milano dorëshkrimin me titullin “Mbreti i shqiptarëve”.
Me pushtimin italian të vendit nuk e fshehu gëzimin për marrjen e Kosovës dhe hapjen atje të shkollave dhe të administratës shqiptare. I dëshiruar për bashkimin territorial me Çamërinë megjithatë e kundërshtoi agresionin kundër Greqisë. Ndërkohë ndihet i irrituar nga sjellja e disa funksionarëve të lartë fashistë. Nuk i duken të përputhshëm me idealet e tij. I shkroi mëkëmbësit të mbretit, Jakomonit, se “duhej të shqetësohej nga varfëria cerebrale e disa zemërngushtëve e të sëmurëve nga daltonizmi politik, të cilët duan t’i caktojnë Italisë detyrën e padrejtë e të pafalshme, atë të varrmihësit të njerëzve të gjallë”. Ishte Jakomoni që e ftoi të qe kryetar i Partisë Fashite dhe Terenc Toçi pranoi me shpresë se nëpërmjet atij posti do të ndikonte në zvoglimin e dëmeve të pushtimit kundër Shqipërisë. I zhgënjyer, idealist e mbase edhe nacionalist gjer në iluzion, dy vite më pas, kur pa se qëllimet e tij të sinqerta nuk u përfillën, dha dorëheqjen nga kreu i partisë. Më 8 shtator do të hynin gjermanët dhe pritej të qenë shumë hakmarrës ndaj italianëve, ish-aleatëve të tyre tashmë të kapitulluar. Megjithatë në shtëpinë e Terenc Toçit nuk trokiti asnjë skuadër ushtarësh apo grup oficerësh të Gestapos. I tërhequr në punën e tij dhe pranë familjes botoi veprën “ Shqipja Arbërore”, vëllim rrëfenjash të vërteta, gjithsecila një himn për çështjen kombëtare. Në 17 nëntor 1944, në ditën e parë të çlirimit të Tiranës, në vend të ikte bashkë me të gjithë ata funksionarë të akuzuar se kishin bashkëpunuar me pushtuesit, qëndroi në shtëpinë e tij. Ishte i sigurtë se kishte bashkëpunuar me të gjithë për aq sa i bëhej mirë Shqipërisë dhe kur kishte kuptuar se qëllimet e tij të sinqerta qenë mashtruar ishte ndarë me kurajë prej të gjithëve.Terenci atë 17 nëntor, deri në çastin kur tek dera i trokitën një skuadër partizanësh, ishte shumë i bindur se gjithçka ishte një keqkuptim dhe sqarimi çështje orësh. Ai nuk e dinte se bashkë me të qenë arrestuar edhe dhjetra bashkëkombës të tjerë të njohur. Edhe gjatë muajve të hetimit arbëreshi Terenc Toçi nuk e kuptoi dot se nën vendimin e tre fuqive fituese të Luftës së Dytë Botërore për të ndëshkuar të gjithë kolaboracionistët e fashizmit ata që kishin marrë pushtetin në Tiranë po përfitonin të hiqnin qafe edhe opozitarët e tyre të ardhshëm politikë, ata që nuk do të pajtoheshin me vendosjen e diktaturës bolshevike. Ai, rebeli i përjetshëm, arbëreshi që të afrohej menjëherë sapo i premtoje se po punoje për Shqipërinë dhe që po aq shpejt e vendosmërisht të braktiste po të kuptonte se po veproje në dëm të saj, ishte njëri prej të padëshiruarve. Në gjyqin publik në ish-kinemanë “Savoja”, ndërsa altoparlantët jashtë saj zhurrmonin kundër “kriminelëve të luftës” dhe “tradhëtarëve të kombit”, Terenc Toçi, duke qenë edhe një avokat i sprovuar, u mbrojt me sa mundi. Ishte i bindur se gjyqtarët duhej ta dinin që në studimin e tij të titulluar “Gjysmë shekulli jetë ballkanike” kishte shkruar “Unë asnjëherë nuk pata besuar se qeveria fashiste e Romës ka dashur me të vërtetë të pushtojë Shqipërinë…. Kisha përshtypjen se ushtria italiane po vinte të çlironte kombin shqiptar nga sistemet qeveritare që po e asfiksonin”. Terenc Toçi shpresonte se ata që drejtonin gjyqin, ku kishte aq shumë zell hakmarrës Koçi Xoxe dhe kërkonte shpagë Bedri Spahiu, gjenerali partizan që me familjen e tij të madhe prej dhjetë frymësh kishte zënë shumicën e dhomave të vilës së tij, duke lënë në një qoshe të saj gruan dhe fëmijët, kishin lexuar tek “Hylli i Dritës” apo “Dituria”, tek pati thënë “Fashizmi nuk ka shpikur asgjë të re…, por ka vrarë tri gjëra Gabitjen e tokave të të tjerëve, vjedhjen dhe mbytjen e lirisë së kritikës së popullit. Ka lindur mirë, por u zhvillua dhe vdiq keq. Në falimentim!” Në atë gjyq me vendime të paracaktuara politikisht Terenc Toçi nuk mund ta besonte se askush prej podiumit nuk e dinte se qe autor i kaq shumë librave dhe se biblioteka e tij prej pesë mijë vëllimesh, mes tyre edhe të botuara para vitit 1500 apo edhe me përgamene, qe një pasuri e madhe kombëtare.
