Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Sali Hallkokondi në krah të Ismail Qemalit

by

Nga Prenjo Imeraj / New York/

Dy gjëra madhore bien me një herë në sy, kur lexon monografinë interesante të Bardhosh Gaces kushtuar kësaj figure me përmasa historike:

1. Si është e mundur, që kaqë gjatë është lënë në harresë një figurë aq e madhe enciklopedike si ajo e Sali Hallkondit!?

2. Vdekja e tij e parakohëshme, me vrasje makabre, në kulmin e moshës, për veprimtari intelektuale dhe atdhetare (ka jetuar vetëm 49 vjet)!…

          Gazetari dhe publicisti i njohur Bardhosh Gaçe është treguar shumë i guximshëm dhe mjaft këmbëngulës në hulumtimin e jetës dhe veprimtarisë së Sali Hallkokondit, kur për këtë intelektual të mirëfilltë dhe atdhetar i flaktë për çështjen kombëtare nuk ishte e shkruar asgjë jo vetëm nga koha e mbretit Zog, që dyshohet se e ka groposur vetë Sali Hallkokondin, por as gjatë regjimit komunist e madje edhe në fillimet demokratike në Shqipëri.

          Ka qenë fat i madh interesimi i ish kryetarit të Akademisë së Shkencave Aleks Buda në Vlorë në vitin 1983, lidhur me librin: “Historia e Shqipërisë” të Sali Hallkokondit, si edhe “Fjalorin e Labërisë” e ndonjë dorëshkrim tjetër të lënë në nga ai jurist dhe publicist i njohur… E quajmë fat se në ato vite e shoqja e Sali Hallkondit, Lutfia dhe djali i tij Eteri, jetonin ende në Tiranë, në derën e të cilëve, autori i kësaj monografie, trokiti në vitin 1985, pasi e gjeti me shumë vështirësi… 

          Gjithkush që e pat njohur Sali Hallkondin, në shkollë apo në punë, në përpjekje apo luftë gjatë ngjarjeve madhore  për fatet e Kombit Shqiptar, në jetë e shoqëri, në familie e fisin e tij të gjërë, kanë folur dhe shkruar me admirim të veçantë… 

Tek Sali Hallkokondi të tërhiqte pamja e tij prej kreshnikësh të trashëguar nga babai i tij Beqir Hallkokondi, syri i mprehtë e vigjilent, që karakterizon jo vetëm fisin e tij, por edhe tërë Vranishnjotët, të dalluar për trimëri, besnikëri dhe fisnikëri.   Vetë emri Vranisht që mban fshati i tij i lindjes, në krahinën e Labërisë të rrethit të Vlorës, mbart në vetvete ngjarje historike të lashta për të zotët e atyre trojeve, të vjetër sa vetë toka…

          I lindur më 14 prill të vitit 1887, në një familie të njohur jo vetëm në fshat e Labëri,  Sali Hallkondi duke u përkundur në djepin tradicional të shqiptarit, do mëkohesh sëbashku me qumështin e gjirit të nënës edhe me ninullat për kreshnikët dhe heronjtë atyre anëve: kapedan Zenel Gjoleka, Cane Miftari, Lulo Abaz Mehmeti, Selim Hasani, Dervish Aliu, Lilo Qendro, Mete Çobo, Leskodukajve të Bolenës, e të tjerët, “të cilët dilnin nga këngët epike duke shkrepëtitur me krisma rrufeshë për luftrat kundër hordhive osmane, në mbrojtjen e trojeve shqiptare”.

          Beqir Hallkokondi(i ati i Saliut) vdiq pa pritur në vjeshtën e vitit 1894.  Padyshim në vdekjen e tij të parakohëshme, ndikoi plaga që kishte marrë në luftën e Lëkurësit, për kundë hordhive otomane dhe vuajtjet në burgun e Beratit.   Sali Hallkokondi mbeti jetim në moshën 7 vjeç sëbashku me dy vëllezërit: Novruzin 9 vjeç dhe Bajramin 4.  Të tre fëmijët u muarën në kujdesin e xhaxhallarëve të tyre: Hakan dhe Elmaz Hallko, blegtorë të zot e të dëgjuar në tërë krahinën e Lumit të Vlorës.

          Të dy vëllezërit, më të vegjëlit, Saliu me Bajramin, pasi patën ndjekur mësimet në vitet e para të mejtepit  të fshatit, nën kujdesin e miqve të families : Isa Isarai, Beqir Sulo dhe Haxhi Muameti, për shkak të zisë së bukës që ra në sanxhakun e Beratit, i muarën në Vlorë, për kujdesje.  Vitet e tjera të shkollës i muarën në Muradie, duke u edukuar edhe me frymën e punës, pasi pushimet shkollore nuk i kalonin kot, por punonin nëpër ullishtat e Agallive.

          Me ndërhyrjen e Haxhi Muametit, në vjeshtën e vitit 1899, Sali Hallkokondi shkoi në Janinë për të ndjekur mësimet në shkollën e mesme tradicionale të atij qyteti. Aty u njoh dhe zuri miqësi me Ali Asllanin dhe shumë bashkatdhetarë nga shumë vise të Shqipërisë.  Në vitin e tretë të shkollës, nëpërmjet atdhetarëve Kadri Gjata dhe Isuf Bushi, filloi të përfshihej në lëvizjen kombëtare të kohës.Librat shqip të ardhura nga Bukureshti dhe Kajrua filluan t’i shpërndanin në Progonat, Kuç, Mesaplik dhe Vranisht.

Në vitet 1904-1905 ai u rregjistrua në shkollën e lartë në Stamboll për të ndjekur studimet në degën e Shkencave Politike-Juridike-Administrative.Qe  fat i madh se, kur u vendos në Stamboll, u bë shok dhome me Ali Asllanin dhe Gani Tafilin, në rrugën e Gallatës.  Nëpërmjet Mulla Xhafer Drashovicës, që banonte pranë tyre, u njohën me Tahir Bej Vlorën, djalin e Ismail Qemalit dhe Telha Bej Vlorën, të cilët vazhdonin studimet për mjekësi dhe, pak më vonë edhe me Sali Nivicën, i cili për ca kohë shërbeu edhe në “Robert Kollezh” të Stambollit si mësues.

Në vitet 1907-1908 Sali Hallkokondi nisi bashkëpunimin me gazetat shqiptare që botoheshin në Kajro, Boston dhe Bukuresht. Duke ndjekur me vemendje ngjarjet e reja ndërkombëtare dhe, sidomos situatën në Ballkan dhe fatin e vendit të tij të dashur, Shqipëri…  Kështu filloi të kuptonte edhe më mirë regjimin despotik të Stambollit.

Në prill të vitit 1908, për shkak të një letre që i kishte dërguar Ali Asllanit, në atë kohë me punë në administratën e Janinës, u thirr nga xhandarmëria e Gallatës, ku ju tërhoq vemendja për pjesëmarrjen në grushtin e shtetit dhe bashkëpunim me klubin atdhetar “Bashkimi” të Janinës.  Kjo gjë shumë shpejt u la në heshtje, pasi me fitoren e Xhonturqve në korrik 1908, fillimisht ai u bë përkrahës i tyre, duke shpresuar në reformat e reja që do të merreshin, për liri, barazi dhe vëllazërim, për gjithë popujt e perandorisë…  Nga amnistia e  Portës së Lartë  më 5 gusht 1908, pëfitoi edhe ish i burgosuri politik Ismail Qemali, i cili pak më vonë u zgjodh deputet në parlamentin e ri turk, për sanxhakun e Beratit.  Qysh nga ajo kohë ai nuk u nda nga rruga e plakut të Vlorës, për çështjen kombëtare.

Në janar 1909, Sali Hallkokondi e la Stambollin dhe, u emërua stazhier në gjykatën e Kretës, Beratit dhe Vlorës.  Në të njëjtën kohë, nëpërmjet Ibrahim Abdullaut, u lidh me klubin “Labëria”, kryetar i  të cilit ai ishte, sëtoku me miqtë e tij Memo Meten dhe Pasho Ramadanin.  Ky klub e kishte shpallur Ismail Qemalin president nderi.

