Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ROLI HISTORIK I KLUBEVE SHQIPTARE DREJTË BASHKIMIT KOMBËTAR DHE SHPALLJES SË PAVARËSISË (1908-1912)

by

Shkruan: Prof. Dr. VEBI XHEMAILI/ Universiteti Shteteror i Tetoves/

Atdhetarët shqiptarë të etshëm për liri e barazi, filluan menjëherë të organizojnë klube të shumta në tërë Shqipërinë, të flasin e të shkruajnë shqip, pa frikë. Me të shpejtë u hapën shumë shkolla dhe klube shqiptare, në shumë qendra të krahinave tona. Patriotët shqiptarë në çdo tubim deklaronin, “Tani erdhi dita edhe për neve të themi lirisht që jemi shqiptarë, gjer më sot nuk mund të deklaronim këtë haptazi se na prisnin gjuhën ose na hidhnin në burgje”. U fol shqip për të parën herë në mbledhjen e mbajtur  me patriotët shqiptarë në Selanik.[1]

            Lëvizja kombëtare shqiptare u kthye  ngadalë edhe kundër disa personave të Turqisë, të cilët më parë u përpoqën që t’i zbatojnë reformat në jetë. Sidomos kundër mytesarifit të Prishtinës, Ismail Agë Fejziut, pastaj edhe kundër Efendi Amed Hamdiut etj. Në lidhje me këto ngjarje, Austro-Hungaria ka sjellë këtë përfundim: “Në qoftë se Austro-Hungaria do të depërtonte në jug, do të vinte në kundërshtim me shqiptarët dhe do të humbte influencën e  saj midis krerëve të saj politikë, e cila do të shkonte në favor të politikës italiane. Në raportin e 20 korrikut, Zamburi do të shkruajë Erentalit: ”Tubimi i Ferizajt në fillim pati karakter lokal e më vonë u përfshi e tërë Shqipëria Verilindore, ku fjalën kryesore e patën Prizreni, Tetova, Shkupi dhe Prishtina, ndërsa siç thamë edhe më lartë promotor i kësaj ideje ishte Rexhep Efendi Tetova”.[2]            

Por, kjo dëshirë e madhe dhe e flaktë e atdhetarëve shqiptarë nuk vazhdoi gjatë, turqit e rinj së shpejti treguan fizionominë e vërtetë se janë nacionalistë e të pa epur. Edhe shqiptarët, si dhe udhëheqësit e tubimit nuk ditën ta shfrytëzojnë situatën e re të krijuar dhe ta kthejnë në interesin e tyre. Krerët shqiptarë treguan paaftësi dhe nuk ishin në gjendje të organizojnë një kryengritje të përgjithshme për t’u çliruar nga sundimi osman. Qëndrimi i tyre ishte i pavendosur, duke lënë fatin e lëvizjes në duar të disa hoxhallarëve fanatik, gjë kjo që u pa më së miri më 24 korrik, kur u mbajt konferenca e krerëve shqiptarë dhe u vendos që të dërgohet një delegacion te Sulltani. Krerët shqiptarë ishin të pavendosur dhe të ndarë në dy rryma.  Kjo më së miri vërtetohet në raportin e konsullit serb nga Prishtina, i cili do të shkruajë në lidhje me revolucionin: “Shqiptarët nuk kanë një qëndrim të prerë në kërkesat e tyre me xhonturqit”.[3]

Dështimi i parë i shqiptarëve filloi që në tubimin e parë, të mbajtur në Shkup, më 24 korrik 1908, në solemnitetin për Kushtetutën, ku Turqit e Rinj nuk lejuan të marrin pjesë të gjithë ata që kishin ardhur nga Vilajeti i Kosovës, gjithsej 4000 kosovarë që ishin nisur me tren,  por u lejuan vetëm 60 krerë më të zgjedhur, të cilët  me tren të veçantë  i sollën në Shkup, për të marrë pjesë në manifestimet gazmore që i kushtoheshin suksesit të lëvizjes revolucionare të Turqve të Rinj. Në këtë rast, komiteti  i Shkupit manifestoi mosbesimin e tij të kujdesshëm, duke udhëzuar turmën e partizanëve të tyre që të qëndrojnë në largësi të caktuar prej qytetit.[4] Por, edhe këta, në fund, nuk morën pjesë në këtë solemnitet, pasi që me kushtetutë nuk ishin të pranuara kërkesat e tyre. Përfaqësuesit shqiptarë, në tubimin  Shkupit u parashtruan xhonturqve kërkesa të reja; u kërkua anulimi i reformave dhe të institucioneve të tyre, si dhe largimi i të huajve nga Turqia e të tjera.[5]

Po ashtu, këtë mendim negativ për kushtetutën e dhanë edhe disa krerë shqiptarë në klubin  e Shkupit, që u thirr me kërkesën e këshillit të oficerëve të Turqve të Rinj, që të marrin mendimin e shqiptarëve në lidhje me kushtetutën, si Ibrahim Zajmi, Zenjel Beu dhe Bajram Curri, të cilët u prononcuan për kushtetutën, por dhanë disa vërejtje për regjimin e ri. Në këtë mbledhje u vendos që të themelohet një klub i ri, i përfaqësuar nga të gjitha nacionalitetet, që do të merrte për detyrë mbrojtjen e kushtetutës dhe formimin e policisë prej tyre.[6] 

Tanimë turqit e rinj, së bashku me përkrahësit e tyre, filluan përsëri fuqishëm të kërkojnë nga pushteti aktual i xhonturqve, një pushtet të dorës së fortë, me ndihmën e së cilës do të mund të turqizonin të gjithë popujt e nënshtruar në kuadër të Perandorisë Osmane. Politika Xhonturke filloi shumë shpejt restriksionin ndaj lirive të arsimit dhe gjuhës shqipe.[7] Kjo ishte arsyeja që ata caktuan dhe vunë menjëherë mbikëqyrës kudo  nëpër klubet shqiptare, që do të përcillnin lëvizjet dhe tubimet e shqiptarëve, sepse dispononin me të dhëna për përcaktimet politike të shqiptarëve dhe luftës të tyre për autonomi.[8] Xhonturqit, duke u mbështetur në nenin 8 të Kushtetutës që vërtetonte “se të gjithë nënshtetasit që jetojnë në kuadër të Perandorisë Turke, prej cilës do përkatësie fetare që ishin, prej atij momenti do të quheshin vetëm qytetarë turq, apo osmanli”. Këtë e dëshmon më së miri Kryeministri turk, Ibrahim Haki Pasha, në diskutimin e vet në Parlament, ”statuti i ka shkri në një bashkim të gjithë kombësitë që përbëjnë mbretërinë otomane”.[9]

Turqit e rinj, pasi morën pushtetin në duart e veta, filluan ndër qytetet shqiptare organizimin e komiteteve turke të bashkimit, ku merrnin pjesë shqiptarë e turq. Klubet e para u organizuan në Shkup, Manastir, Selanik,  Dibër e tjerë. Klubi i Shkupit, qysh në shator të vitit 1908, numëronte 120 anëtarë. Në këtë klub bënin pjesë nëpunës turq, oficerë dhe paria e vendit. Por, ka pasur për anëtarë edhe shqiptarë katolikë.[10] Gjatë kësaj kohe u formuan gjithsej 30 klube në Shqipëri. Por, rol të rëndësishëm jashtë Shqipërisë Etnike ka luajtur Klubi i Stambollit. Në Tetovë, klubin e xhonturqve e udhëhiqte Rexhep Efendi Tetova.[11]

Me këtë veprim antishqiptar, kur xhonturqit filluan përsëri të mbyllin klubet shqiptare, ata u bindën se ishin të mashtruar pas fitores së revolucionit dhe stabilizimit të pushtetit nga ana e Turqve të Rinj, prandaj këta atdhetarë kurrë nuk u pajtuan me servilizmin e bashkëpunëtorëve të tyre shqiptarë. Kjo rrymë progresive demokratike e përbërë nga një pjesë  e shëndoshë e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, aspironte autonominë e Shqipërisë në kuadër të Perandorisë Osmane. Ajo filloi të organizohet duke aplikuar një rezistencë të fortë kundër veprimeve të parisë xhonturke. Krerët e Lëvizjes Kombëtare kërkonin me vendosmëri zbatimin e kushtetutës sipas premtimeve të dhëna; për shkollat, për gjuhën shqipe etj. Ndihmesë të madhe për ngritjen e vetëdijes kombëtare dha edhe shtypi i kohës si; “Bashkimi i Kombit” – Manastir,  “Shkopi”-Kajro, “Drita” -Manastir, “Korça” -Korçë,  “Dielli” -Boston, “Shqipja e Shqipënisë- Sofje e tjerë, që kërkonin të ndahen trojet shqiptare nga Perandoria osmane.

Patriotët shqiptarë kërkonin funksionimin e klubeve dhe zgjidhjen e  autonomisë së Shqipërisë. Mirëpo, në këto rrethana të reja politike, kur turqit e rinj u forcuan në pushtet,  ata dita-ditës filluan ta ashpërsonin sundimin e tyre, duke e absolutizuar veprimin politik dhe institucional kundrejt shqiptarëve. Ata ndaluan që publikisht nëpër mbledhje të flitej gjuha shqipe, duke i dënuar të gjithë ata pjesëmarrës që nëpër  mbledhje kërkonin autonomi. Megjithatë, ligjëratat e patriotëve shqiptarë përfundonin si zakonisht me fjalët: “Rroftë liria,  rroftë Shqipëria”. Shumica e patriotëve shqiptarë dhe e popullatës që i kishin besuar me të madhe politikës xhonturke dhe demagogjisë së saj, u gjetën të zhgënjyer. “Është e ditur që programi i turqve të rinj është krejt në kundërthënie me çështjen tonë kombëtare”, shkruante gazeta “Kombi”.[12]

Përfaqësuesit intelektualë në Stamboll, në bashkëpunim me krerët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, nuk i habiti fare metoda e veprimit politik të turqve të rinj. Xhonturqit nga klubet e veta mënjanuan nacionalistët më të njohur (aktivistë) shqiptarë dhe i zëvendësonin me njerëz të tyre. Pas grabitjes së pushtetit, turqit e rinj kaluan në kontrarevolucion.[13] Këta reformistë, me këto veprime antishqiptare, “po rikthenin para shqiptarëve regjimin e vjetër të kamufluar, me rendin parlamentar”.

Në këto rrethana të vështira për Shqipërinë Etnike, rol të rëndësishëm në jetën politike-arsimore për shqiptarët ka luajtur komiteti “Bashkimi” nga Manastiri, kështu që gjatë muajt gusht-shtator 1908, me aktivitetin e tij kombëtar u themeluan shumë klube shqiptare. Klubi i parë kombëtar që u themelua vetëm pak ditë pas shpalljes së fitores së revolucionit xhonturk, ishte ai i Manastirit, i cili ka luajtur një rol të rëndësishëm për arsimim kombëtar në këtë periudhë. Pas tij  u themeluan në Shqipërinë lindore edhe klube të tjera, si në Ohër, Strugë, Dibër, Kumanovë, Shkup dhe Tetovë.[14] Gjatë vitit 1909, numri i tyre me karakter politik dhe kombëtar u rrit në mbi 30 klube.[15]

Pas forcimit në pushtetin ekzekutiv, Turqit e Rinj kërkuan nga udhëheqësit e klubeve shqiptare që të  shpallnin botërisht se nuk merreshin me politikë, por vetëm me çështje kulturore. Tanimë këto klube, e në veçanti ai i Shkupit, i cili ishte i shpallur si më i rrezikshmi për pushtetin aktual, mbikëqyreshin dhe kontrolloheshin nga emisarët e xhonturqve (në këtë drejtim ka pasur edhe shumë shqiptarë që e kishin harruar kombëtaren dhe punonin për interesat e tyre shtetërore. V.Xh).