Por u dënua me vdekje, bashkë me gjashtëmbëdhjetë të tjerë. I hipën në një kamion. Qe 14 prill 1945. U lanë me gjak në orën 19.00. Pastaj trupat i hodhën në një varr të fshehtë, i cili u gjet vetëm pas më shumë se një gjysmë shekulli. Madje gjetjen e eshtrave të arbëreshit Terencio Toçi e njoftoi edhe agjensia italiane e lajmeve, Ansa. E botoi po ashtu edhe e përditshmja italiane “Gazzetta del Sud” si edhe e përhapi ëebsite i njohur “ëëë.arbitalia.it” e kantautorit Pino Kokoca. Por për më shumë nuk pati jehonë mes arbëreshëve. Shumica e tyre akoma ruanin në kokë skemën politike të ardhur dikur nga Tirana e “diktaturës së proletariatit”, sipas të cilës edhe ambasada në Romë deri në vitin 1990 nuk lejonte asnjë arbëresh me mbiemrin Toçi të vizitonte vendin e të parëve.
***
Françesko Fabbrikatore më pati shkruar se nuk mund të zgjatej më shumë ky paqartësim mbi jetën e një arbëreshi shumë patriot. Para se të më dërgonte mesazhin se “Shumë nuk e dinë që Toçi para se të vdiste kishte dëshiruar që bashkë me nipin e Garibaltit, Riçotin e Ri, të përmbyste regjimin fashist, por nuk ja dolën dot për shkak të disa ngjarjeve luftarake” unë e kisha besuar në gjithçka që në librin e tij “Kontributi arbëresh në çështjen shqiptaro-ballkanase” shkruante. Ai është një studjues shumë serioz edhe kur më ka shpjeguar se arbëreshi dhe njëkohësisht nënshtetasi shqiptar Terenc Toçi “ishte shembulli klasik i “fashistit” nacionalist, pra njëlloj si Benedeto Kroçe dhe Gabriele D’Anuncio, nacionalistë rilindas të mbushur me kombëtarizëm garibaldin…”. Unë i besoj Françesko Fabrikatores edhe ku më shkruan se jetëvrari Toçi “në thelbin vet u tranformua në “fashist”, për të shpëtuar Shqipërinë nga “peshkaqenët” e tjerë”.
Mirëpo Terenc Toçi, kjo jetë e ndërlikuar dhe e lehtë për t’u keqkuptuar e falsifikuar, akoma është e mbuluar me gjak dhe me baltë. Duhen hequr e fshirë nga fytyra e tij edhe gjaku edhe balta. Dielli le të bjerë shndritshëm mbi të, si mbi mermerin e një statuje!

Romë, më 26 shkurt 2010

Tespiet e Isa Boletinit në Cakran të Fierit

April 23, 2014 by dgreca

Nga Nikolla Lena-Një histori interesante dhe një kujtesë historike, e gjejmë në qytetin e Fierit.
Në lagjen “Kastriot” jeton 76-vjeçari Sali Krasniqi, një burrë trupmadh, i veshur thjeshtë, bukur, me një borsalinë në kokë, të cilën e mban në çdo stinë. Ai është një nga më të vjetrit e familjes së madhe dhe të nderuar Gërguri, e cila mban edhe një mbiemër të dytë, Krasniqi.
Të parët e tij erdhën në Shqipëri në vitin 1925, të dëbuar nga politika e mbrapshtë etnike e Jugosllavisë së Karagjorgjeviçëve. Gërgurët janë një prej atyre familjeve të shumta kosovare, të cilat derdhën gjak në luftërat e shumta kundër serbëve, për liri dhe pavarësi, duke vazhduar më tej traditën e rilindjes sonë Kombëtare.
Babai i Sali Krasniqit, Sherifi ka në vetvete një histori shumë interesante. Ai ishte pjesë e atyre burrave dhe djemve të Kosovës që shoqëruan në nëntor të vitit 1912 luftëtarin e shquar për liri dhe pavarësi kombëtare, burrin e Kosovës,Isa Boletinin, në udhëtimin e tij historik drejt Vlorës.
Ndërkohë Sherif Gërguri i Krasniqes dhe vëllezërit e tij Latifi dhe Xhema kanë luftuar vite më vonë krah për krah Azem dhe Shote Galicës në periudhën e viteve 1918-1924 kundër ripushtimit serb të Kosovës.
Pikërisht në Dubocv të Drenicës, në shtëpinë e Gërgurëve, Azem Galica zhvilloi luftën e tij të fundit në korrik të vitit 1924, ku u vra në përpjekje me forcat e ushtrisë dhe çetnikët serbë.