Qëndrimi xhonturk i klubit “Bashkim e Përparim” në Vlorë dhe izolimi nga xhonturqit i Isamail Qemalit si i burgosur në shtëpinë e tij, bëri që Sali Hallkokondi të distancohet menjëherë nga xhonturqit.  Në kuadrin e veprimtarisë atdhetare të klubit “Labëria” , Saliu u tregua shumë aktiv duke vendosur marëdhënie dhe bashkërendim veprimesh me klubet e tjera atdhetare në Delvinë, Gjirokastër, Korçë, Janinë, Filat, Manastir, Bukuresht, Kajro, Sofje e  gjetkë.   Kur xhonturqit në Vlorë i shtuan raprezaljet ndaj tij, Sali Hallkokondi u largua nga Vlora dhe u vendos në vendlindje, ku qendroi deri në nëntorin e atij viti(1909).

Me ardhjen e djalit të Ismail Qemalit në Vlorë, Qazim Beut, Sali Hallkokondi u tregua shumë aktiv, në mbrojtje të figures së Plakut të Vlorës, ndaj intrigave dhe shpifjeve të Ferid Pashë Vlorës, që nxiste farefisin e tij, për kundër Ismail Beut.   Po atë vit, në Vlorë u krijua një komitet, për të ndihmuar shqiptarët kryengritës në Kosovë dhe viset veriore të vendit, anëtar aktiv i të cilit ishte edhe Sali Hallkokondi.  Kryetar i atij komiteti, që në fakt ishte Komiteti pë “Lirinë e Shqipërisë” ishte djali i Ismail Qemalit, Qazim Beu.  Në vitin 1911  komiteti i fshehtë “Për Lirinë e Shqipërisë”vendosi lidhje me Ismail Qemalin dhe kryengritësit në Kosovë.

Në korrik 1911, Sali Hallkokondin është pjestar aktiv, i Kuvendit të Drashovicës, në mbështetje të Memorandumit të Gërçes,  për shpërthimin e kryengritjes Vlorë-Mallakastër, nëpërmjet së cilës, Portës së Lartë ju shtruan disa kërkesa për interesat kombëtare.  Gjatë asaj lufte, Sali Hallkokondi sëbashku me kapedan Sali Muratin, u rreshtuan në çetën e komanduar nga luftëtari i shquar Zançe Xhelo, tok me 29 vranishnjotë të tjerë.

Në verën e vitit 1912, do e shohim Sali Hallkokondit të përfshihet në kryengritjen tjetër. Si shkak i asaj kryengritje ishin edhe zgjedhjet për deputet në parlamentin turk dhe, ajo përfshiu të gjitha trevat shqiptare.  Pas kësaj kryengritje, qeveria xhonturke u detyrua të japë dorëheqjen më  17 korrik 1912.  Në muajin gusht, Ismail Qemali hyri në Shqipëri dhe organizoi në Fier një takim me parësinë e Vlorës, Fierit, Beratit, Skraparit, Lushnjës, Mallakastrës dhe Tepelenës, ku i pranishëm ishte edhe juristi Sali Hallkokondi.Në këtë kuvendim, Hasan Prishtina u propozua delegat i tyre, në bisedimet shqiptaro-osmane në Prishtinë, për zgjidhjen e kërkesave që kishin kryengritësit shqiptarë. 

Vjeshta e vitit 1912 solli Luftën Ballkanike, e cila në qendër të saj kishte si qëllim bashkimin kombëtar të  popujve ballkanikë, por fatkeqësisht kjo luftë u zhvillua nën synimet dhe lakmitë grabitqare kundër Shqipërisë dhe Maqedonisë, sidomos dualën në pah më shumë planet grabitqare të Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi.  Në një mbledhje që u bë n’atë kohë, midis atdhetarëve vlonjatë erdhi edhe Et’hem Beu, djali tjetër i Ismail Qemalit.  Aty u deklarua: “të marrim armët dhe të mbrojmë mëmëdhenë tonë”, duke kërkuar autonominë e Shqipërisë.

Në fillim të muajit nëntor, “komisioni i Vlorës”krijoi qendrën administrative, në fshatin Shkozë, duke u bërë një mbështetje e fuqishme me armatime, municione e ushqime për frontin e luftës në Janinë dhe krahinat e tjera të Vlorës.  Kjo qendër, antar i shtabit drejtues të cilës ishte edhe Sali Hallkokondi funksjonoi deri në pranverën e vitit 1913.      

     Me ngritjen e Flamurit Kombëtar në Vlorë, më 28 nëntor 1912, Sali Hallkokondi ishte pranë Ismail Qemalit, në mbështetje te Qeverisë së Vlorës të sapo krijuar.  Ai kishte një respekt dhe dashuri të madhe për Ismail Qemalin, të cilin e pat njohur në ditë të vështira.  Ja se si do të shprehej Sali Hallkokondi për këtë ngjarje të madhe: “Kongresi Kombëtar çoi nëpër duar të Plakut të Madh flamurin kombëtar madhështor, i cili  qe i përunjur prej robërisë, atë zhgabë kryelartë , që armiqtë nuk e kishin lënë të flutront lirisht në ajrin e qëruar të Atdheut…” Si jurist, Sali Hallkokondi dha kontribut të çmuar për problemet administrative të qeverrisë së Vlorës, sidomos në ndërtimin e administrates lokale: prefekturave, nënprefekturave, kryekatundarive etj., duke u mbështetur në shembullin e Austrisë, Italisë dhe Rumanisë.  Për këtë qëllim, ai punoi një kohë relativisht të gjatë në administratën e kryekatundarive.

Kur Esat Pashë Toptani dhe pasuesit e tij, filluan ti vendosin shkopinj nën rrota Qeverisë së Ismail Qemalit, Sali Hallkokondi, nëpërmjet gazetës “Përlindja e Shqypnies” botoi shumë artikuj, kundër veprimtarisë përçarëse antikombëtare të Esat Pashë Toptanit dhe përgatitjen e forcave ushtarake të tij kundër Qeverisë së Vlorës.

Dorëheqja e Ismail Qemalit nga posti i Kryeministrit të Qeverisë së Vlorës, pasi përjetoi gjëndjen e rëndë të Vlorës në ditët e “Komplotit të Beqir Grebenesë’, e kurdisur nga Fuqitë Europiane, për eliminimin politik të Ismail Qemalit, e trishtoi Sali Hallkokondin, i cili do të shkruante më pas: “Kryetari i Qeverisë së Përkohëshme z.Ismail Qemal duke  parë ndryshimet, përçarjet dhe trubullimet që ngjan si më parë ashtu edhe në kohët e fundit dhe duke e gjykuar se Shqipëria ndodhet e qarkuar midis shumë rreziqeve, mbasi u mendua gjatë e gjërë mbi responsabilitetin që mund të sjellin përfundimet e çështjeve të tmerruara, vendosi që t’iu jap fund punës me një mënyrë të pëlqyer…”

Me gjithë vështirësitë e mëdha të Ismail Qemalit dhe Qeverisë së Përkohëhme të Vlorës, Sali Hallkokondi u qendroi tërë jetën besnik idealeve të mëdha kombëtare të plakut të urtë e fisnik, që dëshironte të ndërtonte një Shqipëri europiane e modern.  Me largimin jashtë vendit të Ismail Qemalit, ai asnjëherë nuk e ndërpreu korespondencën me letra me të, sidomos në situatat e vështira që u krijuan gjatë qeverisjes se Princ Vidit dhe më pas.

Kur në vitet 1914-15 ndodhi drama e madhe e muhaxhirëve shqiptarë për rreth Vlorës, për shkak të raprezaljeve të ushtrive greke nëpër fshatrat e tyre në Shqipërinë jugore dhe, kryengritjes fshatare në Shqipërinë e mesme kundër Princ Vidit, Ismail Qemali u shkëput për pak kohë nga Franca ku qe vendosur dhe, erdhi në Vlorë.  Ai u prit dhe rrethua me ngrohtësi prej bashkatdhetarëve dhe bashkpunëtorëve te hershëm të tij, midis të cilëve ishte edhe Sali Hallkokondi.  Sëtoku me ta, më 30 qershor 1914 ai shkoi në një takim me Princ Vidin në Durrës.