Patriotët shqiptarë që ishin të vendosur për të fituar autonominë e Shqipërisë, u bindën në politikën totalitare të qeverisë së re në krye me udhëheqësit xhonturq, kur ajo botërisht nxori ligjin për zgjedhjet e reja  parlamentare në shtator të vitit 1908, ku të gjithë votuesit dhe kandidatët e ardhshëm për deputetë, duhej të deklaroheshin si osmanli, që do të thotë se ishte obliguese  njohja e gjuhës turke. Me këtë ligj, çdo kandidat i nominuar  për deputet në parlamentin turk, duhej të hiqte dorë nga gjuha dhe përkatësia nacionale.[16]

 Turqit e rinj, në të gjithë zonat votuese morën masa të ashpra që t’i pamundësojnë patriotët shqiptarë të zgjidhen për deputet në parlamentin turk. Në këto rrethana të vështira politike për shpëtimin e kombit, nga  kjo situatë e krijuar, me të madhe kontribuoi Klubi i Manastirit, në ngritjen e frymës revolucionare dhe masivizimin e lëvizjes kombëtare të shqiptarizmit në Vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit. Me udhëzimet e Komitetit Qendror  “Bashkimi”, për lirinë e Shqipërisë u themeluan dhe vepronin edhe komitetet e fshehta lokale, me karakter politik, si në Prizren, Prishtinë, Pejë, Gjakovë, Strugë, Elbasan, Korçë, Ohër, Shkup dhe Tetovë.[17]

Për të pasur një kontroll më të mirë mbi lëvizjen e intelektualëve  shqiptarë të asaj kohe, situatën politike në Shqipëri më së miri e përshkruan konsulli rus nga Manastiri: ”Për çdo lëvizje nëpër qytetet shqiptare kërkohej leje e posaçme”.[18] Në këto rrethana të vështira gjeopolitike, dominoi mendimi i intelektualëve vizionarë, “se për ta ruajtur Shqipërinë Etnike nga pansllavizmi serbo-bullgar, u propozua që Shkupi të njihej për kryeqytet të katër vilajeteve. Në atë kohë, si qendra më të mëdha të rezistencës shqiptare dhe luftës për autonomi ishin: Klubi i Manastirit, i Selanikut, i Stambollit dhe i Shkupit.

Klubi i Shkupit ishte më i fuqishmi dhe numëronte mbi 120 anëtarë, ku shumica ishin anëtarë të devotshëm dhe të rregullt.[19] Më i njohuri ishte Bajram Curri, që vlerësoi lartë shkollën dhe arsimimin shqip. Ishte kryetar nderi i Klubit shqiptar të Shkupit, që u solidarizua me Kongresin e Manastirit për alfabetin latin, ndërsa më 1924 e zgjodhën kryetar nderi të Kongresit Arsimor Kombëtar, që u mbajt në Tiranë. B. Curri hapi shkolla në Kosovë, në bashkëpunim  me patriotë të tjerë dhe dërgoi studentë në Normalen e Elbasanit, sikundër që kishte bërë më herët edhe Hasan Prishtina. Në këtë drejtim, në pjesën e  qyteteve të Shqipërisë Lindore, si në Strugë, Gostivar, Tetovë dhe Shkup,  kanë zhvilluar aktivitete arsimore Hamdi Bej Ohri, i cili për këto aktivitete u burgos në burgun e Manastirit, ndërsa Dervish Hima u largua për Bukuresht.  Në këto rrethana tejet të tendosura politike, kur qeveria xhonturke ushtronte presion të paparë kundër  shqiptarizmit, populli i bashkuar rrethoi selinë e komandës në Manastir, ku ndodhej gjenerali Osman Pasha, i cili më në fund kur e pa se s’ka rrugëdalje tjetër, u përgjigj: “Edhe unë jam me popullin”.[20] 

 

PËRJASHTIMI I MIT’HAT FRASHËRIT NGA DETYRA

 

Lëvizjen Kombëtare Shqiptare e ka ndihmuar me të madhe Klubi i Stambollit dhe ai Selanikut, ku për kryetar ishte Mithat Frashëri. Në Shqipërinë Lindore, si klube më të rëndësishme ishin: ai i Shkupit dhe “Bashkimi” i Manastirit. Klubi i Manastirit kishte një rol më nacionalist, në krahasim me klubin e Stambollit dhe të Shkupit, “të cilët në fillim ishin me politikën xhonturke”.[21] Por duhet potencuar se shumë klube shqiptare, pas revolucionit xhonturk, i kishin vu vetes për detyrë që të pavarësohen shkollat dhe kishat nga ndikimi tejet  i rrezikshëm i Patrikanës greke. Më 1 shkurt 1909, në Korçë u formua Lidhja  e veçantë,  me emrin “Lidhja Shqiptare-Ortodokse e Korçës”.  Sipas statutit të saj, lidhja kishte për qëllim mbrojtjen e gjuhës, ajo kërkonte nga Patriarku i Patrikanës greke në Stamboll,  mbrojtjen e të drejtave nacionale dhe përdorimin e gjuhës shqipe në kishat e Shqipërisë, që do të plotësonte kërkesat e shqiptarëve ortodoksë.[22] Shqiptarët në këtë kohë i dhanë rëndësi shumë të madhe shtypit dhe alfabetit latin. Sipas njohësve të mirë të rrethanave të kohës, nënvizohet se në këtë kohë kombi shqiptar intensivisht e ka përjetuar periudhën më të fuqishme të ringjalljes së vet nacionale.[23]   

Disa udhëheqës të klubeve politike shqiptare, në të njëjtën kohë ushtronin pozicione të larta në qeverinë xhonturke. Por, në anën tjetër, ata kurrë nuk e harruan Shqipërinë. Shembull tipik është Mit’hat Frashëri, i cili deri në prill të vitit 1910 mbante postin e drejtorit politik në udhëheqjen e Vilajetit të Selanikut dhe mori pjesë në Kongresin e Parë të Manastirit, si dhe atë të Elbasanit. Turqit e Rinj tentuan ta largojnë Mithat Frashërin për në Bagdad, për të qenë sa më larg popullit shqiptar dhe ngjarjeve politike në Shqipëri. Ky atdhetar, tanimë i njohur jo vetëm në Shqipëri, por edhe në qendra më të mëdha diplomatike si luftëtar i denjë për çështje kombëtare, nuk pranoi të largohet nga Shqipëria. Për këtë u dënua nga Qeveria turke me largim nga puna.[24]  


[1] Albania, vep, e cit. f. 266.

[2] Raport i Zamburit, dërguar ministrit të punëve të Jashtme të Austrisë Erentallit, më 20 korrik 1908.

[3] Raport nr. 809, i konsullit serb nga Prishtina, më 7 korrik 1908.

[4] Shtojcë e raportit të Sir G. Loëther, nr. 105. Më 25 korrik 1908.

[5] I.G. Senkieviç, Osvoboditelnoe dvizhenie albanskogo naroda v 1905-1912, Moskë 1959, f. 106.

[6] Gazeta “Politika”, Beograd, më 24 korrik 1908.

[7] Shaban Demiraj-Kristaq Prifti, vep. e cit. f. 25-26.

[8]“Inostrani”, Beleshke o Albaniji, 1908-1912, “Srpski knizhevni gllasnik”, XX, Beograd 1937, f. 548.

[9] AIH-Tiranë, Kronika e ndodhive në Shqipëri 1908- 1912, (si mbas proces-verbaleve të Parlamentit Osman të botuara në Fletoren Zyrtare “Takvimi Vakaji”).

[10] Manol Pandevski, Politiçkite partii i organizacii…, f.282

[11] Tetovo i Tetvsko niz istorijata, vep e cit. f. 288.

[12] Gazeta “Kombi”, 24 korrik 1908.

[13] G. A. Aliev, Turcija v. period pravlenija mladoturk, Moskva, 1973. f. 99.

[14] Masar Kodra, Mladoturska revolucija i Albansko Osloboditellno Dvizhenje, “Gllasnik” INI, Shkup 1968, f. 125; Hysni Myzyri, Lufta e Shqiptarëve të Maqedonisë për shkollën shqipe gjatë viteve 1908-1912, botuar në librin, “Shqiptarët e Maqedonisë”, Shkup 1994. f. 299.

[15] Manol Pandevski, Politiçkite parti i organizaciji…, f. 414.

[16] I. G. Senkeviç, Osvoboditelnoe dvizhenie albanskogo naroda v 1905-1912 god. Moskva 1959, f. 124.

[17] Shukri Rahimi, Gjurmime  historike  të Rilindjes Kombëtare, Prishtinë 1986, f. 206.

[18] Raport i I. Zhivnojevit, nga Manastiri, Ambasadorit të vet Ivan Aleksejeviç, në Stamboll, Manastir, më 14 nëntor 1908.

[19] Masar Kodra, Mladoturska revolucija i Albansko Osloboditellno Dvizhenje  “Gllasnik”, INI, punim i cit. f.125.

[20] Mihajl Grameno, Novela dhe kujtime, Prishtinë 1969, f. 210-212.

[21] I. G. Senkieviç, …, f.114

[22] Kanonizma e Lidhjes Shqiptare të Kongresit të Lidhjes Ortodokse, Korçë 1909.

[23] I. Gologanov, Albanskiot vapros, “Blgarska zbirka”,  Sofje 1910, lib.IV, f. 224-230.

[24] A.M. Shkup, Raport i konsullit austo-hungarez nga Selaniku, nr.53/3. IV. v. 1911.

CEN ELEZI NDREU, BESË NGA MALET E DIBRËS

by

Shkruan:Eugen SHEHU/  Kur fillimshekulli i trazuar i shqiptarëve thëriste prej natës së pambarimtë osmane për pak dritë e liri,ishte plejada e shkëlqyer e burrave shqiptarë që e dëgjuan zërin.Klithmat ishin të largëta ato vinin prej gjakut.Ato shungullonin nga mali në mal duke trembur vetë netët rrobëruese.Burrat shqptarë rrëmbyen armët dhe penën,iu falën nënlokes së tyre të madhe dhe i thanë Europës se Shqipëria ka Zot.Burrat u gjakosën në prita u mblodhën në kuvende i kthyen kullat e tyre kala të qëndresës dhe askurrë nuk ju ankuan askujt.Në shpirtin e tyre të lodhur luftërash të gjata,Atdheu ish veç një Promete,një referencë për të shkuar drejt aktit sublim,pa pyetur për pranverat e njoma në supe.Një burrë nga kjo plejadë ka qenë dhe mbetet CEN ELEZI.Kur fati i jetës paracaktohet,kjo më tepër se me orakujt e Delfit lidhet me rrëmbat e gjakut.Që Cen Elezi ishte djali i parë i Legjendarit Elez Isufit kjo ishte rastësi,që jeta e tij do të shkonte në luftëra për pamvarësinë e trojeve arbërore,kjo mendoj se ka qenë e besueshme për të gjithë ata që dëgjonin tek qante në djep.Përcellja e heshtur e genit trimëror nga brezi në brez do të kumtonte në mos lirinë,së paku imazhin e saj në teatrin e rreptë të luftërave ballkanike.

  Cen Elezi lindi në Lisivalle të krahinës së Sllovës në vjeshtën e vitit 1884.U rrit në kullat e gjata me gurë të gdhendur mjeshtërisht atëherë kur gurët gdhendeshin paralel me sa e sa luftime në kujtesën e pasur të dibranëve,ku mençuria dhe trimëria e Elez Isufit,vështirë dalloheshin ku ndaheshin e ku bashkoheshin.Elezi edhe pse e shihte dëshirën e madhe të të birit për shkollë,në heshtje nuk do ta inkurajonte atë.Kur lind djalë,kullës i shtohej një pushkë,thuhej atë kohë në Dibër,madje atje ishte tepër luksoze të thërisje penën në vend të dyfekut.Babë e bir i shohim në agun e shekullit të ri të dy së bashku,në krye të një grupi luftëtarësh,ata do të bisedonin e lidhnin besën si dy prijësa për luftë kundra Perandorisë Osmane prej Mirdite e deri në thellësitë e Kosovës ku më pas në krah të Elezit,akoma pa i mbushur të njëzetat ai lufton me armë në dorë dhe kundra pushtuesve serbosllav që ishin armiku numër një i kullës së Ndrevet dhe shqiptarëve në përgjithësi. Që në betejat e para (Elezi gjithmonë e ndiqte nga afër të birin në çdo luftim) tribuni i thinjur i betejave pasi do të vërente se syri dhe plumbi i Cenit nuk gabonin,do të uronte të birin duke i thënë „Ne të dy duhet të luftojmë për Atdheun por veç e veç…!“.Që nga ajo kohë krismat e pushkës së Cenit,serbët do t’i njihnin në luftimet e rrepta në Qafën e Trojakut më 1915,në Shumbat,Peshkopi,Dardhë e Aras më 1915-1917,në Korab e Shar dhe në betejat e pandërprera të Lurës në vitet 1920-1921.