Për aktivitetin luftarak dhe patriotik në shërbim të kombit në 3 Qershor 1993 Presidenti i Republikës së Shqipërisë i dekoroi vëllezërit Sherif, Xhemë dhe Latif Gërguri me medaljen për veprimtari patriotike.
Në librin e autorit kosovar Mehmet Gërguri, botuar në Prishtinë në vitin 2007, i cili i kushtohet Ajet Gërgurit njërës prej figuravve të lëvizjes nacional- demokratike shqiptare në Kosovë në vitet 1945-1947, gjejmë një fakt interesant. Diku në një faqe të librit të tij, autori na citon këtë ngjarje që lidhet me trevën e Cakranit, e treguar nga Sali Krasniqi.
– Më 1912 babai im, Sherifi, ka qenë me Isa Boletinin kur kanë shkuar në Vlorë. Forcat turke ishin mobilizuar në Zhupan të Fierit dhe po niseshin për tërheqje përmes detit (Vlorës). Kur kanë hyrë forcat e Isa Boletinit në Vlorë, babai lidhur me këtë ngjarje më ka treguar: “Kur hymë në Vlorë, Isa Boletinit i është dhënë urdhri që forcat kosovare t’i niste për në Mifol, dhe një pjesë e tyre të shkonte në Korçë, ku pritej sulmi nga forcat e greke. Batalionit tim i kishte rënë të pozicionohej në Cakran. Aty ne kemi qëndruar te një familje patriotike, familja e Ferrik Demës, ku kemi (penguar) turqit të mos kalonin në Vlorë ku do bëhej shpallja e pamvarësisë”.
Shumë vite më vonë unë u ndodha në një vdekje në fshatin Çorrush të Mallakastrës,vazhdon rrëfimin e tij saliu. Nipi i Ferrikut, kur dëgjon mbiemrin Gërguri, i thotë të zotit të shtëpisë, Avni Aliut “të më njohësh me atë Gërgurin”. Kur u prezantua me mua më thotë: “Gjyshi im ma ka lënë amanet se kur ka qenë tek ne Sherif Gërguri dhe ka qëndruar gjashtë muaj në shtëpinë tonë në kohën e ngritjes së flamurit me batalionin e tij ka lënë një palë tespie”. Unë e pyes: -si e ke mbiemrin?, ai më thotë, -Llanaj. Babai im nuk ka ndenjur tek kjo familje, po tek Ferrik Demaj dhe unë jam djali i Sherif Gërgurit dhe quhem Salih Gërguri. Ai ma kthen përgjigjen: “Gjyshi im ishte Ferrik Dema, por tani kemi mbiemrin Llanaj”. Pastaj ai e mori shënim emrin tim dhe ia jep të atit të tij, i cili erdhi të më takonte në shtëpinë time në Fier. Gjatë bisedës, kur u sigurua se kush isha unë, nxorri një palë tespie qelibari dhe më thotë: -Këto i ka harruar babai yt në shtëpinë tonë dhe m’i dha ato tespie, të cilat tani gjenden në Qyqavicë, në fshatin Beçuk.
Kohë më vonë u ndodha për një vizitë në Kosovë. Kam shkuar me nipin tim, Xhamajl Abazin (Pantina), në një rast vdekjeje dhe aty gjetëm shumë njerëz nga Drenica. Ishim ulur pranë një patrioti nga Drenica. Pasi kishin kuptuar se unë isha kushëriri i parë i Ajet Gërgurit, të gjithë filluan të rrëfenin ndodhi nga luftërat dhe heroizmat e Ajet Gërgurit në Drenicë. Thua se bënin garë se kush të tregonte më shumë për Ajetin. Nga kënaqësia që ndjenin këta burra që ishin takuar me kushëririn më të afërt të Ajetit, kur po largohesha, ai plaku patriot i madh që ishte, pasi ishte i bidur nga biseda ime, nxjerr një palë tespi nga ato me 99 gurë dhe mi dhuron në shenjë respekti që kishte për Ajetin. Unë, papritmas u zura ngushtë dhe për t’ia kthyer respektin nxorra tespitë dhuratë e babait të kohës kur ishte rritur në Drenicë dhe ia dhurova këtij plaku patriot. Tashmë tespijet të cilat u ruajtën për 80 vjet në Cakran ndodhen në Kosovë, në vendin nga ku u nisën drejt Shqipërsië së bashku me babain- e përfundon rrëfimin Sali Krasniqi (Gërguri).

Manastiri i “Shën Kozmait”, midis legjendës dhe historisë

April 22, 2014 by dgreca

Nga Nikolla Lena/-Në rrafshinën e ulët të Myzeqesë midis Fshatit Kolkondas dhe lumit Seman ndodhet Manastiri i Shën Kozmait. I ndërtuar në fillim të shekullit të XIX nga Ali Pashai i Tepelenës, mbart në vetvete hije legjendash dhe të vertetash, të cilat shkrihen me njëra-tjetrën duke u shndërruar në histori interesante që të befasojnë. Pikërisht nën efektin e tyre çdo 24 Gusht besimtarët ortodoksë të krahinës marrin rrugën për të festuar ditën e martirizimit të Apostullit Kozma. Ceremoniali i fesimeve zgjat gjatë gjithë ditës në këtë vend të shenjtë që ndodhet 10 km në veri të Fierit dhe që fsheh në vetvete një pjesë nga historia e kaluar e Shqipërisë.