Në “kuvendin” e Vlorës që u mbajt më 15 korrik 1914 në Vlorë, ku Ismail Qemali mbajti një fjalim të gjatë, lidhur me gjendjen e rëndë të krijuar, Sali Hallkokondi ishte njëri nga organizatorët dhe anëtarët më aktivë të atij kuvendi.  Fill pas atij kuvendi, ditët e para të gushtit 1914, në Vlorë bëri një vizitë edhe albanologia e shquar angleze Edit Durham, së cilës ju dhurua një penë floriri dhe u shpall “Qytetare Nderi e Vlorës” për punën e saj të çmuar në dobi të çështjes kombëtare shqiptare…

Shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, i dha një goditje të rëndë shtetit të pa varur shqiptar.Fuqitë ndërluftuese ballkanike, duke shfrytëzuar edhe grindjet e brendëshme, filluan copëtimin e trojeve të saj.  Kryengritësit rrebelë, iu drejtuan edhe Vlorës.  Gjëndja u bë edhe më kritike.  Atdhetarët Vlonjatë me Sali Hallkokondin midis tyre, pasi u këshilluan nga larg me Ismail Qemalin, pranuan të nënshkruajnë një marrëveshje me rrebelët, sepse rezistenca me armë ndaj tyre, do shkaktonte jehonë të madhe ndërkombëtare , gjë që do të rrezikonte ekzistencën tonë kombëtare.  Në të njëjtën kohë, Sali Hallkokondi me shokë bënë ç’kishin në dorë, për të zbatuar porosinë e Ismail Qemalit, që në Vlorë të mbahej i ngritur Flamuri Kombëtar dhe të mos ngrihej flmuri turk, që mbanin rrebelët, ashtu si edhe ndodhi në të vërtetë:  Flamuri kombëtar valëvitej mbi kokat e rrebelëve dhe Vlorë nuk u shkatërrua nga bandat.

Nga fundi i nëntorit 1914, Sali Hallkokondi me disa atdhetarë të tjerë, për ti shpëtuar raprezaljeve të ushtrisë së Mustafa Ndroqit, u larguan për disa ditë në Itali.Prej andejë u kthyen në mezin e muait dhjetor.

Kur Italia zbarkoi me forcat e saj në Skelë, më 25 dhjetor 1914, Sali Hallkokondi do të deklaronte: ”Opinioni publik i popullit fort i dëshpëruar me shkak që kuptoi fort mirë qëllimin e politikanëve të Italisë, të cilët në kuvendimet verbale tregonin vazhdimin  e një politike të dobishme në të drejtat kombëtare, por mbanë tjetër, veprimet, punërat dhe qëllimet e tyre të shfaqura ua siguronin politikën e tyre grabitësve dhe pushtuesve krejt në dëm të humbjes e interesit kryesor të kombit shqiptar…”

Nga vitet 1916-1921 Sali Hallkokondi si shumë intelektualë atdhetarë të shkolluar në Stamboll, Kajro, Vjenë e gjetkë, u përfshi në disa shoqëri kulturore e atdhetare, të cilat kanë luajtur një rol të veçantë në rritjen e ndërgjegjes kombëtare në qytetin e Vlorës dhe krahinat e saj.  Ndërkaq, në vjeshtën e vitit 1916, forcat e ushtrisë franceze të Armatës së Lindjes hynë në Korçë, ndërsa  ushtria italiane e shtriu zotërimin e vet në krahinën e Gjirokastrës, duke larguar që andejë, pushtuesit grekë dhe, në muajt e parë të vitit 1917, ajo u shtri edhe në Sarandë dhe Ersekë,ku tek Qafa e Qarrit u vendos kufiri me ushtrinë franceze.

Në shkurt 1918 me inisjativën e Halim Xhelos, Sali Hallkokondit, Zaçe Xhelos dhe Laze Malos, u  krijua shoqëria “Opinga”, rregulloren e së cilës e hartoi vetë Saliu dhe që kishte si qëllim organizimi n e luftës për kundër pushtimit Italian.  Rrezia e veprimit të kësaj shoqërie u shtri në Dukat, Kurvelesh, Topallti e deri në krahinën e Kudhësit me tendencë për shtrirje të më tejëshme në Sevaster, Nivicë e gjetkë.                                                                                      Në korrik të vitit 1918 Sali Hallkokondi sëbashku me të vëllanë, Bajram Hallko, një ushtarak i zoti dhe atdhetarë të tjerë, midis  të cilëve edhe Avni Rustemi, që në atë kohë ishte mësues në Vlorë, themeluan në atë qytet shoqërinë patriotike “Djalëria e Vlorës”, e cila synonte në rritjen e frymës antiimperialiste kundër pushtuesve italianë.   Kjo shoqëri ra shpejt në sy të “Zyrës Politike për Çështjet Civile”.  Kryetari i saj Ugo Kapialbi thirri, midis të tjerëve edhe Avni Rustemin dhe Sali  Hallkokondin, duke u tërhequr vemendjen…         “për ruajtjen e qetësisë nëpër qytete e katunde”.  Megjithatë, 28 nëntori i vitit 1918, që shënonte 6 vjetorin e ngritjes së flamurit në Vlorë nga Ismail Qemali, u kremtua me demostratë të madhe, fillimisht  me nxënësit e shkollave të qytetit dhe pas tyre me qindra qytetarë tjerë, me në krye drejtuesit e shoqërisë “Djalëria e Vlorës”.  Me  Flamurin Kombëtar në ballë marshuan nëpër rrugë, duke qendruar disa çaste edhe në sheshin përpara prefekturës, ku midis të tjerëvë foli edhe Bajram Hallkokondi.  Tek sheshi historik  flamurit, u manifestua gjatë, duke kënduar këngë patriotike dhe, ku folën edhe Halim Xhelo, Avni Rustemi, Jani Minga e tj.  Po në atë shesh Bajram Hallkokondi do të deklaronte me pikëllim se:  “Më vjen shumë hidhur që sot në këtë festim të shenjtë rreth flamurit kombëtar, gjenden më shumë italianë se shqiptarë…, por shqiptari nuk trembet kurrë nga disiplina e ushtarëve italianë që gjenden rrotull nesh… Toka e bekuar e Vlorës dhe e tërë Shqipërisë është e jona, në të cilën duhet të rrojmë të lirë dhe asnjë fuqi nuk mund të na ndalojë dot nga ky qëllim…”

Pas Kongresit të Lushnjës, nga shkurti deri në maj 1920, Sali Hallkokondi la gjurmë të thella me veprimatarinë e tij nëpër krahina, fshatra dhe qytetin e Vlorës.Sëbashku me atdhetarët e tjerë bashkëkohorë të vjetër dhe të rinj filluan të mendojnë dhe veprojnë për organizimine rezistencës kundër pushtuesve italianë dhe rreziqeve që u kanoseshin trojeve shqiptare.  Në të gjitha takimet që u organizuan për këtë qëllim në Dukat, Tragjas, Kaninë, Brataj, Mesaplik e Vranisht Sali Hallkokondi gjindet sëbashku me Halim Xhelon, Osman Haxhiun, Alem Memetin, Hamit Selmanin, Hamza Isain, e tjerë.  Midis shokëve të tij, Sali Hallkokondi, u bë një orator i flaktë, në mbështetje të Kongresit të Lushnjës dhe sidomos thirrjes që drejtoi kryeministri Sulejman Delvina, në të cilin kërkohej:  “Një besë e përgjithëshme në mbrojtjen e tokave shqiptare”.

Pas mbledhjeve që u zhvilluan në shtëpitë e Abaz Mezinit dhe  Osman Haxhiut në marsin e vitit 1920 dhe krijimit të organizatës “Mbrojtja  Kombëtare”, për përgatitjen e kryengritjes së armatosur, ashtu si edhe atdhetarët e tjerë të Vlorës, Sali Hallkokondi u largua nga qyteti dhe shkoi në vendlindje dhe kryesisht në krahinën e Mesaplikut, për të organizuar njerëzit e asaj zone.                                                                                     Sali Hallkokondi ishte njëri nga organizatorë e Kuvendit të Barçallasë, ku deklaroi se: -“Këta dyfekë që do krisin nën komandën e Osman Haxhiut, do tronditin Europën dhe do të shkruajnë një faqe të re në historinë e Shqipërisë”

Po në këtë kohë, disa pseudoshqiptarë, të nxitur sillogot Vorio-Epirote në korfuz e Athinë, kërkuan shkëputjen administrative të krahinës së Himarës nga trualli amëtar.Sali Hallkokondi, si i dërguari i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare”, i bindi ata njerëz, që kjo çështje të lihej për tu zgjidhur pas Luftës së Vlorës.

Në mbledhjen e Beunit, Sali Hallkokondi u caktua në komisionin ushtarak, i cili luajti rol të madh në organizimin e çetave të luftëtarëve në frontin e luftimeve.Deri në krijimin e Prefekturës së Drashovicës, S. Hallkokondi ishte njëri nga këshilltarët kryesorë të komandantit të përgjithshëm të luftës, Ahmet Lepenica.

Me krijimin e qendrës administrative në Drashovicë, me Prefekt Qazim Kokoshin, Sali Hallkokondit ju besua detyra e N/Prefektit.Sekretari saj u caktua Halim Xhelo.