  Në verë e vitit 1926 dhe një herë do virej në provë jo vetëm trimëria por edhe mençuria e atdhedashuria e Cen Elezit. Duke parë se shteti shqiptar po organizohej e strukturat e tij kërkonin pavarsi të plotë,serbët organizuan lëvizjen e Shalës e cila në thelb godiste rëndë integritetin toksorë të Shqipërisë. Mbreti Zog duke parandjerë rrezikun i bën thirrje Cen Elezit për t’iu kundërvënë planeve ekspansioniste serbosllave që synonin destabilizimin dhe coptimin e shtetit shqiptar.Nga ana tjetër edhe pse Ceni ishte opozitë me Mbretin Zog e pranoi kërkesën e tij dhe përleshjet me serbët e Pashiqit,duke dëshmuar trimërinë dhe atdhetarizmin e flaktë të trashëguar në gen, theu keqas çetnikët serb dhe njëherit fjala e tij e urtë dhe burnore e bindi parinë e Shalës,duke iu shmangur kësisoj gjakderdhjes vëllezërore.

  Pushtimin nga Italia fashiste,trimi Nacionalist me namë,do ta priste me dhimbje por edhe me revoltë sipas mënyrës së vet,meqë fjala e tij zinte vend kudo në parinë e maleve të Dibrës,ky patriot u bë promotor i një lëvizjeje të fuqishme që në thelb çoi drejt krijimit të një zone të lirë e të pa trazuar.Numëroheshin rreth 200 pushkë në pritje të urdhërave luftarake që mund të dilnin nga buzët e Cenit. Kështu në qershor të vitit 1943,forcat fashiste italiane disa herë ishin orvatur të vënin lidhje me Cen Elezin por pa dobi.Italianët e dëshpruar nga refuzimi i nacionalistit dibran u vunë hapur kundra tij,disa batalione të divizionit „Firence“ organizuan një pritë në kodrat e Okshtinës,por luftëtari trim në krye të 200 burrave e çau rrethin dhe pas kësaj humbjeje të thellë të Italianëve,ata me përforcime të reja ndërsehen mbi kullat e Cen Elezit,mirëpo kësaj rradhe,luftimet do të ishin dhe më të ashpra dhe më me përmasa,meqë prej disa ditësh aty ndodhej një delegacion i udhëheqjes së Ballit Kombëtar dhe i madhi Mit’hat Frashëri,për bashkërendimin e punëve dhe detyrave midis parisë së Dibrës dhe Ballit Kombëtar. Kjo ndërlidhje dhe rigrupim forcash nacionaliste,jo vetëm që po u jepnin shpresa të reja nacionalistëve,por ndërkohë godisnin rëndë synimet fashiste italiane e bullgare,dhe nga ana tjetër ata serbosllave tashmë të maskuara nën petkun komunist, që ia dolën të përhapnin luftën civile mes shqiptarëvet.Ky rireshtim forcash nuk u konvenonte asnjërës palë,andaj dhe filluan goditjet ndaj nacionalistëve nga të dyja krahët,bombardimet e avionëve të ndërthurura me veprimet luftarake këmbësore,tregojnë më së miri se frika e pushtuesve ndaj nacionalistëve ishte reale.Dhe nga ana tjetër bandat mercenare të partizanëve të komanduara nga Sheqet Peçi e Haxhi Lleshi tentonin që si të thejnë forcat e Cenit,Mefailëve,Xhemës e deri tek Mulla Idrizi e Sylë Hotlla,në marrëveshje e bashkëpunim me forcat partizane,çetnike serbosllave.Kjo tregon katërcipërisht se Cen Elezi e Mit’hat Frashëri jo vetëm që nuk kanë bashkëpunuar me armikun fashist ( siç paragjykon historiografia komuniste dhe „historianët“ e saj servil) por përkundrazi mbi ta është derdhur zjarr e hekur për t’i zhdukur fizikisht pa kursyer as fëmijët e djepit.

  Gjatë betejave në malet e Dibrës dhe të Mavrovës e deri në Karadak,ka pasur raste kur janë zënë dhe robër partizanë komunist shqiptarë dhe Ceni ka dëshmuar ate humanizmin e madh duke i liruar me shpresë se ata do të edukohen që të mos ngrejnë pushkë kundra vëllaut të një gjaku,por të luftojnë pë  mbrojtjen e tokës arbërore. Mirëpo kjo ëndër e bukur e Cenit ishte e kotë,meqë partizanët komunist shqiptarë veçmë ishin shitur këmbë krye tek bandat sllavokomuniste të Titos,ata veç kishin filluar të godisnin pas shpine nacionalistët.Kështu një faqe e re luftërash do të shkruheshin nga vatra e Ndrevet edhe kundër gjermanëve,ku kryeheroi mbetet gjithnjë Ceni.

Janë të njohura tanimë se pse plaku trim e vital kishte mbetur „në hije „gjatë gjithë kësaj periudhe.Mendoj se kjo më shumë se me Cen Elezin ka të bëjë me keqpërdorimin e historisë.Nuk duhet haruar faktin se aso kohe qarkori i Partisë Komuniste në Dibër,shpërndante dhe zbatonte urdhërat dhe direktivat e marra drejt përsëdrejti nga udhëheqja komuniste jugosllave e Dibrës së madhe.Janë dokumenta të përpikëta Angleze që kanë vërtetuar tani se edhe misionet angleze në Dibër të vendosur pranë komandave partizane,nuk lejuan në asnjë moment të lidheshin me parinë nacionaliste të Dibrës.Edhe atëherë kur anglezët me inicijativën e tyre vajtën për bisedime në shtëpinë e Cen Elezit,ata u rrethuan dhe u deshën jetët e disa pinjollëve të kësaj familjeje të martirizoheshin që të shpëtonin miqtë kokën e tyre.Ndera e vatrës shqiptare thotë ; të mbrosh mikun.Mirëpo partizanët shqiptarë tashmë rrokulliseshin në labirintet e pandershmërisë komuniste-sllave.

Sidoqoftë,ndërkohë u krijua një urë marrveshjeje midis Esat Ndreut,Nijazi Islamit dhe Sotir Vullkanit nga njëra anë dhe Cen Elezit me një pjesë të parisë së Dibrës nga ana tjetër për të bashkëpunuar në luftë kundra gjermanëve.Kjo marrëveshje u hodh poshtë nga komanda partizane shqiptare,madje ironikisht është anatemuar si kompromisi i ngjashëm me ate të Mukjes…!. Dhe sikur të mos mjaftonin të tëra këto pazare të komunistëve shqiptarë,regjimi i ndyrë i diktatorit Hoxha,që në ditët e parat ë „fitores“ dhe ardhjes së tij në pushtet,që atëherë kur si parazit filloi të ushqehej me gjak shqiptari,thiri edhe emrin e patriotit,nacionalistit e atdhetarit,trimit Cen Elezi. Por Ceni ishte ai,i cili që në moshën miturake të tij kishte përkdhelur këmbëzën e pushkës,i kishte dhënë besën atdheut dhe s’mund të dorëzonte armën,ndaj ai del në male,lufton dhe shpreson.Populli e fsheh dhe e ushqen.Në kërkim të jetës së tij vihen me qindra mercenarë komunist shqiptarë,ashtu si dikur që i ishin vënë prapa qindra e mijëra serbë, italianë.Përballë kësaj tragjedie plaku do të ligështohej.

  Kapërcen malet e Dibrës së bashku me Mehdi Elezin,Qazim Hazizin,Dan Kaloshin e Lam Bazën,ato male që i deshi si fëmijët e tij,kaloi në pjesën tjetër të atdheut të vet,tashmë nën jugosllavinë titiste.Ka qenë përfunduar muaji i mjaltit Hoxha-Tito,por gjithsesi gjuha e gjahtarit të krimit ndaj nacionalistëve shqiptarë do të vazhdojë e përbashkët. E përbashkët do të ishte kjo gjuhë edhe në kërkim të trimit Cen Elezit. Pas tij tanimë do të vëhen OZNA dhe UDB-ja me gjithë arsenalin e vet të spiunëve.Ceni tradhëtohet dhe burgoset në qelitë e ftohta dhe të erëta në burgun e Shkupit,torturat dhe mundimet ngelin mes atyre katër mureve të qelisë,që në 9 majin e vitit 1949 në mënyrë mizore dhe të mistershme ja shuajnë jetën këtij burri të madh të shqiptarizmës.

  …Ka jetë fati i të cilëve paracaktohet.Por nëse ky fat lidhet me ate të një populli të tërë me lirinë e tij,atëherë bën pjesë në radhët e atyre që kombi do dhe të respekton,dhe Cen Elezi u  përket këtyre njerëzve që e mbajtën dhe nuk e thyen askurrë besën e dhënë Atdheut.

Bern-Zvicër, nentor 2013

Greqia në Marrëdhëniet me Shqipërinë – Minoriteti Grekë në Shqipëri Ligji i Luftës dhe Çështja Çame

by

Nga Beqir SINA, New York*/

NEW YORK : Gjatë shumicës së periudhës komuniste në Shqipëri, sundimin e Enver Hoxhës, kohës së Luftës së Ftohtë , marrëdhëniet midis Greqisë dhe Shqipërisë fiqnjit tonë veriperëndimore ishin të tensionuara , kryesisht për shkak se popullsia e pakicës greke ( vlerësuar në mes të 250,000 ) në Shqipëri qe e privuar nga të drejtat themelore të njeriut nga regjimi stalinist shqiptar të Enver Hoxhës. Marrëdhëniet me Shqipërinë patën bërë përparime të mëdha në mes të viteve 1980 , megjithatë , edhe pse të dy vendeve ato ishin ende teknikisht në luftë nën një dekret mbretëror grek të lëshuar në vitin 1940 .Pas 1978, kur Shqipëria filloi të “hedhë” disa propozime miqësore në Greqi , në bashkëpunimin mes dy vendeve pati një tregti të zgjeruar në mënyrë të qëndrueshme . Në janar të vitit 1985, kufiri mes dy vendeve u rihap për herë të parë mbyllyr qyshh në vitet e 45′ (fortyfive) ; kjo ngjarje u përshëndet nga të dyja palët si heralding pra një epokë të re në marrëdhëniet e tyre , edhe pse normalizimi i plotë i këtyre marrëdhënieve kërkoi edhe dy vjet të tjera.     Rënia e regjimit të kaluar komunist shqiptar në vitin 1990 u pasua nga kolapsi total ekonomik , megjithatë, pas një periudhe të shkurtër të liberalizimit, tensionet u rritën përsëri midis dy vendeve. Çështja kryesore ishte mbrritja në Greqi si vend fqinjë me kufi tokësorë për mijërat e refugjatëve shqiptarë dhe atyre greko- shqiptar, që filluan të vinin në Greqi dikur kufiri shqiptar i mbyllyr hermetikisht u hap plotësisht. Greqia, e zënë “galif” nuk ishte në gjendje për të frenuar këtë rrjedhë të të larguarve nga Shqipëria nëpërmjet kufirit , e cila në atë kohë e tejkaloi 900 persona deri në 1000 në ditë dhe thuhet se ky largim masivë përfshinte natyrishtë si në raste të tilla edhe disa elemente kriminale.
    Në vitin 1991 , në një përpjekje për të kufizuar fluksin e refugjatëve nga përmirësimi i kushteve ekonomike në Shqipëri , qeveria nënshkroi një marrëveshje, ku ish kryministri i Greqisë në atë periudhë Micotaqis nëshkroi me “dorën” e tij – një marrëdhënie ndërbankare për dhënien Shqipërisë 20 milion dollar amerikan në kredi të “butë” . Këto fonde u “tretën” në masë të madhe , megjithatë, dhe pesë muaj më vonë , pasi Shqipëria kishte hyrë  KSBE-së , disa organizata ndërkombëtare, bënë thirrje për dhënien fund të ndihmave deri sa bota të mund të sigurohej se Shqipëria ishte në zbatimin e duhur të këtyre parave.

 Qeveria e atëhereshme i pas izolimit ishte i akuzuar për korrupsion dhe përvetësim të kredive nga Banka Botërore. Pas këtyre akuzave, si dhe akuzat e përtërirë të shkeljeve të të drejtave të njeriut, Greqia si president i BE-së, e mbështeti pezullimin e disa ndihmave duke kushtëzuar një ndihmë prej 35 milionë dollarve të asaj kohe – njësisë të monedhës që përdorej në tregjet evropiane para se të dilte Euro. Këto ishin para ndihmash ndërkombëtare për mëkëmbjen e Shqipërisë, që kishin qenë të rezervuar për ndihmë popullit shqiptar nga Komuniteti Europian dhe Organizata Financave ( ECOFIN ) .