Zanafilla
Kosta Esohoriti i cili do njihej më vonë me emrin Shën Kozmai, lindi në vitin 1714 në fshatin grek Lis i madh (Megalo Dhendro) në krahinën e Etolisë. Rridhte nga nje familje e thjeshtë dhe besimtare. Mësimet fillore i kreu në fshatin fqinjë të Sigdhicës ndërsa studimet e mesme i zhvilloi në manastirin e Agrafas. Në moshën njezet-vjeçare kur punonte si mësues në fshatrat e Navpaktit nisi të marre mësimet e plota fetare të cilat i përfundoi në Malin e Shenjtë, në manastirin e Vatopedhit. Manastirët e shumtë kishin nevojë për murgj dhe i riu Kosta nisi sherbimin fetar në një tjetër manastir atë të Filotheut, ku u pagezua me emrin Kozma me të cilin do te njihej tanimë.
Gjatë qëndrimit në Athos (malin e shenjtë) u dallua për dëshirën e madhe të studimit dhe për zellin e fuqishëm në shërbim të çështjeve fetare.
Për çdo klerik ortodoks të shekullit XVIII Kostandinopoja zinte një vend të veçantë. Ajo ishte qëndra e botës, atdheu i dytë, zemra e kishës. I shtyrë edhe nga etërit e Manastirit në vitin 1760 Kozmai shkoi në Kostandinopojë. Aty ai studjoi artin e gojetarisë dhe të llogjikës. Gjatë kohës së qëndrimit në kryeqytetin e Perandorisë Osmane i lindi deshira për të nisur veprën e Predikuesit dhe misionarit fetar në ato vise të Perandorisë ku krishterimi kishte nevojë. Për këtë ai u shty edhe nga i vellai Krisanth që punonte si mësues këtu por edhe nga miqtë dhe etërit e kishës. Patriarku i atëhershëm Serafimi i cili ishte me origjinë shqiptare nga Delvina i dha të drejtën për të qenë misionar shëtitës ku veprimtarinë e parë do ta ushtronte në rrethinat e Kostandinopojës, dhe në disa zona të Greqisë. Pas nje turi të suksesshëm në përhapjen e fjalës së ungjillit. Kozmai u kthye përsëri në kryeqytet nga ku pati takimin me patriarkun e ri Sofronin nga I cili mori udhezimet për të zhvilluar nje mision të ri në të gjithë Ballkanin.
Misioni
Thuhet se ai ishte një njeri i vendosur në rrugën e fesë. Kozmai e kishte kuptuar se përveç forcimit të fesë i duhej kushtuar rëndësi e veçantë edhe zhvillimit të arsimit. E kështu si misionar ai dha një ndihmesë të konsiderueshme në këtë fushë si në Greqi, Thraki, Maqedoni dhe Shqipëri. Per 20 vjet me rradhë,Kozmai përshkoi këto vende në katër ture udhëtimesh. Qëllimi kryesor i tyre ishte hapja e shkollave në gjuhën greke, e cila ishte caktuar nga Patriarkana e Stambollit në marveshje me Portën e Lartë, si gjuhë e kulturës e kishës dhe marrëdhënieve tregtare. Ashtu siç e tregon në letrën që i dërgoi të vellai Kristianth në Naksos.Ai krijoi me iniciativën e tij 200 shkolla të ulëta dhe 10 te mesme.
Filozofia
Predikimet e murgut Kozma ndiqnin me përpikmëri të njëjtin ritual. Në çdo vendbanim që shkonte, ai referonte perpara popullit në sheshin e kishës dy herë në ditë, në mëngjes dhe mbrëmje. Fjalimet bëheshin në gjuhen e thjeshtë vendase, duke gërshetuar idetë teologjike me mendimet praktike. Fjalët e tij kishin jehonë të madhe në popull sepse me gojetarinë, proverbat, dhe parashikimet ai merrte permasat e një profeti. Këshillimet e Kozmait u drejtoheshin të gjithëve të mëdhenj e të vegjel, të krishterë e myslymanë, çdo njera prej tyre ishte pothuajse urdhër për ata që e dëgjonin. Kështu ai bënte thirrje për tu larguar nga veset, për pajtim e tolerancë për bashkëjetesë, për të hequr dorë nga lluksi.
Në fund të çdo fjalimi Kozmai nuk harronte idenë kryesore të qellimit të tij, hapjen e shkollave nëpërmjet të cilave “ndriçoheshin mendjet”, zbulohej e kaluara historike dhe niste të ndërtohej e ardhmja. Pikërisht kjo platformë i shërbente politikës fetare të Patriarkanës së Stambollit e cila mbarte prirjet e idesë së krijimit të një shteti bizantin që mund të rilinde nën drejtimin e kishes nga germadhat e Perandorise Osmane.