Me fitoren e Luftës së Vlorës më 1920m Sali Hallkokondi u vendos përsëri në qytetin e Vlorës, si jurist në gjykatë.Gjatë kësaj kohe u njoh me At Shtjefën Gjeçovin, i cili ishte famulltar në kishën katolike të Vlorës, sëbashku me Dom Mark Vasën, në të njëjtën kohë edhe anëtarë të komisionit të manifestimeve të fitores së Luftës së Vlorës.Kjo njohje, u shndrua në miqësi të ndërsjellë dhe vazhdoi gjatë.

Kur Avni Rustemi ndodhej i burgosur në Paris, pas atentatit të famshëm, ndaj tradhëtarit Esat Pasha, ndër atdhetarët Vlonjatë, Sali Hallkokondi ishte ndër më aktivët në organizimin e protestave popullore, hartimin e memorandumeve dhe telegrameve, drejtuar gjykatës franceze dhe Ministrisë së Drejtësisë së Francës, pë lirimin e atij biri të shquar të Kombit Shqiptar. Pas lirimit të Avniut nga burgu francez, si i pa fajshëm, në Vlorë ju bë pritje madhështore e organizuar nga shoqëria “Mbrojtja Kombëtare”, ku dy vëllezërit Sali dhe Bajram Hallkokondi, ishin jo vetëm të pranishëm, por mbajtën edhe fjalime të zjarrta…

Në hartimin e falënderimeve drejtuar në emër të popullit të Vlorës, trupit gjykues në gjykatën franceze dhe Avokatit mbrojtës të Avni Rustemit, u zgjodh një këshillë prej 5 vetësh, midis të cilëve ishte edhe S.Hallkokondi.

Më 21 prill 1921, me inisiativëne Avni Rustemit, në Vlorë u zhvillua kongresi i bashkimit të shoqërive shqiptare në federatën “Atdheu”që siç thoshte Sali Hallkokondi kishte në themel tre parime: Moralin shoqëror, ndërgjegjenkombëtare dhe, edukimin e shoqërisë me civilizimin europian.

Në qershorin e po atij viti, filluan barbaritë e qarqeve shoviniste greke, në trevëne e Çamërisë. Sali Hallkokondi, që kishte qenë në Çamëri në vitet 1904-1911,ushqente një dashuri të flaktë për mëmëdhetarët e kësaj treve të nxehtë kombëtare. Ai me shokët e tij kërkuan nga qeveria shqiptare, të ndërhyej në rrugë dipllomatike për ndërprerjen e dhunës dhe të masakrave ndaj popullsisë çame, dhe sigurimin e ndihmave ndaj atyre që kishin ardhur në Vlorë dhe në Sarandë.

Në vjeshtën e vitit 1921 nga qyteti dhe rrethinat e Vlorës u mobilizua një batalion me 400 luftëtarë për ti bërë ballë ushtrisë jugosllave, e cila kishte mësy në Dibër dhe Mirditë.Me këtë batalion u bashkuan edhe Avni Rustemi, Sali Hallkokondi, Agjah LIbohova, Omer Radhima e tj.  Që nga fronti i luftës S. Hallkokondi shkroi disa artikuj për shtypin e kohës me nëntitujt “Vullnetarët luftëtarë vlonjatë”dhe “Vullnetarët intelektualë të Vlorës”

Sali dhe Bajram Hallkokondi, nga mendimi i përgjithshëm politik, ishin të prirur nga nga mendimet e veprimet e Avni Rustemit e Halim Xhelos me forcat e tjera përparimtare, të cilët ishin kundër çifligarëve dhe atyre pronarëve të mëdhenj,që kishin shfaqur veprime antikombëtare e në dëm të interesave të atdheut.  Në këtë drejtim rol të veçantë luante Federata “Atdheu”ku Sali Hallkokondi luante një rol të veçantë.Ai cili kërkonte që, një rol të madh në jetën shqiptare të luanin gratë, për emancipimin e tërë jetës shoqërore. Në këtë kuadër u bë mbështetës dhe përkrahës i organizatës së gruas në Vlorë me kryetare zonjën Marigo Posio, duke e ndihmuar të bijën e saj, Fereniqi Posion, në botimin e gazettes ”Shpresa Kombëtare”, që dilte në qytet.

Në shtator 1921, në krahinën e Mesaplikut me epiqendër Vranishtin shpërtheu gjakmarrja lidhur me pronësinë.Të shqetësuar për këtë ngjarje të rëndë, Halim Xhelo me Sali Hallkokondin organizuan një kuvend me pjesëmarrës nga gjithë fshatrat e zonës, ku u vendos falja e gjaqeve të asaj krahine.

Më 17 Tetor 1922 u themelua shoqëria”Bashkimi”me kryetar Avni Rustemin.  Sali Hallkokondi do e shikonte programin e saj si udhërrëfyes drejt shkatërrimit të mbeturinave feudale dhe, çeljen e rrugës së zhvillimit të marëdhënieve kapitaliste për përparimin dhe qytetërimin e Shqipërisë.  Gjatë asaj kohe, ai ra në kontakt me mjaft intelektualë të krahinave të ndryshme të Labërisë, për të shkruar librin e tij “Histori e Shqipërisë së Re”, i cili pa dritë në qershor 1923, duke tërhequr vemendjen e opinionit publik dhe shtypit të kohës.

Vrasja e Avni Rustemit në Tiranë më 20 prill 1924, ishte goditje e rëndë për lëvizjen demokratike të kohës.  Sali Hallkokondi me shokët e tjerë drejtues të shoqërisë “Bashkimi” bënë një punë të pa lodhur në organizimin e ceremonisë së varrimit të Avniut, duke strehuar mysafirët nga tërë Shqipëria dhe përgatitën qytetin me petkun e zisë. Në të njëjtën koh ata ata i drejtuan një telegram prindërve të Avniut në LIbohovë me këto fjalë: “Fatkeqësia e juaj dhe e jona, na e përfshiu heroin në altarin e lartë pranë Kastriotit e Qemalit. Bashkë ju, djalëria Vlonjate humbet e vajton birin e vlefshëm të Atdheut…”  Pas kësaj ceremonie madhështore, Saliu me shokët e tjerë të “Bashkimit”, shkuan në Tiranë, duke përjetuar krijimin e Qeverisë së Fan Nolit, me shpresën për të ndërtuar një qeveri demokratike e konstitucionale.  Deri në vitin 1924 Sali Hallkokondi punoi në Ministrinë e Drejtësisë të asaj qeverie.(

Martirët e 2 gushtit 1967

by

Nga Reshat KRIPA/

Burgu i Burrelit, një ferr i vërtetë i diktaturës komuniste, sidomos në periudha të veçanta të saj. Një nga këto periudha është edhe viti i zi 1967 kur, si rezultat i fjalës së diktatorit të 6 marsit 1966 dhe, pas saj, letrës së hapur të Komitetit Qëndror të Partisë së Punës drejtuar klasës punëtore, në të gjithë vendin filloi një fushatë e çmendur kundër atyre që mendonin ndryshe nga sundimtarët. Filloi një luftë e tmerrshme kundër besimeve fetare, duke shkatërruar që nga themelet kisha e xhamia, një luftë banditeske kundër të ashtuquajturave “shfaqje të huaja” në shoqërinë shqiptare. Në çdo faqe muri do të shihje të ashtuquajturat “fletë-rrufe” ku me emër dhe mbiemër fshikulloheshin kundërshtarët e regjimit.

Një gjendje e tillë, ndoshta edhe më tepër e egër, shfaqej nëpër burgjet e vendit. Natyrisht, burgu i Burrelit, mbante vendin e parë në këtë drejtim. Aty ishin mbledhur kokat më të ndritura të kombit shqiptar dhe ata duheshin eliminuar. Por kjo tirani e pashembullt nuk arriti të thyente dëshirën për liri të atyre që ishin ndrydhur në qelitë e errëta të burgut.

Në rradhët e të burgosurve kishte martirë që mendonin të gjenin rrugën për të shpëtuar nga kjo kasaphanë. Tre të burgosur politikë, Adem Hallçi nga Tropoja, Dhori Grinjoti nga Korça dhe Sazan Hadëri nga Tepelena kishin ditë që bisedonin për të gjetur mënyrën për t’u arratisur drejt lirisë. Së fundi vendosën.