    Mbas bllokimit të këtyre 35 milion dollarëve nga Greqia, kushtet ekonomike në Shqipëri u përkeqësuan , mbasi Athina akuzoi ish Presidentin e parë demokrat Berisha, i cili sipas Athinës u përpoq për të devijuar opinionin publik, duke u “bërë ngacmues” ndaj të drejtave të njeriut, provokuar aktivistët e saj , në mesin e të cilëve ishin krerët e Omonia , një parti opozitare politike që përfaqëson pakicën greke në jug të Shqipërisë (referuar në Greqi si Vorioepirit ) e cila në atë kohë kishte zgjedhur pesë deputetë në zgjedhjet parlamentare të viti 1991 .
Ndërkohë, trafiku i refugjatëve në kufijtë e Greqisë u rrit derisa minoriteti grek në Shqipëri u reduktua si pasojë e largimeve masive sidomos nëpërmjet kufirit tokësorë në rreth 35 për qind të madhësisë së tij ish në fund të vitit 1993 . Incidente të ndryshme ndërshterore ndodhën në atë periudhë në kufirin greko-shqiptar, të cilat u bën dukuri e përditshme, si pakënaqësi të ndërtuara në të dyja anët . Në prill 1994, dy shqiptarë u vranë në një kamp ushtarak në afërsi të kufirit grek. Edhe pse vrasësit nuk u kapën ,ngjarja ndodhi në zonat kufitare greko- shqiptare . Në maj pot të këtij viti gjashtë anëtarë kryesorë të organizatës Omonia u arrestuan për krime kundër shtetit . Ndaj tyre u zhvillua një “gjyqë i stilit Stalinistë” që filloi në gusht për të tërhequr vëmendjen dhe shqetësimin e juristëve Evropian dhe presidentit Klinton. Ndërkohë, në pergjigje të kësaj ngjarje qeveria greke kishte filluar dëbimet e mëdha të përditshme ndaj emigrantëve ilegalë shqiptarë në Greqi .
Megjithëse kryeministri i asaj kohe Papandreu ofroi të liroj kufizimet e ndihmës , dhe sepse gjykimi  i të gjashtëve përfundoi , udhëheqësit Omonia u dënuan dhe u burgosën . Ndërsa Greqia u zotua të kërkojë dëmshpërblim , për të gjashtët ndaj Presidentit Berisha, marrëdhëniet greko-shqiptare patë arritur një tjetër pikë të ulët , dhe e ardhmja e tyre u “fut” në “hulli” dhe në pasiguri .
Duhet sqaruar se të dhënat e këtij informacioni janë marrë deri në dhjetor të vitit 1994

SHËNIM :Informacioni në lidhje me Greqinë në këtë sqarim është ri -publikuar nga biblioteka e SHBA, Bibloteka e Studimeve të Kongresit dhe CIA World Factbook . Deri këtu thuhet se asnjë pretendim nuk është bërë në lidhje me saktësinë e Marrëdhënieve me Greqinë me Shqipërinë, nga informacionet të përmbajtura këtu . Të gjitha sugjerimet për korrigjime të gabimeve rreth marrëdhënieve të Shqipërisë me Greqinë duhet të adresohen në Bibliotekën e Kongresit dhe CIA, mbasi ajo është përgjegjëse për këtë informacion .

 Materialet e që janë të përmbledhura më poshtë janë disa nga axhensitë më prestigjoze të botës

 Prill 1984 : Një grup politikanësh grek bën presion , në Komisionin për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, duke pretenduar ndaj minoritetit grek në atë që ata e quajnë Epirin e Veriut , duke deklaruar se mbi 25.000 grekët etnikë ishin duke vuajtur dënimin në burgjet politike në Shqipëri . Grupi gjithashtu kishte vënë edhe madhësinë e minoritetit grek në Shqipëri, kua ata pretendonin në dekleratë se ata ishin sipas tyre në mbi 400.000 vetë.

 3-6 dhjetor , 1985 Z. Karolos Papulias ,ish Ministri grek i Punëve të Jashtme , u takua me homologët e tij shqiptarë për të diskutuar përmirësimin e marrëdhënieve midis dy vendeve . Diskutimet ishin të parat e këtij lloji që nga viti 1940 , ku Partia Socialiste Panhelenike ( PASOK) e Andreas Papandreut, duket kishte marrë një ton pajtues në lidhje me Shqipërinë . Z. Papulias , pas vizitës së tij në Shqipëri , dhe pas takimit me përfaqësues të komunitetit etnik grek , kishte “nxjerr” numrin e grekëve etnikë në 200,000. Ai gjithashtu besonte se gjuha greke kishte qenë kultivuar siç duhet në Shqipëri , dhe se mohimi i të drejtës së tyre për të praktikuar besimin ortodoks grek ishte një e drejtë e mohuar në të gjithë shqiptarët , pasi Shqipëria në atë kohë ishte zyrtarisht ateiste . 

1986 : Bashkëpunimi ekonomik dhe politik midis Shqipërisë dhe Greqisë, pas kësaj vizite vazhdoi të rritet , qeveria PASOK njoftoi synimet e saj për t’i dhënë fund gjendjes teknike të Greqisë me Ligjin e Luftës me Shqipërinë më 23 gusht. Gjendja e Luftës ka ekzistuar që nga viti 1940 , kur forcat italiane filluan pushtimin e Greqisë nga Shqipëria e jugut . Pas Luftës së Dytë Botërore , marrëdhëniet nuk kanë qenë të normalizuar për shkak të pretendimeve territoriale të Greqisë në jug të Shqipërisë.

Një tentative për permisimin e marrëdhënive në atë kohë u sulmua rëndë nga Demokracia e Re ( ND) dhe udhëheqësi I saj Konstandin Micotaqis . Ai pretendonte se grekët etnikë në Shqipëri jetonin nën kushte të patolerueshme ” çnjerëzore “, dhe se fundi me gjendjen e Luftës ishte ” e papranueshme në kohën e tanishme nga pikëpamja kombëtare … dhe …se Shqipëria nuk arriti të mbrojë të drejtat themelore të të drejtave të grekëve të Vorioepirit . ” (mars 1986 Keesing e 34.249 ) .

1987 Më 28 shtator,qeveria greke e udhëhequr nga  PASOK-ut Andreas Papandreu, liderit zyrtar i cili shpalli fundin e gjendjes teknike të luftës që ekzistonte midis Shqipërisë dhe Greqisë . Masa pasoi përmirësime të vazhdueshme në marrëdhëniet dypalëshe midis qeverive të të dy vendeve.

1989. Axhensia e lajmeve zyrtare Tanjung e ish Jugosllavisë, raportoi në dhjetor se katër vëllezërit që i përkasin minoritetit etnik grek të Shqipërisë ishin torturuar dhe vrarë në tetor për përpjekjet e tyre të arratisjes nga Shqipëria . Raporti I Tanjugut thuhet se pati krijuar ca tensione mes qeverive greke dhe shqiptare , mbasi Ministria e Jashtme greke kishte sfiduar autoritetet shqiptare për të provuar se individët në fjalë ishin ende gjallë .

1990 Në përgjigje të trazirave në rritje në Shqipëri , dhe erozionit të strukturës së centralizuar politik dhe ekonomik , shumë shqiptarë filluan të emigrojnë në mënyrë të qëndrueshme nga vendi i tyre . Gjatë 1990, grupe të mëdha të shqiptarëve u përpoqën të hynë nëpërmjet kufirit tokësorë në ish Jugosllavi dhe Greqinë . Rojet e kufirit shqiptar janë raportuar se kanë hapur zjarr dhe kan varë në disa prej atyre që përpiqeshin për t’u arratisur mes tyre ka pasur edhe prej refugjatëve , një numër prej të cilave i përkiste minoritetit etnik grek në Shqipërinë jugore . 

11-26 janar , 1990 : ” Disa mijëra ” grekë demonstruan në Athinë për të protestuar trajtimin e pakicës shqiptare etnike greke . Demonstrata në Athinë dhe Selamikë u parapri pra morën shkas nga raportet e vrasjeve kufitare të refugjatëve grekë etnikë nga rojet kufitare shqiptare.

1991 : Fluksi i arratisurve shqiptare të përtej kufirit jugor me Greqinë u rrit në janar. Emigrantët shumica deklaroheshin se “ishin grekë etnikë në masë të madhe dhe punëtorë të pakualifikuar” . Më pas rojet kufitare shqiptare, me vendim të qeverisë kalimtare ndërprerën “hapjen e zjarrit”, numrat e daljes nga Shqipëria në Greqi arriti në 600 persona në ditë , dhe u shkallëzua në 3500 në ditë mes zërave se kufijtë do të jenë të mbyllura, përsëri. Në zgjedhjet e para dhe të dyta shumëpartiake të mbajtura më 31 mars dhe 7 prill, Omonia-s , një organizatë që përfaqëson minoritetin grek në Shqipëri , arritën të marrin pesë ulëse në Kuvendin Popullor me 250 anëtar atëhere. Partia shqiptare e Punës , nën Ramiz Alia , u ngjit e para pas arriti të fitojë zgjedhjet simbas elektoratit tradicional saj sidomos në zonat rurale që ishin mbizotëruese edhe në mbështetjen e Partisë Socialistë e cila vetëm se ndryshoi emrin nga Partia e Punës në Parti Socialliste. Në zonat urbane u duk një ngritje për Partinë Demokratike. 

Në dhjetor 1991 :,Qeveria greke duke zbatuar “Operacionin Scoopa ” në të cilën janë raportuar mijëra shqiptarë 100.000 emigrantë ilegalë shqiptarë janë riatdhesuar me forcë . Deportimet krijuan tensione në mes shqiptarëve dhe grekëve, mbasi poliicia greke nisi duke mbushur furgona kapaciteteve “ off ” me emigrantë shqiptarë “të rroptuar” dhe fukarenjë duke i “hedhur” ata në pikën kufitare të Kakavisë . Tensionet u përshkallëzua më tej , kur u hodhën dhe harta që ilustronin krahinën e juugut të Shqipërisë, si pjesë veriore greke e Epirit që shtrihen edhe në jug të Shqipërisë harta qarkulluan në Shqipërinë jugore . Qeveria greke dhe Omonia të dyja patën mohuar çdo përgjegjësi për qarkullimin e këtyre hartave .

1992 : Në rritjen e protestave të vazhdueshme nga Brenda Shqipërisë dhe pamundësisë së Partisë Shqiptare të Punës (sot Partia Socialiste e Shqipërisë me kryetar Edi Ramën ) për të qeverisur , Presidenti Ramiz Alia, shpërndau parlamentin më 11 shkurt dhe bëri thirrje për zgjedhje të riplanifikuar në fund të marsit. Ligjet e ri elektoral I miratuar në shkurt e pat reduktuar madhësinë e Kuvendit Popullor në 140 , dhe pat vendosur përkufizime të reja për organizatat e kualifikuara për të marrë pjesë në zgjedhje. Në një përpjekje për të minimizuar pakënaqësit në rritje sidomos të  ndaj grekëve etnikë , parlamenti votoi për nenin 13 në ligjin e ri zgjedhor, i cili ndaloi efektivisht Omonia nga pjesëmarrja si organizat . Por në një përgjigje mbrapa kritikëve të ligjit, Ramiz Alia deklaroi se grekët etnikë mund të kandidojë për poste si të pavarur ose si deputetë të partive të tjera politike . Ky veprim u kritikua rëndë nga Komuniteti Europian si një shkelje të mundshme të të drejtave të njeriut.
17 Shkurt 1992 : KE shprehu shqetësim rreth sulmeve të raportuara mbi disa dyqaneve etnike greke dhe zyrat e Omonia në qytetin e Sarandës . Sulmet u shfaq kryesisht të jetë në shenjë hakmarrjeje për ngacmime të  supozuar, keqtrajtimin dhe dëbimin e refugjatëve shqiptarë nga Greqia .

Mars 10, 1992 Ambasadori grek në Shqipëri u thirr në Ministrinë e Jashtme për të marrë një ankesë formale në lidhje me pamflete që qarkullojnë në jug të Shqipërisë të konsideruara inkurajuese të atyre sentimenteve nacionaliste greke . Ankesat shqiptarë përfshinte akuzën e përpjekjeve greke për të ndikuar në mënyrë eksplicite në votimin etnik grek . Qeveria greke pati mohuar çdo ndërhyrje në punët e brendshme shqiptare .

22 Mars 1992 : Zgjedhjet rezultuan për here të parë me fitoren e Partisë Demokratike të kryesuar nga Sali Berisha . PD arriti në të parat votime të lira dhe demokratike  92 nga 140 vende, në Parlament kundrejt Partisë Socialiste të Shqipërisë (ish PPSH), e cila mori një total prej 38 vendesh. Organizata Omonia nuk ishte në gjendje për të marrë pjesë , por partia që përfaqësonte minoritetin grek në Shqipëri, ajo e të Drejtat e Njeriut, një Bashkimi efektivisht që përfaqësonte minoritetin grek , mori vetëm dy vende në Kuvendin Popullor të Ri .