Shën Kozmai erdhi në Shqipëri në vitin 1776. Nga Korfuzi ai mbërriti në Sarandë ku menjëherë nisi vizitat e tij “fshat me fshat”. Brenda një viti murgu Kozma ose siç e quante populli “çoban babai” përshkoi një hapësirë nga Preveza në Kavajë dhe nga Myzeqeja në Kostur. Deshmi të veprave të tij gjejmë në Artë, Pargë, Filat, Lëkurës, Kavajë, Korçë, Kostur, etj. Në Himare p.sh. ai ishte i pari që ju përvesh punës për ta shndërruar një kishë të vjetër dhe gjysmë të rrënuar në shkollë. Një dëshmi me vlera për veprimtarinë arsimore të Kozmait është dorëshkrimi i murgut Kostandin Berati i cili gjendet sot në akivin e bibliotekës kombetare ne Tiranë. Nga ai njoftohemi se Kozmai mbërriti në qytetin e Beratit në 22 Gusht 1777 dhe qëndroi deri në 2 Shtator të po atij viti. Ai predikoi gjatë 3 ditëve rekomandime për çeljen e shkollave. Kështu në kalanë e Beratit hapet e para shkollë në të cilën është mësuar edhe gjuha shqipe me alfabet grek.
Njohja me Aliun
Historia e njeh Ali Pashë Tepelenën si mikun dhe mbrojtesin e Murgut Kozma. Njohja e tyre u bë fare rastësisht kur sipas gojedhanës Aliu e shpetoi Kozmain kur ai mbahej peng prej nje grupi grabitësish. Pasi e liroi prej tyre Pashai i kerkoi si nder murgut që ti parashikonte të ardhmen, megjithëse atëhere ai ishte në fillimet e karrierës së tij. “Do të behesh Pasha i madh, do të marrësh Janinën dhe do zgjerosh shumë kufijtë e pashallëkut tëndë me mjekrën e kuqe në Stamboll”. Kështu ligjeroi Kozmai dhe kur pas disa vitesh theniet e tij u vërtetuan Aliu e beri mik.Murgut ju lejua që të predikonte në çdo cep të Pashallekut të Janinës, kudo që do udhëzonte Kozmai do të ngrihej një kishë dhe popullsia nuk do të inkurajohej ose do ti imponohej konvertimi të fesë.
Në vitet 1760-1770 kur Kozmai udhëtoi në tokat Shqiptare për të përmbushur misionin e tij sundondte anarkia feudale. Territori ishte ndarë në pashallëqe feudale të cilat ishin zotërime autonome brenda territorit te Perandorisë Osmane. Njëri prej tyre edhe Pashallëku i Beratit që drejtohej nga Kurt Pasha. Gjatë misionit të tij Murgu kaloi edhe në territorin e tij. Fama në formë legjende mbi Kozma Etolin arriti deri tek sundimtari Kurt Pasha. Ai e priti murgun në sarajet e tij. Gjatë bisedës, Kurtit i bëri shumë përshtypje Kozmai, saqë nga respekti që krijoi për të urdheroi që murgut ti prëgatitej në shenjë nderimi froni mbi të cilin do tu predikonte turmave. Por marrëdheniet e mira midis Pashait dhe murgut nuk zgjaten shumë. Kurt Pasha shumë shpejt nisi të dyshonte se veprimtaria e Kozmait nuk ishte gjë tjetër veçse aktivitet agjenturior për llogari të Ali Pashë Tepelenës, armikut të tij të betuar. Duke shfrytëzuar edhe protestat e klerit myslyman në adresë të misionit të murgut, Kurt Pasha dha urdhër për ta ekzekutuar.
Në moshën 60-vjeçare pikërisht në 24 Gusht 1779 Suvarinjtë e arrestuan Kozma Etolin kur kthehej në një nga misionet e tij. Me akuzën e organizimit të kryengritjes së armatosur dhe veprimtarisë si agjent i rusisë, Suvarinjtë e terhoqën në një korije buzë lumit Seman dhe e ekzekutuan pa gjyq.Pasi e varën, trupin e tij të zhveshur e hodhën në lum. Rryma e nxorri fillimisht kufomën në vendin e quajtur Mujalli duke e rimarrë përsëri për ta nxjerrë përfundimisht në bregun tjeter të Semanit në Kolkondas. Ketu trupi u gjet nga at Markoja, prifti i manastirit te Ardenices, i cili e veshi kufomen me Rrason e tij dhe e varrosi prane kishes së Shën Merisë së Kolkondasit.