Ishte 2 gushti i vitit 1967. Kapën rojen e brendëshme, e lidhën dhe i morën çelsat. Hapën portën e jashtme dhe dolën në oborr. Aty duke hipur në shpinat e njeri-tjetrit dhe nëpërmjet hekurave të dritareve kërcyen në tarracën e burgut. Rojet që qëndronin në karakollet që rrethonin burgun i diktuan. Një breshëri e paparë armësh shpërtheu nga të katër anët. Por trimat vraponin drejt lirisë. U hodhën nga tarraca dhe vazhduan të vrapojnë. Bateria e armëve vazhdonte. Një plumb i mallkuar kapi Sazanin. Ai ra. Shokët u kthyen ta marrin në krah.

– Ikni, – mundi t’u thoshte dhe i mbylli sytë.

– Lamtumirë, vëlla! – thanë me një zë Ademi dhe Dhori duke vrapuar drejt pyllit që ishte aty pranë. Por breshëritë e paprera të armëve e bënë punën e tyre. Dy plumba i goditën të arratisurit dhe ata ranë të plagosur. Rojet i morën dhe ashtu të plagosur, pa iu dhënë asnjë ndihmë mjeksore, i mbyllën në qelitë e tmerrshme të lidhur këmbë e duar. Të ndjerin Sazan e morën dhe e hodhën në një gropë të hapur të vendi i quajtur “qershiza”.

Në çdo vend të botës ndodhin tentativa arratisje, por kur kapen të burgosurit sillen përsëri në burg për të vazhduar dënimin që u ka mbetur. Kurse te ne ata dënoheshin për së dyti, madje ka raste edhe për së treti. Kështu u ridënuan edhe heronjtë tanë. Në akt-akuzën e tyre figuronte edhe një nen që logjika njerëzore nuk do ta pranonte kurrë, neni i terrorizmit. Do të desha t’i pyesja hartuesit e këtij neni:

– Çfarë terrorizmi zhvilluan këta djem? Mos vallë dogjën? Mos vallë vranë njerëz të pafajshëm?

Asgjë prej këtyre nuk bënë, përkundrazi, ishin këta që u vranë. Ishin këta që u masakruan. Ishin këta që u ridënuan. Përse?

Kanë kaluar dyzeteshtatë vjet nga ajo ditë e kobshme. Eshtrat e Sazan Hadërit ende nuk dihet se ku prehen. A nuk do të ishte në nderin e këtij vendi që ato të gjendeshin dhe të vendoseshin në Varrezat e Kombit? Dhori Grinjoti i mbylli sytë pak kohë më parë. Njëzetedy vjet shtet demokratik nuk mjaftuan për ta rehabilituar plotësisht. Ai iku me zemër të thyer. Jeton vetëm Adem Hallçi. A do ta verë në vend shteti shqiptar detyrimin që ka për këta shtetas  martirë?

Unë nuk e di. Do të presim e do të shohim.

 

 

THE TEACHING OF ALBANIAN AT COLUMBIA UNIVERSITY

by

By Peter Prifti and Rafaela Kondi*/

Among institutions of higher learning in America, the place of honor in the teaching of Albanian — certainly from a chronological standpoint — goes to Columbia University in New York. Albanian began to be taught there as early as 1932, about three decades after the arrival of the first Albanian immigrants to this country.

New York harbor has entered the folklore of America not the least because it is the site of Ellis Island, the storied point of debarkation for tens of millions of immigrants from Europe. Many of those millions fanned out in neighboring towns and states in search of settlements. But others stayed in and around New York city, swelling the populations of boroughs like Brooklyn and the Bronx. The new arrivals brought with them numerous foreign languages and idioms, and this fact has been reflected through the years in the language programs of Columbia University.

One of the most impressive facts about Columbia is that more languages ( 71, at last count) are taught there than at any other university in the country. In that favorable linguistic environment Albanian, too, found a niche at Columbia for a period of roughly three decades, from the Thirties to the Sixties.

Background Data on Columbia

Situated on New York’s Morningside Heights in Upper Manhattan, Columbia is the nation’s fifth oldest university. It was founded in 1754, under a charter granted by King George III of England, in whose honor it was named King’s College. In 1784, the name was changed to Columbia College. It retained that name until 1912, when the college was officially incorporated as Columbia University. By virtue of its prestigious scholastic standing, Columbia is recognized as one of the eight “Ivy League” colleges of America.

A “biographer” of Columbia, Horace Coon, has called the university the “Colossus on the Hudson.” 1 Coon attributes Columbia’s eminent status as an academic institution to a combination of factors. For one, the university has attracted great scholars and teachers, including Nobel Prize winners like Robert Millikan, Enrico Fermi, Hideki Yukawa, and Konrad Bloch. Secondly, it has been administered by a number of gifted presidents, among them Frederick Barnard (from 1864 to 1889), founder of the Barnard College for women; and Dr. Nicholas Murray Butler (from 1901 to 1945), of whom it could be said: If you would see his monument, look at the Columbia campus about you. Another source of strength has been the university’s location in New York, which  in Coon’s opinion is “the cultural axis of the modern world”.

Ne Foto: Peter r Prifti. Falenderojme shkrimtarin Naum Prifti qe e dergoi per botim. (Te plote studimin e lexoni ne Diellin e printuar)

Familja e Pando Gjinit në vorbullën e luftës së Klasave

by

Ne Foto:Vangjel Pando Gjini, i lindur në fshatin Rrapëz të rrethit Lushnjë, kishte kryer studimet dhe ishte diplomuar në Liceun e Korcës. Ai vdiq më 1978, i mënjanuar dhe i persekutuar, duke marrë në varr edhe titullin, që i kishin dhuruar komunistët ”kulak”./

 nga Athanas Papa*/ Worcester, Massachusetts/

 Leter Editorit/

 I nderuar z. Dalip/

Jam lexues i rregullt i Gazetës “Dielli”. Ju lutem botojeni këtë shkrim në Gazetën e nderuar Dielli. Kam kaluar fëmijërinë te njerëzit e nënës time, tek Gjinallarët e Rrapëzës në Lushnjë. Kjo ishte një familje e persekutuar nga diktatura komuniste. Si pasojë e luftës së klasave njerëzit e kësaj familjeje humbën të gjithë pasurinë, po humbën dhe jetën e tyre. Të gjithë djemtë dhe vajzat e shtëpisë u përfshinë në vorbullën e luftës së Klasave,- të vuajtur e të diskriminuar, mbetën pa u martuar, pa gëzuar asnjë të mirë nga jeta, vdiqën beqarë dhe të mënjanuar.

  Ndjej detyrim ndaj tyre si shenjë dhembshurie e nderimi, për ta që qenë viktimë e sistemit komunist.

 Po ju shkruaj këtë letër, me shpresën se Ju do t’më kuptoni dhe do të gjeni mundësinë t’a botoni këtë shkrim. Do t’ju jemë shumë mirënjohës dhe ju falenderoj pa masë. Do t’më jepnit një kënaqësi po t’më dërgonit një përgjigje.