10 Shtator 1992 : Deputetët Partisë Demokratike të kryesuar nga Sali Berish, PD, partite e vogla në Parlament të Shqipërisë shprehen kritika formale në emërimin e Januallatos si eksark të Patriarkut të Kishës Ortodokse Shqiptare Autocephalice . Deputetët bën thirrje gjithashtu për gjetjen nga Paralemanti në formën e tij të nisjes Shqipëri në krye të Kishës Ortodokse.

25 Qershor 1993: Një klerik grek Arkimandrit Chrystostomos Maidhonis u deportua nga autoritetet shqiptare për shpërndarjen e një literature fetare me pretendime pro- helene greqizimin e Shqipërisë jugore e drejtë sipas trakteve që i përkasite Greqisë . Kryeministri Micotaqis u kundërpërgjigj Shqipërisë, Presidentit Berisha me dëbimin e klerikut grek, duke zbatuar spastrim e refeugjatve shqiptarë me Operacionin ” fshesë “, me objektivin e dëbuar si shumë prej 200,000 emigrantëve të paligjshëm  shqiptarë nga Greqia. Autoritetet greke arrestuan dhe u transportuan 12,600 shqiptarët e paligjshme në kufirin shqiptar në mes të 28 dhe 29 qershor.

30 Qershor 1993 :  Rreth 300 grekë etnikë u përleshën me policinë shqiptare pranë qytetit jugor të Gjirokastrës për të protestuar dëbimin e klerikut grek Chrystostomos Arkimandrit . Protestuesit e përfshirë në përleshjen , përbëhej nga grekët etnikë nga fshati Derviçan , të cilët bllokuan rrugën për të marrë pjesë në demonstratat e mbajtura nga anëtarë të Kishës Ortodokse Greke në Gjirokastër . Asnjë plagosje serioze nuk qe raportuar , dhe qeveria shqiptare e mohoi ekzistencën e incidentit .

20 Shkurt 1994 : Kryepeshkopi Metropolitan Serapheim ,udhëheqësi shpirtëror për të krishterët ortodoksë të Greqisë , përfundoi predikimin e tij me një apel për kongregacionin e tij për të bashkuar Epirin e Veriut ( Shqipëria jugore ) me Greqinë . Ceremonia përfshinte anëtarët e kishës veshur në kostume tradicionale epirotë për të festuar 80 vjetorin e çlirimit e ” humbur” të Vorio Epirit, sipas tyre .
10 Prill 1994 : Një grup  armatosur doli publikisht duke brohoritur parulla separatiste dhe sulmuar një njësi kufitare shqiptare në afërsi të kufirit grek. Ai ishte një grup i ri që e quante veten “Northern Epirus Fronti Çlirimtar ( MAVI ) i cili mori përgjegjësinë për sulmin . MAVI dënoi në atë kohë edhe Greqinë për “indiferencën kriminale” me fatin e grekëve etnikë në Shqipëri. MAVI ishte fillimisht një grup gueril djathtist themeluar në vitin 1943 për të luftuar kundër fashistëve italianë të cilët e pushtuan Shqipërinë në kohë dhe luftoi edhe kundër krahut të majtë të forcave greke para se të shpërbëhej në vitin 1945 . Sulmi rezulton në një rresht të zgjeruar diplomatik midis Greqisë dhe Shqipërisë, e cila përfshin dëbimet reciprok të diplomatëve .

20 Prill 1994 : Greqia akuzon Shqipërinë, Presidentin Berisha për persekutimin ” të paparë dhe të vazhdueshëm ” të minoritetit etnik grek sipas saj . Kjo ndodh pas raporteve se 15 anëtarët e Omonias, grek etnik të shoqatës politike dhe kulturor qenë arrestuar gjatë ngjarjeve të fundit.

24 Prill 1994 : Shqipëria njofton se ka arrestuar 11 grekë etnikë për posedimin e armëve të paligjshme dhe përdorimin e materialeve propogandistike ” anti – kushtetues ” material separatist .

29 Prill-1 Maj , 1994 : Autoritetet shqiptare u than se kan ndaluar grekë ortodoksë nga mbajtja e një procesioni të Pashkëve të premten (më 29 prill ) . Megjithatë festimet shkuanë siç ishte planifikuar për pjesën tjetër të fundjavës .

20 Maj 1994 : Autoritetet shqiptare vendosën lirimin e 6 grekëve etnikë të cilët isihin të gjithë drejtuesit e Omonia, të akuzuar e dënuar për spiunazh , nxitur separatizmin dhe posedim të armëve pa leje . 2 anëtarë etnike greke të Parlamentit denoncojë arrestimet si ” një shkelje flagrante e të drejtave të njeriut. ”
26 Maj 1994: Greqia akuzon Shqipërinë për të bërë arrestime të reja në mesin e komunitetit etnik grek e saj në mënyrë që të të trembë Grekët në largoheshin nga Shqipëria. Shqipëria mohon se arrestimet ndonjëherë u zhvillua. Burime të tjera thonë se grekët etnikë kishin qenë sjellë në pyetje , por nuk e arrestuan .

30 Maj 1994 : Lideri i  Omonias Sotir Qiriazati thoshte se tensionet midis Greqisë dhe Shqipërisë kanë qenë të vështira sidomos për grekët etnikë të Shqipërisë . Qiriazati pretendonte se ai ishte në mesin e më shumë se 50 grekëve etnikë iI marr në pyetje nga policia shqiptare rreth aktiviteteve të Omonia .

1 Korrik 1994 : Greqia njofton planet për të krijuar një forcë të veçantë në kufirin e saj verior me Shqipërinë për të ndaluar hyrjen në territorin e saj të mijëra emigrantëve të paligjshëm të hyjnë në vend . Këtu duhet pranuar se :”Çështja e emigrantëve shqiptarë në Greqi është një shkak i madh i tensionit midis Shqipërisë dhe Greqisë gjatë periudhës së mbuluar nga këto ngjarje”. Ky tension shpesh ndikon negativisht në situatën e grekëve etnikë në Shqipëri. Këto tensione nuk do të tejkalohen më tej  nëse nuk tratohen ndryshe .

11 Gusht 1994 : Komiteti Iniciativa për Epirin e Veriut , një koalicion prej më shumë se 30 shoqatave politike greke etnike , kulturore , dhe ‘ punëtorët, akuzoin Shqipërinë për torturimin e 5 grekëve etnikë të akuzuar për tradhëti dhe spiunazh. Këto akuza janë konfirmuar më vonë nga të gjitha 5 të pandehurve gjatë gjyqit të tyre .

15 Gusht 1994 : Protesta në Greqi pasi  22 gazetarë grekë dhe avokatët janë sulmuar dhe arrestuar nga policia shqiptare duke mosrespektuar gjyqin e 5 anëtarëve të OMONIA-s të akuzuar për tradhti. Policia gjithashtu ndaloi një demonstratë jashtë gjykatës nga 100 grekë etnikë që kërkonin lirinë fetare dhe etnike . Prokurorët hodhën poshtë akuzat e tradhëtisë , të cilat bartin një dënim me vdekje , duke thënë se ato janë të bazuara në kodin e vjetër staliniste penal. Akuzat e tjera të spiunazhit dhe posedim të paligjshëm të armëve të mbetet në vend .

15 Gusht – 20 Shtator 1994: Greqia përzë rreth 70.000 emigrantë shqiptarë për pesë ditë .

17 Gusht 1994 :  Greqia akuzon Shqipërinë për arrestimin e 7 grekëve etnikë .

21 gusht 1994 : Një aeroplan luftarak grek me pilotë fluturon mbi Shqipërinë jugore duke hedhur fletëpalosje separatiste .

6 Shtator 1994 :  Greqia akuzon Shqipërinë se po sulmon gazetarët dhe vëzhguesit ndërkombëtarë në gjyqin e 5 udhëheqësve të OMONIA-s të akuzuar për spiunazh. Gazetarët dhe vëzhguesit janë arrestuar dhe ndaluar nga Brenda gjyqit pasi ai filloi.

7 Shtator 1994 : 5 anëtarët e Omonias  të akuzuar për spiunazh, janë gjetur fajtorë dhe u dënuan me 6 deri në 8 vjet burg . Aktgjykimi ndez protesta ndërkombëtare. Greqia tërheq ambasadorin e saj dhe pjesërisht vulat kufirit të saj me Shqipërinë mbas aktgjykimit.

17 Shtator 1994:  Një udhëheqës nga 6 të Omonias është dënuar me një vit në burg, në shkelje të ligjit të mbajtjes së armëve pa leje .

6 Tetor 1994 : Një gjykatë e apelit mbështet vendimin e 5 anëtarëve të OMONIA-s të dënuar për spiunazh , por redukton dënimet e tyre nga 1 deri në 2 vjet, për arsye të faljes .

21 Tetor 1994 : Komiteti shqiptare e Helsinki Watch (nje grup i të drejtave të njeriut ) bën thirrje për rigjykimin e 5 anëtarëve të OMONIA-s të dënuar për spiunazh duke  thënë se autoritetet shqiptare kane kryer parregullsi në gjykim.

8 Nëntor 1994 : Minoritarët Grekë në Shqipëri, gati njëzëri kundërshtojnë një projekt-kushtetutë  në Shqipëri në një referendum . Ata thonë se projekt-kushtetuta nuk arrin të mbrojë të drejtat etnike dhe fetare .

24 dhjetor 1994 : Preisdenti shqiptar, Sali Berisha me “ndërhyrjen “ e SHBA, liron një prej 5 anëtarëve të OMONIA-s të dënuar për spiunazh dhe redukton dënimet e 4 tjerve nga 1 deri në 2 vjet. Ky veprim në Greqi u pa si pozotiv për heqjen e kundërshtimeve greke që Shqipëria të marrin ndihmat e Bashkimit Evropian .

8 Shkurt 1995 : Gjykata e Lartë e Shqipërisë mbështet vendimin e 4 anëtarëve të OMONIA-s të dënuar për spiunazh që të lirohen nga burgu , por me një dënim me kusht . Të 4 të burgosur janë liruar me kusht.

20 Mars 1995 : Greqia arreston 7 anëtarë të armatosur të cilët dyshohet se janë anëtarë të organizatës MAVI. Ata u akuzuan se kishin planifikuar për t’u angazhuar në një sulm ndërkufitar në Shqipëri. 4 prej tyre isihin shqiptaro grekë etnikë dhe 3 të tjera janë shtetas grekë . Armët e tyre isihin identifikuar më vonë si armë të vjedhur nga MAVI-a, në bastisje e saj në Shqipëri prillin e kaluar , në të cilën 2 ushtarë shqiptarë u vranë .

21 Mars 1995 : Greqia thërret një diplomat të saj në Shqipëria pas gjetjes të disa pamfleteve të tij , ku bëhej fjalë nxitja e separatizmit në mesin e komunitetit etnik grek të Shqipërisë.

25 Mars 1995 : Greqia arreston përsëri 2 a më shumë anëtarë të dyshuar të organizatës MAVI .

13 Korrik 1995 : Prokurorët grekë dënuan një anëtar të organizatës Mavi me akuza për vrasjen e 2 prillit 1994 të ushtarëve shqiptarë, në pikën kufitare Peshkëpi .

1 Shtator 1995:  Bisedimet midis Greqisë dhe Shqipërisë “goditen” përsëri dhe bëhet një pengesë në lidhje me çështjen e arsimimit të grekëve etnikë në Shqipëri. Greqia dëshiron që 3 shkolla të pavarura të krijuara në jug të Shqipërisë, të jenë zyrtarizuar .