Kisha u kthye në manastir
Manastiri i Shën Kozmait në Kolkondas ka një histori shumë interesante. Përpara se të ndertohej ky objekt, pranë tij në anën jugore ka qenë një tempull tjetër kristian më i hershëm: Kisha e “Shën Mërisë”. Ajo ishte ndertuar në fund të shekullit XVIII. Në murin rrënojë të kësaj kishe, në një pllakë të vendosur pranë njerës prej absidave të saj lexohet ky tekst “Është pikturuar ky tempull i hijshëm me kontributin e të gjithëhirshmit Mitropolitit të Beratit Josif, me shpenzimet dhe mundimet e të gjithë të krishterëve priftër dhe laikë, 30 Korrik 1792″. Ky tempull pati fatin e keq për shkak të pozicionit të tij në bregun e lumit Seman të kthehej nga permbytjet e tij në gërmadhë. Pikërisht në absidën e kësaj kishe u varros fillimisht murgu Kozma pasi u nxorr nga ujerat e lumit Seman.
Manastiri dhe Kisha e Shën Kozmait u ndërtua në vitet 1814-1815 me porosinë dhe ndihmën e Ali Pashë Tepelenes për nder të Kozma Etolit. Kjo dëshmohet edhe nga dy letrat që Pashai i drejton bashkesisë ortodokse dhe vllehëve grabovarë. Ndërtimi i manastirit u bë pasi Ali Pashë Tepelena e pushtoi Pashallëkun e Beratit. Pas kësaj ngjarjeje ai dha urdhër që për të ndeuar murgun, të ngrihej në vendvarrimin e tij një manastir.
Për ndertimin e manastirit punoi i gjithë populli i krahinës së Myzeqesë për një periudhë gati dy vjeçare. Në këtë objekt u perdorën gurë shtufi dhe gur të sjellë nga Apolonia. Manastiri përbëhej nga kisha e Shën Kozmait dhe konakët. Kisha eshte ndertim i tipit Bazilikal me kupole. Arkitektura e saj është e tipit të vone bizantin, në formë piramidale dhe krahë në formë kryqi. Konakët ishin dy katësh dhe permbanin 60 dhoma. Në katin e sipërm banonin klerikët dhe shërbyesit e manastirit, ndërsa në katin e parë nxenesit konviktorë, pelegrinët dhe tregetarët që vinin ditët e panairit. Me urdhër të Aliut pranë këtij manastiri u hap edhe një shkollë fillore me një konvikt prej 100 nxënësish, duke e shndërruar në shkollëen më të madhe të kësaj treve. Një tjetër porosi e Pashait ishte që manastiri i Kolkondasit të kthehej në qendrën e drejtimit fetar-kristian të të gjithë trevës nga Shkumbini në Vjosë.
Gjithashtu manastirit, Aliu i dha prona të shumta tokësore në fshatrat: Kolkondas, Bubullimë, Mujalli, Korkutas, Nartë etj. Mjeshtrat e parë që nisën ndërtimin e këtij tempulli u vranë nga Aliu, sepse nuk e ndërtuan dot kishen sipas shëmbëlltyrës së kokës së Kozmait. Mjeshtrat e dytë që e përfunduan këtë ndeëtesë kanë lënë portretet e tyre të gdhendura në dru. Interesant është fakti që në frontonin e këmbanores së kishës është gdhendur edhe portreti i bashkëshortes së Aliut, Vasiliqisë.
Pasi u ndërtua Manastiri i Shën Kozmait, me urdhër të Ali Pashës u bë transferimi i kufomës së Kozmait nga kisha e vjetër e Shën Mërisë për në kishën e re të Manastirit. Kur u bë zhvarrimi i kufomës u vu re se mungonin një pjesë e eshtrave (brinjeve) të cilat si na e pohon edhe Shën Nikodhimi në librin e tij, u morën nga nxënësit e Kozmait së bashku me shumë sende personale të tij, që u përdorën si objekte të shenjta që sillnin shërimin e njerëzve. Sipas dëshmitareve, koka e “Shenjtit” me porosi të Ali Pashës u vesh me ar dhe së bashku me trupin u fut në një arkë në të cilën mund ta vizitonin dhe ta nderonin besimtarët. Por fati i keq e ndoqi trupin e shenjtit edhe pas vdekjes se tij.
Gjatë viteve të luftës së parë Botërore shumë objekte me vlerë që ruheshin në kishat e Myzeqesë u grabitën nga Arkeologu Kamilo Prashniker, atëhere ushtarak i mobilizuar në ushtrinë Austro-Hungareze. Të njejtin fat pati edhe koka e veshur me ar e Shën Kozmait që u mor nga austriaket..
Emri dhe fama e murgut Kozma mbeti në ndërgjegjen e popullit sepse ai vlerësohej në kufirin e legjendës. Kjo për arsyen e thjeshtë se parashikimet dhe thëniet e tij kishin jehonë të madhe në popull. Ndërkohë që varri i tij u bë menjëherë vend pelegrinazhi për të krishterët e Myzeqesë dhe krahinave perreth.Po kështu edhe turistë të huaj apo Shqipëtar,bëhen kurioz për këtë njeri që jetoj midis njerzores dhe legjendës.