Me respekt

Athanas Papa

      ***

 Kur isha fëmijë shkoja, kohë pas kohe, tek njerëzit e nënës, tek gjyshi dhe gjyshja, tek dajat dhe tezet në Rrapëz të Lushnjes, ku ata ishin pronarë të ligjshëm tokash deri në vitet 1949-50. Si fëmijë ndjeja gëzim sa herë ndodhesha atje midis njerëzve të nënës, tek fisi i madh i Gjinallarëve, të cilët ishin në gjendje të mirë dhe jetonin në bollëk.
     Po një ditë papritur fëmijëria jonë u trondit. Ne, si fëmijë, u llahtarisëm kur pamë të lidhur me litar gjyshin, dajë Vangjelin, Llazar Gjinin, Kovi Gjinin, Tuni Gjinin dhe Kostandin Gjinin. Duke qenë se ishim të vegjël, as e kuptonim e as e merrnim me mend përse-në e kësaj ngjarjeje.
  Por kur u rritëm, morëm vesh të vërtetën rreth kësaj ndodhie. Ai veprim i dhunshëm ishte shprehja më e dukshme e luftës së klasave që kishte filluar dhe që do të thellohej me shpronësimet dhe heqjen e triskave të frontit. Në fakt, shpronësimet ishin një abuzim i shtetit komunist, i padrejtë, i pamotivuar me ligj. Ishte një shkelje e dukshme e të drejtës së njeriut mbi pronën e tij, pjesë e praktikës së shëmtuar të luftës së klasave, ku shumë njerëzve pasi u merrej prona, u hiqej triska e frontit dhe cilësoheshin “kulakë.” Kështu, në atë kohë, u deklaruan “kulakë” edhe gjyshi im Pando Gjini, bijtë e tij dhe disa nga fisi i Gjinollarëve. Mirëpo, deklarimi “kulak” ishte një damkë të cilën e vuante gjithë familja dhe fisi.
      Mjerë kujt i binte ai fat i zi nga dora mizore e regjimit. Në të vërtetë dua, të nënvizoj se si gjyshi im Pando Gjini, si dajua Vangjel Gjini si dhe të gjithë Gjinallarët nuk i kishin bërë ndonjë të keqe askujt. Pasurinë e kishin krijuar me punë dhe djersë prej disa brezash, pa i rënë në qafë kurrkujt; as fshatit e as popullit. Përkundrazi, me pasurinë e tyre patën ndihmuar në raste të ndryshme banorët e fshatit si dhe vetë forcat partizane.
Shënojmë për më tepër, se nipi i gjyshit, Kristaq Gjini, pati dalë partizan, që luftoi gjatë Luftës Nacional-çlirimtare dhe pas çlirimit shërbeu si oficer i ushtrisë. Mirëpo, me gjithë rregullsinë dhe korrektesën e fisit, si rrjedhojë e thellimit të luftës së klasave dhe e cilësimit “kulak” gjyshi dha daja Vangjeli u dënuan me burg dhe i dërguan në kampin famëkeq të Vloçishtit, ndërsa pjesëtarët e tjerë të familjes gjyshja plakë, dajë Trifoni i sëmurë, tezet Naumka dhe Themia, pasi u përzunë nga fshati, shkuan në vende të tjera për të mbijetuar.
Ndërkohë, nga fisi i Gjinallarëve do të shquhej në mënyrë të veçantë dajua Vangjel Gjini, i cili u arsimua në Liceun e Korçës. Në Lice, Vangjeli u frymëzua me ide përparimtare dhe demokratike. Ai nuk e pranoi pushtimin fashist italian dhe u radhit në krahun e lëvizjes për çlirimin e vendit, duke ndihmuar me ide dhe të mira materiale. Mirëpo, pas çlirimit, me largpamësinë që e karakterizonte, ai nuk u pajtua me administratën e diktaturës komuniste që po instalohej në Shqipëri. Kjo ishte dhe arsyeja pse do të diskriminohej e përndiqej nga regjimi diktatorial i Enver Hoxhës.
      Si përfundim, familja e gjyshit tim Pando Gjini si dhe bijtë e tij Vangjeli, Trifoni, Themija dhe Naumka u persekutuan në vazhdimësi, duke iu shkelur çdo e drejtë njerëzore nga diktatura komuniste. Për më keq si pasojë e diskriminimit nga lufta e klasave ata e patën të vështirë të krijonin familje dhe të gjithë e ngrysën jetën pa u martuar.
    Sot, minimumi që mund të bëjmë për këta njerëz, është të shkruajmë për ta, që të paktën, kujtimi t’u mbetet gjallë.

Zbulohet raporti i SHBA për Shqipërinë në OKB në 1955

by

Ne Foto:Rudina, vajza e gjenerali Hysni Dema me nënën dhe një bashkëvuajtëse në një nga kampet e internimit/

*Raport i qeverisë amerikane në OKB për të drejtat e njeriut./
“Më e tmerrshme situata në 10 burgjet politike, ku 10.000 fatkeqë trajtohen në mënyrë çnjerëzore të pabesueshme”/
“Kolonitë e Burrelit, Bedenit, Maliqit e Vloçishtit, geto çnjerëzore”/
“Kampet e vdekjes për kundërshtarët e regjimit”/

“Qeveria shqiptare nuk bën as orvatjen më të vogël për të fshehur punën skllavëruese që zbaton me kundërshtarët politikë dhe të tjerë, shumica e të cilëve u përket ish-borgjezëve dhe pronarëve të tokave”. Jo rastësisht raporti që qeveria e SHBA i adresonte  OKB-së në vitin 1955 për shkeljen e të drejtave të njeriut në Shqipëri, fillonte me një konstatim të tillë.

Ndjeshmëria e qeverisë amerikane për dallimet klasore dhe dhunimin e lirive themelore në përgjithësi përbën shtyllën kryesore të këtij dokumenti, që shqyrton me imtësi realitetin shqiptar në diktaturë. Në morinë e raporteve vjetore të qeverisë së SHBA për situatën globale, ai i vitit 1955 e rendit Shqipërinë në kreun e vendeve që dhunojnë brutalisht të drejtat dhe liritë e njeriut, duke tejkaluar madje edhe simotrat e saj të Europës Lindore. Vendosja me ligj e punës së detyruar për shtetasit nga 16 deri në 70 vjeç, mobilizimi ushtarak për plotësimin e brigadave të punës, sanksionimi në Kushtetutë i punës vullnetare, alias punës së papaguar, çelja e kampeve të punës për pinjollët e familjeve të shpallura kundërshtarë të regjimit, ekzistenca e kolonive të punës skllavëruese, janë ndër çështjet kryesore të kapitullit “Punë e detyruar në Shqipëri” të raportit të Departamentit të Shtetit. Për herë të parë, zyrtarët amerikanë arrijnë të zbulojnë krijimin e kampeve të vdekjes, siç i cilësojnë ata vendizolimin e të burgosurve politikë, që përfshijnë ministra, deputetë, nëpunës të tjerë të qeverive të para luftës, të kohës së luftës, të pasluftës dhe njerëz të tjerë që kanë kundërshtuar ose kanë qenë të dyshimtë si kundërshtarë të regjimit komunist. Në raportin e vitit 1955 bie në sy panorama rrëqethëse në kampet skllavëruese të Burrelit, Bedenit, Tepelenës, Maliqit, Vloçishtit, ku punohej në kushte çnjerëzore për ndërtimin e rrugëve dhe hekurudhave, për tharjen e kënetave, për fortifikimin e rajoneve ushtarake, për ngritjen e qytezave urbane etj. Të dhënat e publikuara, konfirmon raporti, janë siguruar nga burime katërçipërisht të besueshme, ndër të cilat veçon ato nga trupi diplomatik i akredituar në Shqipëri, nga shtypi zyrtar e Radio Tirana, por edhe nga burime konfidenciale, sikundër kanë qenë kontaktet dhe bisedat me të arratisurit shqiptarë, viktima të luftës së klasave. Gazeta “Panorama” ka siguruar kopjen e raportit që përfaqësuesi shqiptar në OKB ia ka dërguar të përkthyer ministrit të Jashtëm menjëherë pas publikimit zyrtar. Në numrin e sotëm po zbardhim kapitullin “Puna e detyruar në Shqipëri”, që është pjesa e parë e dokumentit…

PUNË E DETYRUAR NË SHQIPËRI
A-Legjislacioni
1-Varietete të punës me përdhunë që zbatohen.
Qeveria e sotme shqiptare nuk bën asnjë orvatje të fshehtë faktin se ajo kërkon punë me detyrim nga personat kundërshtarë të politikë dhe “dembelë”, shumica e të cilëve janë klasa ish-borgjeze ose pronarë tokash. Veç kësaj, ajo imiton dhe tejkalon shembullin e zakonshëm satelit në ushtrimin e kontrolleve të saj mbi punën dhe përdorimin në masë të së ashtuquajturës “punë vullnetare” (në të vërtetë me dhunë) në projektet industriale, të ndërtimit dhe ato bujqësore.

PUNA E DETYRUESHME ME KUSHTETUTË
Si punëtorët e krahut, ashtu edhe të mendjes janë të detyruar të punojnë për shtetin në bazë të ligjeve dhe rregullave të përshtatura qëkur regjimi erdhi në pushtet në fundin e vitit 1944. Principi kryesor i punës së detyrueshme u mishërua në Kushtetutën komuniste të vitit 1946, neni 22 i së cilës, në një vend thotë se: “Në Republikën Popullore të Shqipërisë puna është nder dhe detyrë”. Kjo u përforcua akoma më shumë edhe në Kushtetutën e vitit 1950, neni 13, në të cilën thuhet se: “ai që nuk punon, nuk ha”. Disa dispozita u vendosën edhe para se të botohet Kushtetuta e 1946-s. Kështu, më 15 dhjetor 1944, pak javë pas çlirimit të Shqipërisë nga komunistet, të gjithë të aftët për punë dhe profesionistët u deklaruan të mobilizuar nga shteti dhe në prill 1945, ligji Nr. 48 parashikonte që të gjithë personat e emëruar në çdo zyrë publike dhe shtetërore, qoftë përkohësisht ose të përhershëm, të ishin të mobilizuar.