10 Janar 1996:  Qarqet diplomatike greke tregojnë pakënaqësi në fushatën para- zgjedhore mbi ambiciet e socialistëve shqiptarë që të ndërtojnë suksesin e tyre në zonat e pakicave të banuara me minoritar duke I përfaqësuar ata grekërit në Shqipëri. Athina beson se ” vetëm përfaqësuesit të zgjedhur nga vetë minoriteti mund të mbrojë të drejtën e minoritetit . ” Ndërkohë,socialistët janë duke shfrytëzuar në atë kohë thashethemet për një ndarje të mundshme mes Omonia dhe parties së Melo -së (Bashkimi për të Drejtat e Partisë Demokratike ) pretendonin se qëllimet e votimit të pakicës greke në Shqipëri, sipas tyre kanë “ pjerrësi” në drejtim të majtë . ( sipas BBC )

Mars 1996: Media greke publikon një raport ku thuhet se , shërbimet kishtare dhe shkollimi në gjuhën amtare janë çështjet për të cilat Departamenti amerikan i Shtetit në Raportin e saj jep një pamje të gjendjes së mbrojtjes së të drejtave kulturore të ​​grekëve etnikë në Shqipëri për vitin 1995. Raporti i Departamentit të Shtetit thoshte se , ka tre gazeta të dalë në gjuhën greke në Shqipërinë jugore , ndërsa disa radio lokale transmetojn programe në gjuhën greke . Priftërinj nga Greqia , thoshte më tej raporti , ka klerin indigjene të kishës ortodokse shqiptare për të shërbyer në gjuhën greke -besimtarëve. Shqetësim themelor për minoritetin etnik grek megjithatë, mbetet arsimi në gjuhën greke . Gjuhën amtare arsimi ka qenë i integruar në shkollat ​​fillore dygjuhësore në zonat ku një përqindje e konsiderueshme e popullsisë që i takon një minoriteti . Raporti i Departamentit të Shtetit njoftonte se , duke filluar nga 1995 në gjuhën greke klasa janë bërë gjithashtu në dispozicion në disa shkolla të mesme . ( Departamenti Amerikan i Shtetit)

27 Maj 1996 Partia në pushtet Partia Demokratike pretendon fitoren në zgjedhjet parlamentare të vendit , pa përmendur bojkotin nga partitë opozitare më të madhe. Partitë opozitare thanë se , ata do të tërheqin deputete e tyre nga zgjedhjet , duke pretenduar manipulim dhe dhunë kundër përkrahësve të tyre . Partia për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut , që përfaqëson minoritetin etnik grek në Shqipëri, edhe ajo me Partinë Socialiste tërhiqet nga zgjedhjet . (Deutsche Presse Agentur )

30 Maj 1996:  Demonstruesit shqiptarë protestojnë për ditën e tretë kundër zgjedhjeve të përgjithshme në të cilat Partia Demokratike e presidentit Sali Berishës ka pretenduar fitoren dërrmuese . Partia kryesore e opozitës Socialiste dhe tetë parti tjera më të vogla nga të dyja anët e spektrit politik të denoncojë votimin si mashtruese dhe të thonë , ata nuk do të marrë pjesë në raundin e dytë të votimit më 2 qershor . Partia e të Drejtave të Njeriut , e cila përfaqëson kryesisht grekët etnikë , shfuqizon qëndrimin e saj dhe njofton , ajo do të marrë pjesë në raundin e dytë të zgjedhjeve . Lideri i Partisë Vasil Melo thoshte se ky ,ndryshim pasqyron dëshirën e partisë për të luajtur një rol të moderuar në politikën shqiptare . ( United Press International)

3 Gusht 1996 : Thoma Miço ,numri dy në Bashkimin Drejtat e Njeriut hedh një stuhi me kritika, kundër partisë së Vasil Melo , kryetar i të cilit pranoi hyrjen në parlament duke e çuar çuar në krizën më të madhe ndonjëherë në historinë e partisë greke në Shqipëri . (BBC )

8 Gusht 1996 : Qeveria shqiptare vendos që të fillojnë mësimin në gjuhën e tyre amtare për fëmijët e pakicës greke që jetojnë në qytetet Gjirokastër, Sarandë dhe Delvinë . (BBC )

5 Tetor 1996 : Omonia ,organizata e pakicës greke , zgjedh një udhëheqje të re , diskuton dallimet që kanë qenë të fshehura në organizatë që nga kohë të gjatë , dhe vendos për ndryshimet në statutin dhe programin . (BBC )

22 Tetor 1996 :  Shqiptarët votoin zgjedhëjet për qeverinë lokale. (BBC )

Shkurt 1997:  Duke iu referuar vlerësimit  të KShH-së të gjendjes së të drejtave kulturore , sociale dhe njerëzore të grekëve etnikë në Shqipëri i Departamentit Amerikan të Shtetit për vitin 1996 thotë se ,minoriteti grek është “një pjesë integrale ” e shoqërisë shqiptare dhe të drejtat e saj kanë arritur një dimension të ri (pozitiv ) . Raporti i Departamentit të Shtetit vëren gjithashtu se marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Greqisë janë përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme pasi të dy vendet e nënshkruar në mars një traktat të bashkëpunimit dhe miqësisë që çoi në një marrëveshje mbi çështjen e arsimit në gjuhën greke në Shqipëri. ( Departamenti Amerikan i Shtetit)

4 Mars 1997 : Autoritetet shqiptare  zbatojë një gjendjen e jashtëzakonshme për të shuar trazirat civile , në të gjithë vendin mbas rënjes së priramidave Presidenti Sali Berisha pa kundërshtarë zgjidhet nga parlamenti për një mandat të dytë pesë- vjeçar. ( Financial Times )

5 Mars 1997:  Ushtria thuhet se kontrollon qytetin jugor të Gjirokastrës dhe fshatrat përreth. Nuk ka asnjë konfirmim zyrtar për raportet për një sulm policor në qytetin jugperëndimor të Vlorës, e cila ka qenë në duart e protestuesve anti-qeveritare . Megjithatë , kriza politike në vend kërcënon të shpërthejë në luftë civile. Vendet fqinje të bëjë përgatitjet për dhunën në rritje në rajon. (Deutsche Presse Agentur )

10 Mars 1997 : Anëtarët e minoritetit etnik grek në jug të Shqipërisë, dhe ish të burgosur në burgjet greke hyjnë nëpërmjet trageteve të lirë portin e Sarandës dhe Vlorës të kontrolluar nga  rebelet grupe të tjera mbrrijnë në Shqipëri, nëpërmjet  në postës kufitar Kakavisë , shpesh pa viza apo pasaporta . Fluksi i frikësuar grave dhe fëmijëve shkojnë për në Greqi mbasi nuk besojnë se çdo përpjekje nga ana e ushtrisë shqiptare për të rimarrë rajonin jugor kufitar nga rebelët e armatosura do të shkaktonte një eksod masiv të refugjatëve në Greqinë e veriut . ( Financial Times )

15 Mars1997: Një zbulim i madh politik vjen pas një fundjavë të dhunës , anarkisë dhe tensioni në jug , ku rebelët kanë përfituar nga një armëpushim prej 48 orësh për të kapur dy qytete më shumë , duke përfshirë bastionin kryesor të qeverisë, Gjirokastrën, Sarandën dhe Vlorën. . ( Agence France Presse )

18 Mars, 1997:  Qeveria greke thotë , ajo do të bëjë përfaqësime duke folur për gjendjen me Presidentin Sali Berisha, nëpërmjet kanaleve diplomatike , duke kërkuar lirimin nga burgu të liderit të Partisë Socialiste Fatos Nano . Zëdhënësi i qeverisë Dhimitrios Repas thotë , “Nëse qeverisë greke do ti kërkohet  që të ndërmjetësojë në mes të Sali Berishës dhe kryengritësve , atëherë vendi ynë do të përgjigjet dhe të pranojë një kërkesë të tillë . ” (BBC )

 

20 Mars  1997 :  Anarkia në Shqipërin e jugut mbrrinë në  kryeqytetin Tiranë dhe vendi bie në izolim të plotë me kufijtë e saj tokësore , aeroporti dhe portet janë të  gjitha të mbyllura. Ambasadat e huaja fillojnë evakuimin e shtetasve të tyre. Presidenti Berisha dhe opozita pranojnë se vendi është jashtë kontrollit të tyre dhe të bëjnë një lutje të bashkuar në Bashkimin Evropian për një forcë të ndërhyrjes. Në afat të shkurtër , dorëheqja e presidentit duket e vetmja masë që mund të arrihet të qetë . ( The Times )

Mars 1997 : Presidenti Berisha betohet në qeverinë e re . ( The Times )

Mars 1997 : Zëdhënësi qeveritar i Greqisë, Dhimitrios Repas thotë se ,qeveria greke është në kontakt me të gjitha palët në Shqipëri dhe beson se rebelët kanë një rol në zhvillimet politike . Zëdhënësi i qeverisë e përshkruan si të pavërteta pretendimet se Athina mbështet kryeministri shqiptar, Sali Berisha . Ai gjithashtu përshkruan se raportet e pabazuara në shtypin italian se minoriteti grek është prapa rebelimit . Më në fund ai e përshkruan si pozitiv lajmet se Partia për të  Drejtat e Njeriut Partia Omonia , – Bashkimi Demokratik i Minoritetit Grek , – është e përfaqësuar në qeverinë e re… (BBC )

22 Mars 1997 : Rebelët shpallin një republikë të pavarur . Burime të afërta me kreun e rebelëve , Agim Gozhita , thonë se një takim i udhëheqësve jugore ka përsëritur kërkesën për dorëheqjen e presidentit Berishës. Ata gjithashtu thonë se posti i Presidentit duhet të zëvendësohet nga një këshill presidencial . Këshilli rebel thotë se e njeh qeverinë e Bashkim Finos ,Kryeministrin , me kusht që ai formalisht t♪7 distancohet nga Presidenti. ( The Times )

Mars1997 :  Liderii Qendrës Shqiptare për Kërkime Ekonomike thotë se rreziku i një republike pakicës greke -frymëzuar separatist është shumë i gjallë . ( The Times )

16 Prill 1997 : Vala e parë e një force shumëkombëshe modeste , e përbërë nga 6.000 ushtarë nga tetë vende evropiane, mbërrin në Shqipëri . (International Herald Tribune )

18 Prill 1997:  Partitë politike bien dakort të mbajnë zgjedhjet parlamentare më 29 qershor . Marrëveshja vjen si rezultat i bisedimeve të kryera nga Franz Vranitzky e Austrisë , i dërguari i posaçëm i Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë, i cili pat njoftuar marrëveshjen. Jugu I Shqipërisë mbetet nën kontrollin e rebelëve . Qeveria e ngritur në mars ranë dakord se zgjedhjet e parakohëshme ishin vendimtare për rivendosjen e rendit . Por partitë rivale nuk kishin bërë pothuajse asnjë përparim në hartimin e një ligji zgjedhor . ( The New York Times )

29 Prill 1997 : Komisioni Europian miraton paketën e parë të ndihmës humanitare , me vlerë 2 milione ECU , për viktimat e krizës në Shqipëri . Ndërkohë,Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë miraton dërgimin e një force të mbrojtjes në Shqipëri nga disa prej 54 vendeve anëtare të saj , dhe ekspedita është miratuar nga Këshilli i Sigurimit të OKB-së . (Euro -Lindje )

5 Qershor 1997: Kryeministri Shqiptar i qeverisë së pajtimit kombëtar , Bashkim Fino, takohet me një delegacion grek i kryesuar nga Ministri i Jashtëm Theodhoros Pangalos . (BBC )

19 Qershor 1997 : Këshilli i Sigurimit i OKB miraton një rezolutë duke zgjatur mandatin e forcës shumëkombëshe në Shqipëri deri në mes të gushtit . ( Agence France Presse )

26 Qershor 1997 : Është raportuar se dy udhëheqësit e minoritetit grek kanë qenë të kidnapuar. Një prej tyre është babai i kandidatit të opozitës shqiptare, Costandina Beziani , i cili ka qenë i kërkuar për të tërhequr kandidaturën e saj nga zgjedhjet e ardhshme të përgjithshme ” nëse ajo donte të shihte të atin përsëri ” . Partia greke e pakicës është i njohur për lidhjet e saj të zgjedhjeve me socialistët e opozitës . kreun grek i pakicës  Kremmydas Bassilis . Dy prej tyre janë anëtarë të Omonia-s, një organizatë e cila përfaqëson pakicën greke në Shqipëri . ( Agence France Presse )

28 Qershor 1997 : Një rrëmbim i dytë i motivuar politikisht është raportuar . Viktima, Vasilios Kremidhas , është djali një ligjëvënsi i një ish- kryetarit të Omonia . Rrëmbyesit kërkojnë 40 milion dhrahmi për lirimin e tij . (BBC )

29 Qershor 1997: Zgjedhjet e përgjithshme të zhvillohen në Shqipëri. ( The Guardian )

1 Korrik 1997: Presidenti shqiptar Sali Berisha pranon se partia e tij Demokratike në pushtet ka humbur në raundin e parë të zgjedhjeve , të cilat vëzhguesit ndërkombëtarë I patën përshkruar si ” adekuate dhe të pranueshëme ” . ( Xinhua News Agency )

16 Korrik 1997 :  Në përgjigje të akuzave të kryetarit të Partisë Socialiste që pretendon ,Presidenti është duke e mbajtur grekët në getot ,zyra e shtypit e Presidentit Sali Berisha thotë se shqiptarët e trajtojnë minoritetin grek e tyre mirë dhe se kjo ka qenë e njohur ndërkombëtarisht . (BBC )

7 Gusht 1997 : Presidenti i Shqipërisë, Prof Dr Rexhep Mejdani , takon delegacionin grek të kryesuar nga ministri i Jashtëm Theodhoros Pangalos , i cili ka mbërritur në një vizitë një-ditore – në Shqipëri . Ai thekson se me presidentin Mejdani me kënaqës ka gjetur vullnetin e qeverisë greke dhe popullit që të jenë pranë Shqipërisë në këto ditë të vështira të rindërtimit të saj institucionale dhe ekonomike.

