Nga: Besim Muhadri/

I lindur dhe i rritur në një ambient me tradita të shquara bujarie dhe atdhetarie, rapsodi popullor hasjan, i përmasave kombëtare, Hamit Kastrati (Golaj, Has 1962), në rrugëtimin e tij nëpër vite e dekada si njeri dhe rapsod, gjithnjë është ushqyer me ndjenjën e dashurisë për atdheun. Ndonëse i lindur dhe i rritur në një kohë kur regjimi komunist në Shqipëri kishte ngulfatur jo vetëm lirinë e njeriut dhe krenarinë e tij, qoftë personale, qoftë kolektive e kombëtare, por edhe kultivimin e traditave popullore, madje duke ndërhyrë edhe në çdo aspekt të jetës, Hamit Kastrati arriti t’i shpëtojë kësaj katrahure dhe të jetonte vertikalisht. I njohur tashmë si një rapsod i këngëve të mirëfillta folklorike, Hamit Kastrati është pa dyshim një nga rapsodët më të njohur jo vetëm të krahinës së Hasit, por edhe më gjerë.

Përveç si këngëtar, ai është i njohur edhe si krijues, përkatësisht hartues i të gjitha teksteve të këngëve të cilat ai i këndon. Janë me qindra këngë të krijuara nga vetë Hamiti gjatë pothuajse tri e më shumë dekadave. Këto tekste këngësh, të krijuara dhe të kënduara nëpër vite, Hamit Kastrati, përveç në audio dhe video incizime, i ka prezantuar para lexuesit, përkatësisht dëgjuesit të tij anekënd atdheut dhe kah flitet shqip përmes librit të tij me titull simbolik dhe shumë domethënës “Kënga e shpirti kurrë nuk vdesin”, në të cilin janë prezantuar 186 tekste këngësh të tematikave të ndryshme, të seleksionuara në pesë cikle, ku secili prej tyre paraqet tematikë më vete. Libri është botuar në vitin 2017, ndërkohë që Hamiti ka shkruar edhe qindra tekste të tjera dhe i ka gati për librin e dytë.

Në ciklin e parë të këngëve, “Gjak që s’falet asht Kosova”, autori ka prezantuar këngët e tij të shkruara e të kënduara për Kosovën, këtij pengu të përjetshëm të këngës dhe të shpirtit të tij prej rapsodi dhe shqiptari. Në këtë cikël këngësh autori i këndon Kosovës dhe ëndrrës së bashkimit kombëtar. Ai i këndon edhe figurave të shquara kombëtare të Kosovës martire, të ndarë padrejtësisht e tragjikisht nga trungu i Shqipërisë natyrale. Këngët e këtij cikli janë këngë që shprehin qartë përpjekjet e shqiptarëve, veçanërisht të atyre të Kosovës për lirinë dhe pavarësinë e saj. Rapsodi Hamit Kastrati i këndon Adem Jasharit, kësaj figure kyçe të UÇK-së, heroizmi dhe shembulli i të cilit frymëzoi luftëtarët e lirisë. Këngët e Hamit Kastratit për dëshmorët e Kosovës jantë kënga me domethënëse, më kuptimplote, të cilat shprehin dhe përçojnë amanetin e burrave të Kosovës që lufta të mos ndalet deri në realizimin e dëshirës së tyre kryesore që të mos ketë “kufij ndërmjet”, siç shprehet në shumë vargje rapsodi.

Këngët e ciklit të dytë të titulluar “Nji asht kanë e asht Shqipnia”, janë këngë kushtuar atyre që u vranë nga regjimi komunist në Shqipëri, por edhe këngë të tjera, të cilat shpërfaqin gjendjen dhe realitetin e një kohë shumë delikate, shumë të dhimbshme, siç ishte koha e regjimit të egër komunist të izolimit dhe të vetizolimit të Shqipërisë.

Në ciklin e tretë “Kush beson veç t’mira gjanë”, autori ka seleksionuar këngët kushtuar baballarëve shpirtërorë të krahinës së Hasit, Tropojës e të Gjakovës, të cilëve ai u këndon me shumë pasion dhe konsideratë.