Kisha ortodokse e shpalli shenjtor murgun në vitin 1853. Por shenjtërimi i tij u bë shumë vite më vonë për shkak te presionit të autoriteteve turke sepse Kozmai ishte akuzuar si agjent i Rusisë. Shenjtërimi zyrtar i njohur dhe i shpallur u bë në vitin 1961 nga Sinodi i shenjtë i Patriarkanes Ekumenike te Stambollit.
Kjo është historia e Shën Kozmait e cila është e mbushur me ndodhi interesante jo vetëm kur shenjti ishte gjallë por edhe pas vdekjes së tij. Sot ajo tregohet në trajtën e legjendës në të cilën janë përfshire jetë njerëzore që nga njerezit m të pushtetshëm të kohës ku jeto e deri te ata më të thjeshtët.
Për vizitorët dhe kuriozët rreth jetës së Shenjtit dhe relikeve të mbetura prej jetës së tij,manastiri mbetet një vend i përhershëm pelegrinazhi

100 VJETORI I MASAKRAVE GREKE NE TOSKERI

April 21, 2014 by dgreca

(Ne kujtim te femijve dhe grave te therura nga bishat greke ne pranvere te vitit 1914 ne Permet, Kolonje, Korce, Leskovik, Kelcyre, Tepelene dhe Skrapar)/
Kete pranvere mbushen 100 vjet nga genocidi, masakrat dhe barbarite e Andarteve greke ne Shqiperine e Jugut. Me 25 shkurt te vitit 1914, sipas kujtimeve te Kosta Papa Tomorri (Leusa), u therren 75 burra te fshatrave Pacomit dhe Kuqal te Kelcyres. U therren si sheleget femijet e Pacomitit dhe te Kelcyres. U dogjen dhe bene hi Kelcyra, Katundishta, Beduqasi, Fratari dhe Varibobi. Kjo date kaloi ne heshtje te plote. As kryetari i komunes se ketyre fshatrave nuk beri nje kujtese te ketyre viktimave, pa le me shtetare te tjere. A do te kujtohet njeri sot ne Shqiperi te ndeze nje qiri per shpirtin e pafajshem te femijve te therrur si sheleget per pashke ne Kelcyre.
Me 2 mars te vitit 1914 pre e hordhive barbare u bene fshatrat Mokrice, Zleushe, Gosnisht, Delvine, Tremishte, Petran, Munushtire, rapcke, Hotove, Kosove, Badelonje dhe peshtani i Shqerise. Ne fshatin Leshnje te banuar nga muslimane komandanti grek Fiorgakaqi kaloi ne thike gra, burra dhe foshnja, duke mbushur me kufoma rruget e fshatit. Pasta i vuri zjarrin fshatit.
Me 2 prill te vitit 1914 komandanti grek Kocifaqi vrau 40 burra te fshatit Peshtan ne nje perrua jashte fshatit. Pastaj u kthyen ne fshat, vazhdon refimin e tij Kosta Papa ne librin e tij “Barbarite greke ne Shqiperi”, foshnjat e mjera po bridhnin rrugeve te fshatit duke uluritur dhe kerkuar prinderit e tyre. Egersirat i mblodhen foshnjat (femijet) dhe i shpune ne nje shtepi ku kishte pus. Atje i merrnin foshnjat nje nga nje, u prisnin kokat dhe i hidhnin ne pus. 27 foshnja therren ne kete fshat Kocifaqi. Pasi therren femijet Kocifaqi dogji shtepite e fshatit. Pastaj Kocifaqi mblodhi grate dhe vajzat e fshatit, i shpune ne nje shesh larg fshatit, atje u dha urdher banditeve te vet qe t’i shnderonin. Pas ketij perdhunimi masiv te gjitha grate dhe vajzat i therren me bajoneta.
Ne ne Shqiperi kemi nja tri, apo kater televizione, qe e mbajne veten per televizione kombetare. Nuk pame ndonje nga keto TV qe te benin qofte edhe nje kronike perkujtimore gjysem minuteshe. Se keto TV na japin lajme per vrasje dhe nga fundi i botes ne Tingli-majmun. Por per Shqiperine e mjere, Jo se eshte mekat. Sa per qeveritaret dhe pushtetmbajtesit e Shqiperise keto 100 vjet, nuk kemi pare ndonje te shkoje edhe te vendose nje tufe me lule ne varret e tyre, neqoftese ata kane ndonje varr. Asnje memorial i ngritur ne kujtim te tyre. Qofte edhe nje Murrane. Jo, Jo nuk ben vaki.
Me 20,21 dhe 22 prill 1914 bandat greke dogjen Luarasin, hyne ne Panarit dhe therren 275 vete. Ne 23 prill dogjen Frasherin, Kreshoven, Micanin, Backen, Pagrine, Lipostivanin, Sevranin, Fratarin, Senicen. Ne Mican therren 13 gra. Ishte dite e diel, data 23 prill. Ndoshta ishte edhe dita e pashkes. Ato gra u bene kurban per pashke nga kryqetaret helene.