8 Shtator 1997:  Kryetari i Parlamentit grek Apostolos Kaklamanis diskuton me homologun e tij shqiptar , Skënder Gjinushi , rrugët e zgjerimit të bashkëpunimit në mes të dy legjislaturave . Ata gjithashtu flasin për rindërtimin e sistemit politik të Tiranës , situatën ekonomike dhe situata e minoritetit etnik grek në Shqipëri. ( Xinhua News Agency )

7 Tetor 1997 :  Autoritetet shqiptare refuzojnë të marrin bisedime me të dërguarit e Bartolomeos, patriark, në tre mitropolitët me kombësi greke, të cilët ishin drejtuar për qytetet shqiptare të jugut në Korçë, Gjirokastër dhe Berat . Burime qeveritare konfirmoj që një zyrtar i Ministrisë së Jashtme pritet të njoftojë se tre mitropolitët do të mbeten ” persona non grata ” në Shqipëri . Nga frika  në rritje se “ në Shqipëri sipas tyre grekët po përpiqen të realizojnë ambiciet e tyre etnike me ndihmën e kishës” . (BBC )

14 Tetor 1997 : Bashkimi I grekëve etnikë Partisë për të Drejtat e Njeriut kërkon një fushë më të gjerë veprimi në pushtetin lokal në zonat ku përfaqësuesit e saj kanë fituar shumicën e votave . Kryetari i partisë kërkon për një përfaqësim më të gjerë në zonat jugore , ku jeton minoriteti grek . Melo thekson gjithashtu se partia e tij insiston në respektimin e platformës politike për të nënshkruar unanimisht në një koalicion politik me partitë e tjera . (BBC )

17 Tetor 1997 : Kryeministri Konstandinos Simitis i Greqisë viziton Tiranën të zhvillojë bisedime me udhëheqjen politike shqiptare. Kryeministri shqiptar Fatos Nano thotë se ,qëllimi i vendit të tij është të arrijë kthimin e atyre grekëve shqiptarë të cilët kishin braktisur vendin e tyre dhe u kthyen në shtëpinë e tyre stërgjyshore . U tha se pala greke ishte e kënaqur sidomos me këtë deklaratë . (BBC )

18 Tetor 1997 : Në një bisedë me homologun e tij grek Kostas Simitis , gjatë vizitës së tij në Tiranë , kryeministri i Shqipërisë Fatos Nano thekson gatishmërinë e qeverisë së tij për të krijuar për grekët etnikë në Shqipëri ” të gjitha mundësitë për t’u arsimuar në gjuhën e tyre kombëtare “dhe” të lëvizin lirshëm kudo që ajo është e mirë për ta ” . (BBC )

10 Mars 1998 : Presidenti i Shqipërisë, Rexhep Mejdani arrin në një vizitë zyrtare tre ditore në Greqi. Pas takimit me Apostolos Kaklamanis ,Kryetar I Parlamentit grek , Mejdani thotë se midis Shqipërisë dhe Greqisë duhet të ketë bisedime më të shpeshta në mënyrë që të promovojë institucioneve demokratike në një shoqëri civile. ( Xinhua News Agency )

4 Prill 1998 : Azem Hajdari , një eksponent i Partisë Demokratike Shqiptare , ngre në parlament kundërshtimin e partisë së tij në praninë e ushtarëve grekë në Shqipëri. Thirrja Hajdarit kundër një prani grek në Shqipëri është kaluar me heshtje nga ana e partive të koalicionit qeveritarë. Kushtetuta shqiptare nuk e pengon as nuk lejon praninë e joshqiptare forcave ushtarake në territorin shqiptar . Ardhja e ushtarëve grekë një vit më pare, kësaj deklerate u realizua nëpërmjet një formule emergjente, që do të krijojnte mundësinë për të kompensuar mungesën e shtetit . (BBC )

12 Maj 1998 : Unioni Evropian Perëndimor ( BEP) vendos për të ndihmuar Shqipërinë në mbrojtjen e kufijve të saj në një përpjekje për të parandaluar eskalimin e konfliktit në Kosovë . Ajo është e vendosur q ëroli i misionit policor të WEU- së në Shqipëri do të zgjatet. Rreth 100 këshilltarë nga BEP-it do të ndihmonin në trajnime policëve shqiptarë kufitare. (Deutsche Presse Agentur )

1 Shtator 1998 : Marrëdhëniet midis qeverisë dhe opozitës socialiste do të merrnin moment të tensionuara që prej shpalljes së arrestimin e gjashtë ish udhëheqësve të Partisë Demokratike në lidhje me rebelimin e Pranverës 1997 . ( Agence France Presse )

15 Shtator 1998 : Shkëndija dhune në Shqipëri me njoftimin mbi vrasjen e liderit opozitar Azem Hajdari . ( Xinhua News Agency )

15 Shtator 1998 : Presidenti i Parlamentit grek Apostolos Kaklamanis thotë se kriza aktuale në Shqipëri fqinje është një zhvillim jashtëzakonisht për të ardhur keq për të gjithë rajonin , dhe veçanërisht për Greqinë . Ai thotë se , Greqia është duke bërë çmos për të siguruar se nuk ka efekte negative mbi minoritetin grek në Shqipëri ose mbi popullin grek që jetojnë në afërsi të kufirit shqiptar . ( Xinhua News Agency )

19 Shtator 1998 : Mbështetësit e partisë Demokratike të Shqipërisë vazhdojnë protestat e tyre në Tiranë , ndërsa një delegacioni evropian ishte duke u përpjekur për të negociuar një zgjidhje për krizën me udhëheqësit politikë shqiptarë . Delegacioni përbëhej nga ministri alternativ grek i punëve të jashtme George Papandreu , sekretari i përgjithshëm CE Daniel Tarchys , dhe Ministri i Jashtëm polak , Borislav Geremek . Delegacioni Evropian tregon skepticizëm rreth mundësisë për të gjetur një zgjidhje të shpejtë të krizës për shkak të refuzimit të Berishës për të pranuar opsionet e ofruara nga delegacioni evropian. CE kërcënon për të izoluar liderin e Partisë Demokratike , Sali Berishën nëse ai e vazhdon me taktikat e tij të minuar institucionet qeveritare. Mbështetësit e opozitës kërkesën e tyre e lidhnin me dorëheqjen e Kryeministrit Fatos Nano( Xinhua News Agency )

19 Shtator 1998 : Ministri i jashtëm alternativ grek Jorgos Papandreu iu drejtua udhëheqësit të opozitës, Sali Berisha mbasi ai e  akuzoi Greqinë me përfshirjen në politikën shqiptare . (BBC )

23 Shtator 1998 : Demokratike e Berishës çështjet Party një manifest duke i bërë thirrje popullit shqiptar për të përmbysur qeverinë e Fatos NATO. Berisha dhe partia e tij kontrollojnë këshillat vendorë në pothuajse të gjitha qytetet shqiptare dhe ata mund të shkaktojnë kaos në të gjithë vendin , nëse ata vendosin për të vazhduar politikën e tyre papajtueshme . (BBC )

1 tetor 1998 : Kryeministri shqiptar i emëruar Pandeli Majko ishte duke u përpjekur për të vënë një kontakt përfundimtar për një kabinet të ri që do të tërheqë vendin nga prag të kaosit. Majko u emërua kryeministër pas dorëheqjes surprizë të Nanos një tjetër socialistë . Kreu i Partisë Demokratike Sali Berisha vazhdon të pretendojë , Majko nuk I është përgjigjur për problemet e Shqipërisë dhe në vend të kësaj është duke kërkuar një qeveri të përkohshme dhe zgjedhjet e reja .

 Zbardhja nga shtypi e bisedës Moisiu-Papulias

Papulias: Takimin ta bëjmë në Gjirokastër. Moisiu: Jo, hajde në Sarandë
“TA NEA”
ATHINE – “Nuk mund të zhvillojmë takim nën këtë trysni”.
Deri në fund Presidenti Papulias ndërmori përpjekje për të mos e ndërprerë vizitën dhe turin e tij në Shqipëri dhe arriti në pikën që ta vendosë përpara një dileme homologun e tij shqiptar, por pa arritur përfundimisht në një përfundim pozitiv Zoti Papulias, – siç e shpjegoi në “kafenë e mëngjesit” dje dhe që e bën të ditur për “Ta Nea” një bashkëpunëtor i tij i afërt, – duke pasur parasysh se në këtë fazë zhvillohen bashkëpunime të ndryshme ballkanike dhe duke dashur të mbajë një nivel shumë të mirë të marrëdhën.

*Burimet: Biblioteka e Studimeve të Kongresit CIA Factbook dhe mbas 1990 janë të përmbledhura axhensitë më prestigoze të botës.

…

 

MARTIRIZIMI I NJE QYTETI

by

“Nëse Pashai dëshiron Otranton , është ta marrë atë me forcë , sepse pas mureve atje janë zemrat e qytetarëve”

NGA GEZIM LLOJDIA

1.

Masakra e 800 dëshmorëve të Otrantos ,shkruajnë historianët italianë, në duart e turqve myslimane në verën e vitit 1480, mbetet një ngjarje e guximit të rrallë dhe besim, ndoshta më unike në Krishterim dhe e dokumentuar si një episod historik që tregon thjeshtësinë e martirizimit të krishterë të një qytet të tërë. Nuk ka moshe mund të ankohen për martirëve të Krishtit Zotit , si dhe grupet e besimtarëve të shenjtorëve të mëdhenj , por martirizimi i një qyteti të tërë mbetet shembullore për tu kujtuar,

-Në verën e vitit 1480, fillon këtu historia tregohet dhimbshëm nga historianë italianë, një flotë turke prej 150 anijeve me 18.000 burra në bord, i urdhëruar nga Gedik Ahmet Pashës, kanë lundruar drejt detit në Otranto me qëllim për të pushtuar qytetin i cili në atë kohë kishte 6.000 banorë, dhe kështu të hapë rrugën për trupat osmane për pushtimin e mbretërisë së Napolit , një projekt që ishte pjesë e një dizajnë të madh të pushtimit të gadishullit d si dhe për të rrëzuar selinë e papatit në Romë .Perandoria turke , nën udhëheqjen e Mehmetit të II Fatih (Pushtuesi ), kishte lëvizur në pushtimin e Perandorisë Bizantine s , pas më shumë se 1.000 vjet të historisë ,rënien përfundimtare të saj në vitin 1453 .

2.
Rrethimi i Otrantos zgjati 15 ditë thonë po këto burime historike, domethënë nga 28 korrik – 11 gusht . Ahmed Pasha u përpoq me të gjitha mjetet për të nxitur njerëzit e Otrantos të dorëzohej , por joshja e kapitenit turke dhe kërcënimevetë tij , qytetarët e Otrantos ju përgjigj me sfidën : “Nëse Pashai dëshiron Otranton , është ta marrë atë me forcë , sepse pas mureve atje janë zemrat e qytetarëve . ”Mjaftë fatkeq të arritur në rrugë apo në shtëpi janë masakruar pa mëshirë , ata me fat gjeti strehim në Katedralen . Por edhe ky vend nuk ishte kursyer nga dhuna :osmanët hynë në shtëpinë e Perëndisë , duke vrarë priftërinjtë dhe kryepeshkop ,Stefano ot Pendinelli .
3.
Burimi i kësaj historie përshkruan:Pas masakrës dhe rrethimin e qytetit të Otrantos , Ahmed Pasha urdhëroi që të gjithë njerëzit e aftë për punë nga pesëmbëdhjetë vjet dhe më të vjetër , u tubuan në praninë e tij . Ata ishin rreth 813 . Përmes një përkthyesi , Pasha urdhëroi ata për të mohonte besimin e tyre të krishterë dhe të përqafojnë Islamin : në qoftë se ata do ta kishin bërë këtë, do të japë jetën e tyre , pasuria dhe gjithçka që është e mirë, përndryshe ata do tu priten kokat .Një nga Otrantini , Antonio Pezzulla , e cila u kujtua më pas si ” Primaldo ” u përgjigj për të gjithë: ” Ne besojmë në Jezu Krishtin, Birin e Perëndisë dhe për Jezu Krishtin janë të gatshëm të vdesin.