POLICIA DHE KAMPET E PUNËS
Mbasi gjithë ndërmarrjet ekonomike u shtetëzuan më 1945-1946 dhe u vunë në funksionim nga shteti, gati çdo punëtor u bë nëpunës shteti. Njëkohësisht, kontrolli i fortë iu vu të gjithë punëtorëve në Bashkimet e Punëtorëve, të cilat në vetvete janë organizata fronti për plotësimin e politikës dhe programit të partisë e qeverisë në fushën e punëve. Ligji për mbrojtjen e punëtoreve dhe mbrojtjen e punës përshtatur më 9 korrik 1945 dhe i rregulluar më 20 prill dhe 31 gusht 1946 u siguronte Bashkimeve të Punëtoreve fuqi të plota të rregullonte orët, rrogat, konditat e punëve dhe mëditjet e pushimet nga puna, si të punëtorëve të krahut, ashtu edhe të mendjes. Veç kësaj, statuti i bashkimit të punëtoreve dhe urdhëresa për rregullimin e punës në të gjitha ndërmarrjet parashikonte disiplinë të fortë për të gjithë punëtorët dhe vinte në dukje me hollësi detyrat dhe detyrimet e tyre. Ligji nr. 372, i 12 dhjetorit 1946, mbi krijimin e Policisë Popullore, autorizonte policinë të arrestonte individë dhe t’i dërgonte nëpër burgje apo kampe për pune të detyrueshme. Një vendim qeveritar karakteristik i marrë më 30 korrik 1947 parashikonte që në të gjithë administratën qeveritare, në fabrikat dhe në të gjitha qendrat e punës, puna që mund të bëhet nga gratë nuk duhet të bëhet nga burrat dhe burrat duhet të bëjnë pune që nuk mund të bëhen nga gratë.

 URDHËR USHTARAK PËR PUNË
Më 13 gusht të këtij viti, Radio Tirana njoftoi se qeveria ishte vendosur të vinte në veprim punën e detyrueshme, sipas së cilës gjithë personat që u kishin shërbyer regjimeve antipopullore dhe ishin pa punë, do të mobilizoheshin dhe futeshin në punë ndërtimi. Përsëri më 28 shkurt 1948, Radio tha se qeveria sapo kish nxjerrë urdhrin që parashikonte futjen në punë të të gjithë qytetarëve të aftë 16-50 vjeç, të cilët si rezultat i dembelizmit i largoheshin punës.
Drejtoria e Punës së Shqipërisë më datë 6 maj 1947 u ngarkua të mobilizonte dhe grumbullonte ushtarakisht gjithë punëtorët me anë të zyrave të punës. Funksioni kryesor i këtyre zyrave u përkufizua në “Gazeta Zyrtare” e 16 janarit 1948, si shpërndarja e punëtorëve në ndërmarrjet, institucionet ekonomike etj., si shtetërore, ashtu dhe private në bazë të planit ekonomik shtetëror.
Sipas ligjit, ndërmarrjet ekonomike mund të gjejnë punëtorë vetëm nëpërmjet Zyrës së Punës. Ligji nr. 726 i gushtit 1949 zgjeroi fuqitë e grumbullimit të punëtorëve nga ana e qeverisë. Neni 1 i këtij ligji thotë se disa kategori të punëtorëve të aftë dhe profesionistë, duke përfshirë edhe mësuesit, specialistët e tjerë e gjithë punëtoret e kualifikuar që janë të aftë për punë, mund të urdhërohen të punojnë në qendra prodhimi, ndërtimi ose në shërbim të shtetit. Punëtorëve që nuk u binden këtij urdhri, u janë ngarkuar gjoba të rënda.
Ligji nr.747 i 30 dhjetorit 1949 parashikon mobilizimin e gjithë popullsisë mashkull 18-45 vjeç për një numër ditësh për ndërtim e për mirëmbajtje rrugësh. Ligje të tjera që merren me disiplinime të rrepta në punë, parashikojnë dënime të renda për punëtoret që ikin pa leje nga puna, thyejnë disiplinën ose vijnë vonë në punë.

PROCESE GJYQËSORE PËR PUNË
“Gazeta Zyrtare” e Shqipërisë është mbushur plot me thirrje gjyqi ose vendime që thërresin punëtoret për t’i gjykuar dhe i kanë dënuar me dënime të renda për thyerje kaq të vogla për vajtje në punë me 20 minuta vonesë.
Midis dekreteve që merren me zhvendosjen e detyrueshme ose mbërthimin e punëtoreve në vendet e tyre, është vendimi nr. 137 i 2 marsit 1950 i Këshillit të Ministrave, mbi kontratën e përbashkët, e cila thotë se me qëllim që të plotësohet plani ekonomik i shtetit për vitin 1950 para kohe, është i nevojshëm një mobilizim i përgjithshëm i masës punonjëse. Një vendim i tillë i njëllojtë u lëshua edhe më 30 qershor 1951, i cili parashikonte:
1-Gjithë punëtorët e specialistët duhet të mbeten në projektet e ndryshme industriale pas 1 korrikut, pavarësisht nga kontratat e tyre derisa të mbarohen këto projekte.
2-Gjithë nëpunësit civilë dhe punëtorët 16-55 vjeç në qytetet e Tiranës, Korçës dhe Elbasanit duhet të punojnë në një minimum prej 10 ditësh në muaj në disa projekte të veçanta industriale shtetërore dhe duhet të plotësojnë normat më minimale të punës.
3-Ministria e Kontrollit të Shtetit ngarkohej të mbikëqyrë zbatimin e këtij vendimi. Nga 6 korriku 1952, gjithë grave 18-55 vjeç u është kërkuar të punojnë në projekte pune të ndryshme, sidomos në hidrocentralin “Enver” në lumin e Matit.

PARADOKSET E KODIT PENAL
-Parashikime për punë në Kodin e ri Penal.
Kodi Penal i ri i Shqipërisë, i cili u përshtat nga Kuvendi Popullor më 23 maj 1952 dhe hyri në fuqi më 1 shtator 1952, është bazuar, ashtu siç tha ministri i Drejtësisë Bilbil Klosi, kur ia paraqiti për miratim Kuvendit Popullor, “me parimet e luftës së klasave” dhe “drejtësisë revolucionare” dhe mishëron parimet kryesore të drejtësisë sovjetike. Kodi është në dy pjesë, që përmbajnë përkatësisht parashikimet e përgjithshme dhe të veçanta.
Parashikimet e përgjithshme (nenet 1 – 63) shtrojnë qëllimet e Kodit e si atë që i shërben dhe ruan “diktaturën e proletariatit” dhe cakton si elementin kryesor të krimit “rrezikun e shoqërisë socialiste”, “rrezikun shoqëror”, më tej është përcaktuar si një aktivitet i drejtuar kundër bazave ekonomike e politike të shtetit socialist kundër pushtetit popullor dhe pasurisë socialiste. Mosha më e vogël përjashtuar nga përgjegjësitë e përgjithshme penale është vendosur 14 vjeç, por përgjegjësia penale për krimet kundër shtetit, dëmtimit të pasurisë shtetërore dhe sabotimit ekonomik është vendosur mosha 12 vjeç (neni 6). Shumica e dënimeve të parashikuara nga Kodi janë me vdekje, burgime dhe internime në punë korrektonjëse (neni 16). Internimi përcaktohet si “heqja e të pandehurit nga vendbanimi dhe detyrimi që të jetojë në një vend të caktuar me ose pa “punë korrektonjëse” (neni 21). Internimi si një dënim i rëndë, shton ky nen, jepet për një kohë 1–10 vjet. Dënimi për punë korrektonjëse numëron nga 15 ditë–1 vit dhe e vuajnë në një punë të caktuar nga vendimi i gjyqit, ose në vende të caktuara nga organet ekzekutive të shtetit (neni 23).
Parashikimet bazë që merren me punën, janë përmbledhur në pjesën e dytë të Kodit, sidomos nenet nga 90–205. Neni 90 thotë se prodhimi i sendeve industriale me cilësi të dobët, jo në sasi të mjaftueshme, ose kundër standardeve të caktuara nga drejtori, inxhinieri ose ndihmësi dhe përgjegjësi të ndërmarrjes industriale, dënohet me punë korrektonjëse ose burgim deri në 5 vjet. Neni 201 thotë se ikja nga puna pa leje e një punëtori ose nëpunësi nga ndonjë ndërmarrje shtetërore ose shoqërore ose institucioneve dënohet me punë korrektonjëse deri në 6 muaj dhe, në rastet e rënda, deri në burgim me 4 muaj. Neni tjetër parashikon se mungesa në punë e një punëtori ose nëpunësi shteti, ose ndërmarrje shtetërore, ose institucioneve pa arsye të justifikueshme, dënohet deri në 6 muaj punë korrektonjëse. Neni 203 parashikon dënime që arrijnë nga 0.6–4 vjet burg për punëtorët ose nëpunësit që nuk i binden urdhrit që e zhvendos atë nga një ndërmarrje në një tjetër. Dënime më të rrepta që përshijnë deri në 2 vjet punë korrektuese, parashikohen nga neni 204 kundër atyre që nuk u binden urdhrave, që i ngarkon ata të punojnë vazhdimisht ose përkohësisht për kryerjen e planeve shtetërore të prodhimit e ndërtimit.