Në ciklin e katërt Kastrati ka radhitur këngët e kurbetit, kësaj plage të hapur e të pashërueshme shqiptarësh, ndërsa në ciklin e pestë dhe të fundit ai ka prezantuar këngët e dashurisë por edhe disa këngë të tjera humoristike, si pjesë e pandarë e jetës.

Përjetësimi i luftës së Kosovës dhe përçimi i mesazhit të dëshmorëve

Kosova dhe historia e saj plot dhimbje, sakrifica dhe përpjekje për të ardhur deri të dita e madhe e lirisë dhe pavarësisë së saj, në vazhdimësi ka preokupuar jo vetëm atdhetarët, luftëtarët, idealistët, por edhe artistët, poetët dhe këngëtarët. Një shqetësim të tillë ka edhe rapsodi Hamit Kastrati. Kam përshtypjen se asnjëri nga poetët dhe rapsodët e trojeve shqiptarë se sa Hamit Kastrati nuk i ka kënduar kaq shumë dhe me kaq pasion Kosovës dhe bijve të saj të cilët luftuan, u sakrifikuan dhe vdiqën duke luftuar për ditën e madhe të lirisë, por edhe të pavarësisë dhe ta bashkimit kombëtar. Të kësaj tematike janë 78 këngë, të cilat shpërfaqin brengën e madhe të quajtur Kosovë, për të cilën rrahën zemrat dhe u derdh gjaku në kohë dhe periudha të ndryshme të historisë e në mënyrë të veçantë gjatë kohës së luftës së UÇK-së. Këngët e Hamit Kastratit të kësaj tematike, të prezantuara në librin e tij, janë një përmendore e fortë, shumë domethënëse, të cilat, përveç që përjetësojnë heroizmin dhe sakrificën shqiptare për lirinë e Kosovës, ato njëkohësisht janë edhe një dëshmi e gjallë e një historie tashmë të ndodhur që ka dhënë e po jep frytet e saj të ëndërruara nga breza të tërë. Prandaj edhe vetë titulli i ciklit “Gjak që nuk falet është Kosova”, natyrisht i huazuar nga një varg i poetit tonë të njohur Ali Podrimja (Kosova është gjaku im që nuk falet), sikur shpërfaq qëllimin e brezave ndër shekuj. Vargjet e këngëve të kësaj tematike, janë vargje më plot figuracion, me shumë domethënie dhe me shumë mesazhe, të cilat përçohen te lexuesi, qoftë përmes penës së autorit, qoftë përmes porosisë së protagonistëve të këtyre teksteve, të cilët sot prehen përjetësisht në altarin e lirisë së Kosovës.

Shpërfaqja e përmasës së tragjedisë dhe braktisjes së atdheut

Në këngët e ciklit të dytë “Nji asht kanë e asht Shqipnia”, siç u tha edhe më lart, autori ka cikluar këngë të cilat iu kushtohen atyre burrave të Shqipërisë, të cilët u vranë dhe u persekutuan nga ana e regjimit komunist, vetëm pse ata nuk u pajtuan me të keqen që kishte pllakosur vendin, e keqe që kishte ngulfatur perspektivën e Shqipërisë së idealeve të mëdha të rilindësve dhe të të gjithë patriotëve që punuan dhe luftuan deri në pikën e fundit të gjakut për perspektivën e saj evropiane, demokratike.

Këngët e Hamit Kastratit që për kanë këtë tematikë, janë krijime që tregojnë gjithë atë tragjedi të përmasave më të dhimbshme, të përjetuar nga shqiptarët, të cilët autori në një varg i quan jo pa qëllim i quan të pafat. 48 këngët që janë të përfshira në këtë cikël tematik, mund të cilësohen si këngët e dhimbjes e të tragjedisë sonë kombëtare, ashtu siç mund të cilësohen edhe këngët e kurbetit, të kësaj plage të hapur ndër shekuj për shqiptarët, e cila jo që nuk u shërua ndonjëherë, por ka rrezik që të mos shërohet asnjëherë. Si duket të kota janë thirrjet e rapsodit të që shqiptarët të braktisin ëndrrën e kurbetit, që është ëndrra e ikjes nga atdheu për një jetë më të mirë, sepse sindromi i quajtur emigrim ka marrë përmasa të mëdha, madje edhe duke arritur nivelin e tragjikës së përgjithshme gjithëkombëtare.