“Dhe për qytetarët e shokët e tij , ai thirri : ” Vëllezër të mi, deri më sot ne kemi luftuar në mbrojtje të atdheut dhe për të shpëtuar jetën dhe për tokësore tonë dhe tani është koha që ne të luftojmë për të shpëtuar shpirtrat tanë , për Zotin tonë , i cili pasi vdiq në kryq për ne pajtohet që të vdesim për atë, firmë e mbetur dhe të qëndrueshëm në besim “( Historia -nga- John Michael lagetto ) .

“Dhe ata dëgjuan një shushurimë mes vete , për hapësirën e rreth një ore , ndërsa i këshilluan njëri-tjetrin dhe thanë: Vdesim për Krishtin , që të vdesë me dëshirë që të mos mohojnë Besimin në të” ( nga përshkrimi i Pietro Colonna , i quajtur Galatino , një dëshmitar okular ) .
4.
Cfarë ngjau në mnëgjesin e mesgushtit?Në mëngjesin e 14 gusht, Ahmed Pasha urdhëroi që të gjithë meshkujt e moshës 15 vjet u shoqëruan në kodrën e Minerva vetëm jashtë qytetit .
Ishin të lidhur me zinxhirë me duar të lidhura pas shpinës së tyre, të ndarë në grupe nga pesëdhjetë zhveshur dhe më urdhër të Pashës , nga rruga e quajtur tani” Madonna e Passio “.”Ata ishin duke shkuar atje – inkurajues mund të quhet durimi i martirizimit “. Në atë kodër ,Pashai rikërkon sërish në dilemë: ose mohojnë Krishtin ose humbasni jetën e vet .
Por ata tashmë e panë ” qiejt e hapur dhe frymërat e pritur për të marrë ato me gëzim të madh “.Ata donin të gjithë të vdesin dhe Ahmed Pasha pa kursyer askënd .
Siç dëshmohet nga katër dëshmitarë okularë në procesin e lumnimit të martirëve e Otrantos , , ai rrëfeu krishterë dhe të mbështetur, i patrembur, torturat të tmerrshme . ”

5.
Organet e dëshmorëve mbeten atje dhe të pakorruptueshëm , siç pretendohet nga historianët e kohës, deri në 8 shtator 1481 ,data e çlirimit të Otrantos nga turqit .
Alfonso , Duka i Kalabrisë , i biri i Mbretit të Napolit , Ferdinandi , vendosin organet e dëshmorëve në kishën e S. Eligio , në rrëzë të Kodrës së Minerva.
Më 13 tetor 1481 , trupat u dërguan në një dhomë të nëndheshme të katedrales . Në 1482 ajo është ndërtuar e njëjtë , një Chapel i Martirëve . Në vitin 1711 ata u transportuan në fund të kapelës aktualee ndërtuar me shpenzime publike në rreshtin e djathtë të katedrales.
6.
Cfarë ngjau pas mërtizimit të të krishterëve?Martirizimi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, u pasua nga mrekullitë e shumta , të cilat janë të përsëritura gjatë shekujve , së pari , gjatë martirizimit ,mrekullia e Primaldo që ende në këmbë , edhe pse atij i ishte pre koka , derisa ajo rai fundit .
Ai pastaj tregon Galatino se trembëdhjetë muaj pas Otranto u rimorën nga të krishterët , dhe më 8 shtator 1481 , në kodrën e Minerva u gjetën trupat e 800, në mënyrë të padëmtuara dhe të paprekur (si unë pashë ) : u gjetën me të gjithë me sytë kthyer në qiell , asnjëri prej tyre nuk përmendi ndonjë lloj trishtim , dhe në të vërtetë treguan të tillë fytyrë të lumtur dhe të gëzuar , që dukej sikur ata ishin duke qeshur ” ( Augustini SABA , Historia e Kishës , vëll . III , Vëllimi I, Bashkimi Tipografico – EDITRICE Torinese , Torino 1943 , fq . 226 ) .

6.
Dëshmorët janë njohur. E bekuar me dekret të Papës Klementi XIV, dhjetor 14 , 1771 . Dokumenti papnor që i dha vulën e tij për faktin e martirizimit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe kulti i Otrantini dëshmorëve, të cilit nderimi i ka kaluar kufijtë e Salentos .
Në funksion të një kantonizim të mundshme , me kërkesë të Kryedioqeza e Otrantos ,procesi u rihap kohët e fundit , duke konfirmuar në tërësi konkluzionet e vitit të kaluar .
Papa Benedikti XVI , 6 qershor , 2007, ka lëshuar një dekret në të cilin ai e njeh martirizimin e Antonio Primaldo dhe bashkëatdhetarëve të tij të vrarë ” në urrejtje të besimit. ”

 

Historia e Ballkanit duhet të rishkruhet !

by

Nga Fahri XHARRA/

Historia e ynë e mohuar, e vjedhur dhe  stërkequr është mbi dhe, kurse ajo e vërteta është nën dhe e edhe nën ujë; asaj duhet ti japim krihë  dhe guxim që të flet. Ajo duhet të flet shqip, që të tregon të gjithë vërtetën e saj që e ngëthen në vete me mijëra vjet. Të shkojmë rradhazi deri te Lumi Neretva , dhe në deltën e saj buzë Adriatikut.  At janë gjetur prova që e kërkojnë domosdoshmërisht rishkrimin e historisë sonë  e me këtë edhe asaj të Ballkanit.

Në lumin Neretva kanë rrjedhur sasira të panumërta të ujit dhe nën rrjedhë e tij janë mëshfur faktet të cilat i japin  sharm edhe një herë  asaj kohe ku zhvillohej jeta e të parëve tanë.Desilo , quhet sot një luginë e vogël ,në Bosnën dhe Hercegovinën jugore, e ndërtuar afër Lumit Neretva . Në një liqe të vogël aty (2007) janë gjetur të fundosura anijet Ilire. Me siguri që në antikuitet (lashtësi) , Desilo ka qenë e lidhur me Neretvën nëpërmjet Liqenit Hutovo Blato. Sikur të kthehemi pas në histori e  që është qëllimi,atëherë na del që Neretva në lashtësi është quajtur Narenta , Narona dhe Naro (Archeological Museum of Narona, The Ancient City of Narona, Neven Kazazovic, Tajne Neretve ) dhe ishte shtëpia e Ilirëve të vjetër , të fiseve Ardiane dhe  Daorsëve (John Wilkes, “The Illyrians”)

Ilirët rritnin dhe tregtonin  bagëtinë , kuajt, të mirat bujqësore dhe të mirat e artit të bëra nga hekuri dhe bakri i vebdit të tyre.Edhe prodhimin e armëve e kishin për dore. Këshilli i të vjetërve (pleqësia) e zgjidhte udhëheqësin i cili i kryesonte   fisin e vet.Kohë pas kohe udhëheqësit e rritnin ndikimin e tyre mbi fiset tjera ,dhe i bënin mbretëritë.  Gjatë shek.të 5-të prK , fiset e zhilluara mirë  shtriheshin edhe në veri , në veri të lumit Sava e që sot është Slovenia. Edhe në Lublanën e sotme gjënden gjurmat bindëse të Ilirëve(The Library of Congress – Country Study 1992)Ilirët e bënin tregtinë me fqinjët me baker asfalt dhe argjend të nxjerrur nga malet e tyre , me verë , djath, vaj ulliri dhe peshk.
Në Austri , Ilirët e nxjerrnin krypën ne vendin Gmuden (viti 1000 prK) ,ku edhe i kishin humbur minierat e argjendit të Oberzeiringut ( Austri, viti 900 prK) duke kaluar ato në duar të Keltëve. (Harry Mountain, The Celtic Enciclopedia ,Volum I. faqe 83) Në shek e 8-të kultura Ilire e rikapi lulësimin e saj në brigjete Adriatikut të Gadishullit të Ballkanit me qendër neë Glasinac (afër Sarajevës) si dhe në Koman dhe Mat në Shqipëri.
Në Enciklopedinë e Keltëve gjithashtu lexojmë se të mirat tregtoheshin dhe eksportoheshin nëpër Hallstat ( Austri) në kohën e Kulturës La Tène ( Kultura La Tène ishte e kohës së Hekurit e emëruar sipas vendit La Tène, në veri të Liqenit Neuchâtel në Zvicër) dhe Ilirët kishin ndikim shumë të madh në këtë kulturë  (Harry Mountain, The Celtic Enciclopedia ,Volum I. faqe 83)

Hulumtimet e para të regjistruara në lumin Narona datojnë që nga viti 1877  , të cilat i udhëhiqte Muzeu Arkeologjik  i Splitit (Kroaci) , kurse monografinë e parë për Naronën  dhe rezultatet e hulumtimeve arkeologjike  në këtë zone i publikoi arkeologu austriak Karl Patsh në vitin 1907.   ( Të shetisim nepër këto vite dhe le të përkujtojmë luftën tonë për mbijetesë si komb)  Hulumtimet kishin vazhduar edhe në vitet e 50. 60 , 70 , 80-ta. Zbulimi më i rëndësishëm ishte i vitit 1995,6 kur u gjet Tempulli  -Augusteum n’ lokalitetin e Plećašove štale ,dhe në te gjetja e 17 statujave të mmbretërve ”romak” dhe anëtarëve të familjeve të tyre.

Luftërat Ilire të vitëve 229dhe 219 prK e sollën sundimin Romak mbi vendbanimet Ilire të Luginës së Neretvës. Në vitin 168 prK u zu rob nga pushtuesit Romak edhe mbreti Genti në Shkodër dhe u dërgua në Romë (165 prK) …. dhe filloi përveq zhdukjes fizike edhe falsifikimi i historisë Ilire i cili vazhdon edhe në ditët e sotit.   Por jo;(përveç tjerash edhe kjo):

Arkeologu Adam Lindhagen PhD në Universitetin e Lundit i specializuar në amforat romake të verës ( thuase vetem romakët e  njifnin verën?) tha se ”zbulimi më i madh i të gjitha kohërave në lokalitetet Ilire ishte  ”Anija  a parë tregtare Ilire ” e gjetur(“The world’s first Illyrian trading post found”) Pse e para  ? ku humbën të tjerat që u  përvetësuan nga romakologët dhe grekologët ?

Ilirët si popull i vjetër që ishin … nuk i luftuan vetëm kolonistët Grek dhe okupatorët Romak,por zbulimet arkeologjike tregojnë që Ilirët bënin edhe tregti paqësore me Romakët thot Marina Prusak ,prof në Universitetin e Oslos ; U gjet dhe u zbulua se Desilo ( në brigjet e Neretves) ishte qendër e madhe trgtare dhe shumë e rëndësishme për kontaktin  në mes të Ilirëve dhe Romakëve, U zbuluan mbi 30 anije të fundosura tetë metra nën nivelin e ujit të Neretvës , anije Ilire të mbushura me amfora me verë. -” Zbulimi ynë është i rëndësishëm për të kuptuar identitetet kukturore  në Ballkan në kohërat e lashta ” (Marina Prusac  University of Oslo)

Që Ilirët janë prodhuesit e parë të veres nuk ka asnjë dyshim, sa për prejardhjen tonë Ilire është turp të diskutohet në shekullin e sotëm.  Gjthashtu e dijmë se Ilirët bënin verë më mjaltë dhe atë shumë më heret se Gjermanet, françezët e popûjtë tjerë të botës dhe gjithë këta popuj mësuan nga Ilirët se si bëhet vera dhe birra. Sa për ilustrim: Pas një fitoreje të madhe ndaj Romakëve, mbreti Agron bëri festë të madhe, të ftuarit ishin të shumtë, ndër Ta ishte edhe një mik gal, festa ka zgjatur disa ditë dhe është shtruar verë mbretërore më mjaltë. Pas kthimit në Gali në kujtimet e tij ai shkruan: Kam pirë një pije shumë të mirë që ne galët  nuk e njohim e që në Iliri e quanin “verë ”.(Ilir Shallo)

Lumi Neretva është i njohur që nga parahistoria ,që e lidhte mbrendësinë e Ilirisë me Mesdheun.Zhvillimi i hovshëm i qyteteve në brigjet e këtij lumi ishte si pasojë e xhvillimit të madh të tregtisë dhe se e gjithë kjo ishte në suazat e fisit ilir të Daorsëve..

Pë anijet ilire deri më tani dihej vetëm nga burimet romake dhe ato greke, kurse vjetërsia e anijeve të gjetura në  BH vlerësohet në 2200 vjet, me përmasa 12 me 4m tëcilat shërbenin për bartjen e verës.Me zbulimin e fundit zonja Marina Prusac thot : Historia e Ballkanit duhet të rishkruhet (So Balkan history must now be rewritten! )

Pra historia e jonë e dhe e tërë Ballkanit duhet të rishkruhet por jo sipas dëshirës së turqve.