PUNA NDËSHKUESE

Kampe përqendrimi dhe punë e ndëshkueshme 1-Punë nga të burgosur politikë. Në Shqipëri nuk bëhet asnjë dallim i mprehtë midis të dënuarve me punë të rëndë, si pasojë e veprimeve gjyqësore dhe atyre të grumbulluarve kot dhe të vënë në punë. Shumica e mijëra të burgosurve politikë që sot janë vënë në punë të rëndë, janë dënuar para botimit të Kodit Penal të ri të 1952, në bazë të nenit 18 të ligjit mbi organizimin dhe funksionimin e gjykatave ushtarake (janar 1945), i cili dënonte persona të akuzuar si “bashkëpunëtore fashistë” me gjobitje në të holla ose me punë të detyrueshme deri në 20 vjet. Të tjerët kanë qenë mobilizuar nga veprime administrative të Ministrisë së Punëve të Brendshme në bazë të parashikimeve të të famshmit dekret të 26 shkurtit 1951, lëshuar pak ditë më vonë se hedhja e bombës në Legatën sovjetike në Tiranë, dhe parashikonte dënimin kapital ose të tjera pa formalitete të nevojshme ligjore, për secilin që merret me aktivitete terroriste. Burgjet politike në Shqipëri që përfshijnë ministra, deputetë, nëpunës të tjerë të lartë qeveritare të para luftës, të kohës së luftës dhe të pas luftës dhe shumë njerëz të tjerë që aktualisht kanë kundërshtuar ose kanë qenë të dyshimtë kundërshtarë të regjimit komunist, janë internuar në vende të tilla vuajtjeje, si në Burrel, Beden, Maliq dhe VLoçisht (të quajtura kampe vdekjeje) dhe kanë qenë të futur në punë kryesisht për hapje kanalesh, ndërtime hekurudhash dhe portesh, ngritjen e barakave ushtarake, fortifikimin etj. Madhësia e këtyre kolonive është lëkundur që nga mbarimi i luftës sipas nevojave lokale. Drejtori i Byrosë së Statistikave të Shqipërisë në zyrën shtetërore të hetimeve, i cili u arratis nga burgu më 1948-n, ka deklaruar se në fund të vitit 1947 ishin 18 mijë të burgosur politikë, veç kampeve të përqendrimit. Disa si këta, Kostaq Kotta – kryeministri i fundit para pushtimit fashist më 1939-n, kanë vdekur si rezultat i jetës së keqe në koloninë e famshme në Burrel. Të tjerë si Kolë Kuqali, një nëpunës i Legatës amerikane më 1922–1938, i cili në fillim u përpoq të bashkëpunonte me Frontin dominuar nga komunistët, vrau veten në burgun politik të Tiranës.
Midis deklarimeve të kategorisë së parë rreth kolonive penale, ajo e dhënë nga Skënder Dume, i cili kaloi 5 vjet në këto kampe para ikjes së tij në Greqi në prill 1951. Sipas tij, deri në atë kohë kishte 10 burgje politike në Shqipëri, prej të cilave 10 mijë vetë jetonin në kushte tmerruese. Torturat e tyre dhe trajtimi çnjerëzor ishin përshkruar si të pabesueshme. Vetë Dume shërbeu në dy koloni ndëshkuese në kampin e vdekjes në Vloçisht, afër Korçës, ku nga 1.200 persona, kryesisht njerëz të ligjit, doktorë, studentë, ish-oficerë të lartë, klerikë katolikë dhe myslimanë, tregtarë dhe në kampin e Bedenit në Kavajë. Të burgosurit në kampin e parë punonin në projektin e shpallur të Maliqit, ndërsa ata të tjerët në kanalin kullues Peqin–Kavajë. Në kampin e vdekjes në Vloçisht, të burgosurit zgjoheshin në orën 3:30 dhe fillonin punën në kanal në orën 6:00, ktheheshin në kamp ora 20:00. Disa nga shokët që ishin shumë të sëmurë për punë, aktualisht varroseshin të gjallë në kanal, midis këtyre ishin edhe prifti Josif Papamihali – kryetari i kishës unite në Korçë, nënkolonel Sulejman Vuçiterna, hoxha Qazim Melçani, nënkolonel Tefik Hoxha, Riza Qako, Jaçe Zleusha, Luigj Luli, Ali Elezi dhe të tjerë. Për arsye të një thyerje rregulli, një student u lidh nga rojet e burgut me një kolonë dhe u la aty për 72 orë.
Kampi në liqenin e Maliqit mund të preket si një shembull tjetër, që tregon se si kalojnë të burgosurit politikë në Shqipëri. Të burgosurit në këtë kamp janë organizuar në 12 brigada pune, secila e përbërë nga 120–140 burra. Secila përbëhet nga 3 kompani dhe secila prej tyre prej 3 skuadrash. Personeli që komandon njësitë e ndryshme, përbëhet nga shokë të tyre që quhen të dëmshëm nga komandanti i kampit, megjithëse çdo brigadë është nën mbikëqyrjen e fortë të një oficeri të Policisë. Të burgosurit banojnë në baraka dërrasash, me një brigadë në secilën barakë. Ato nuk janë të ndara në dhoma, gjatë mureve janë dy rreshta koçekësh me dy krevate, njëri mbi tjetrin, ku flenë të burgosurit. Shteti nuk i jep ndonjë mbulesë dhe ata të burgosur që nuk kanë, duhet të flenë ashtu siç janë, mbi kotecin e zhveshur. Barakat nuk janë të mbrojtura prej kohësh. Çdo të burgosuri i kanë dhënë vetëm një palë rroba pune të përbërë nga një pallto, pantallona dhe një këmishë, të cilat shpejt grisen, se puna e të burgosurve ka të bëjë me tharjen e liqenit të Maliqit dhe duhet që ata shumicën e kohës të punojnë në ujë. Nëse i burgosuri nuk ka rroba të tij për t’u ndërruar pas pune, duhet të mbetet me veshjen e punës së lagur. Si rregull, punojnë 10 orë punë në ditë, nëse nuk shtohen me urdhër të komandantit të brigadës. Në gërmimin e kanalit për tharjen e liqenit të Maliqit, shumica e të burgosurve janë zakonisht në ujë që arrin deri në gjunjë, e disa herë deri në brez. Në kundërshtim me këtë kusht, puna vazhdon pa marrë parasysh kohën ose stinën e vitit. Një rrezik tjetër i punës është numri i madh i shushunjave në kanal, që sulmojnë të burgosurit. Si rezultat, shumë të burgosur u sëmurën dhe shpesh rreth 150 syresh kishin nevojë mjekësore të përditshme. Vetë doktori i kampit është i burgosur përjetë. Megjithëse është doktor i mirë, ai nuk ka as veglat dhe as barnat e nevojshme.
Veç skenës së punës së rregullt, që fillon nga ora 4:00 dhe përfundon në orën 16:00, me dy orët që nevojiten për ecje nga barakat në punë, puna shpesh vazhdon për 1 ose dy orë më shumë. Pushimi jepet 3 herë në ditë. Racioni i bukës është 500 gramë, një përzieje gruri dhe thekre, zakonisht e papjekur, që u jepej në drekë. Ushqimi i zier u jepet vetëm për mëngjes dhe darkë. Zakonisht përbëhet nga një supë uji me makarona, fasule ose kunguj. Çdo i burgosur duhet të marrë 100 gramë mish në ditë, megjithëse kjo ndodh rrallë. Kohë pas kohe, të burgosurit lejohen të marrin pako me ushqime për të shtuar dietat e tyre.(Kortezi AFRIM IMAJ-PANORAMA)