Me 20 prill te vitit 2014 u festuan pashket. A u kujtua ndnje mitropolit i Shqiperise se Jugut te bente ndonje pershpirtje, apo meshe per shpirtrat e femijve dhe grave te therur para 100 vjetesh nga bashkekombasit e tyre nen kryqin e dhespoteve te Konices, Permetit dhe Gjirokastres.
Me 22 dhe 23 prill 1914 bandat greke dogjen fshatrat Luzat, Bence, Velqot, Turan, Dukaj, Memaliaj dhe Salari. Ne fshatin Hormove, bash ne kishen e fshatit, therren me thika dhe bajoneta 160 burra te fshatit. Therrori u be ne kishe nga kryqetaret e helenizmit. Shkoni dhe ndizni nga nje qiri ne germadhat e kesaj kishe per shpirtin e burrave te ketij fshati qe u shuajt per nje dite. Ne Hormove, ne kujtim te ketyre viktimave, ka mbetur nje murrane qysh nga shekulli i kaluar. Por vetem kaq.
Kapot e bandave greke Fjorgokaqi, Jorgollaqi, Farmaqi, Kocifaqi etj dogjen fshatrat e Qarrishtes, Sevranit, Corovodes, Rogut, Muzhakes, Cepanit, Prishtes, Topojanit, Bedaqasit, Zhepoves, kajces, Toshkesit, Dragotit, Mezhgoranit, Beshishtit etj.
Ne Backe egersirat greke theren 30 gra dhe femije. 180 familje jane therur ne lume te Zi te Skraparit.
Ja si shprehet Kosta Papa ne parathenien e librit te tij : Cdo bar, cdo lule, cdo pyll dhe cdo mal u vaditen me gjak foshnjash, grash dhe burrash, qe u masakruan prej grekeve barbare.
Qe nga viti 1917 Kosta Papa leshon vikamen, si nje thirrje per te mos humbur kujtesen kombetare: Shqiptare dhe ju djemte tane brez, pas brezi, kur te zini ne goje fjalen grek, mos haroni therjet, djegiet dhe cnderimet!
Ne Shqiperine e Jugut veprojne disa shoqata patriotike. A do te flasin ato kete vit, apo do te struken gjekundi duke ngrohur vezet patriotike? Ne kemi nje parti, qe i thote vetes “Aleanca Kuq e Zi”. Kryetari i saj, si antigreku me i madh, a do te kujtohet, dhe a do te shkoje t’i nderoje keto viktima te barbareve te shekullit te XX?!!!
Ky gjak i derdhur nga te pafajshem, sidomos gra dhe femije, sipas zakonit shqiptar na ve ne gjak me greket. Ky gjak e njollos te gjithe kombin grek. Ata duhet te shprehin pendese si komb ndaj kombit tone. Kete pendese, ne rradhe te pare, duhet ta bejne nepermjet pushtetareve te tyre. Fati i keq u ra atyre qe jane ne pushtet ne vitin 2014. Plot 100 vjet nga kjo gjakderdhje. Ne jemi ne pritje. Neqoftese nuk ka pendese dhe kerkese falje publike, atehere nuk ka edhe miqesi.
Gani Vila nga Micigani na kujton masakren e Panaritit dhe haresen 100 vjecare te qeverive shqiptare. Ai na tregon se lidhur me keto masakra, Edit Durham shkruan : “Greket edhe sikur te bejne nje shekull pendese, s’kane si t’i lajne krimet e urryera te atyre javeve…”.
Sot, ne vitin 2014, qeverisemi nga nje qeveri qe ne zyrat e saj ka vendosur fotografine e Ismail Qemalit. Me kete don te na tregoje, shikoni ju shqiptare, ne do te zbatojme amanetet e Ismail Qemalit dhe do te qeverisim sikur vete Ismail Qemali te ishte kryeminister. Deri me tani kemi pare vetem forografine, se ndonje veper nuk kemi pare. Kjo qeveri, qe e mban veten per qeveri te “Rilindjes”, nuk e dime ne se ka ndermend ta kujtoje kete genocid. Qeveritaret tane vajten per pashke ne katedralen e Korces ku kujtuan therorine dhe “Rilindjen” e Krishtit.
Po a do t’i kujtojne keta qeveritare 27 femijet shqiptare te fshatit Peshtan, te cilet u theren si qingjat ne pashke? A do t’u ngrene ndonje murane atyre?
Mitropolitet greke te Shqiperise se Jugut te vitit 2014, a do te bejne ndonje meshe pere te therurit e para 100 vjetesh. Dele te perendise ishin edhe ata, e meritojne nje pershpirtje. Kjo te sherbeje edhe si nje pendese ndaj vepres vrastare te mitropoliteve greke te Konices, Permetit dhe Gjirokastres te vitit 1914
A do ta ruajne kujtesen kombetare qeveritaret rilindas te vetshpallur? Apo do te ngrene varezat te tjera greke dhe do te perkulen para vareve te pushtueve dhe vrasesve te popullit te tyre?!!
KLITHMA e 27 FEMIJVE TE THERUR BARBARISHT KERKON DREJTESI!

Petro Dangëllia, 21 prill 2014