Shqetësimet e rapsodit Kastrati janë shqetësime të njeriut të ndershëm shqiptar, i cili ia do të mirën atdheut dhe të cilin dëshiron ta shohë ashtu siç duhet dhe duhej të ishte. Qoftë në ciklin “Nji asht kanë e asht Shqipnia”, apo edhe te “Këngët e kurbetit”, fantazma e tragjedisë kombëtare është ajo që sillet e nuk shqitet asnjëherë e në asnjë kohë, qoftë edhe në këtë kohën e re të demokracisë. Këngët si “Kroni i Guruzhupit”, “O shqiptarë pse kaq pa fat”, “Deri kur me derdh lot nana” e shumë këngë të tjera, te cilki “Nji asht kanë e asht Shqipnia” si dhe pothuajse të te gjitha këngët e kurbetit” e në veçanti këngët “Oj Shqipnia me halle e derte”, Pranvera me lot”, “Kofsh mallkue përjetë kurbet”, etj., janë disa nga këngët më të dhimbshme, që shpërfaqin përmasën e një tragjedie të quajtur braktisje të atdheut dhe lënien e tij në vetminë vrastare.

Këngë me shumë kuptim dhe domethënie janë edhe këngët e ciklit Kush beson veç t’mira gjanë, ashtu sikurse janë edhe këngët e ciklit të fundit, këngë dashurie dhe ato humoristike, ku përveç talentit të autorit në krijimin e teksteve të tyre tematike, ato shprehin edhe respektin e autorit për figurat e respektuara fetare siç janë në këtë rast Dervish Azem Dajçi, Dervish Sadik Gaxha, Brah Alia, Pashtriku, si vend i shenjtë, simbolika hasjane dhe kombëtare të humanitetit e të bamirësisë, por edhe këngë të tjera, ku autori ka fokusuar këngën e tij në aspektin e respektit ndaj këtyre figurave fetare të Hasit, Malësisë së Gjakovës e më gjerë, qoftë për aspektin humanitar dhe bamirës të tyre, qoftë si shërues shpirtrash dhe të besimit të patundur në Perëndinë. Prandaj edhe vargu “Kush beson veç t’mira gjanë” është një varg sa domethënës, aq edhe një përçues të qartë për njeriun e kohës sonë.

Rapsodi Hamit Kastrati me shumë pasion i këndon dashurisë, por edhe temave të tjera, përmes të cilave ai prek në “telin” e ndërgjegjes dhe të shqetësimeve të shumta që preokupojnë njeriun shqiptar. Me një fjalë, tekstet e këngëve të tij janë tekste që burojnë thellë nga shpirti i tij i trazuar në vorbullën e kohërave nëpër të cilat ka kaluar ai si krijues dhe njeri.

Hamit Kastrati, padyshim se me anë të këtij libri jo vetëm që po rrombullakëson një pjesë të punës dhe kontributit të tij në fushën e artit të këngës, por njëkohësisht ai po jep një kontribut shumë të çmuar në realizimin e një projekti madhor, siç është përfshirja brenda kopertinave të një liri të qindra teksteve të këngëve të tij, të cilat tashmë janë bërë pjesë e këngës folklorike shqipe, tekste të cilat, ndonëse të shkruara nga Hamiti, tashmë i kanë përvetësuar dhe po i këndojnë edhe shumë rapsodë apo të ashtuquajtur “rapsodë”, madje edhe duke ua ndryshuar kuptimin e tyre, qoftë për shkak të moskuptimit të teksteve në të dëgjuar, apo edhe të tendencës së përvetësimit të këtyre testeve, që në botën moderne quhet plagjiaturë e që kohëve të fundit është bërë fenomen shqetësues.

Prandaj, me anë të këtij libri, Hamit Kastrati tregon qartë se është rapsod në kuptimin më të mirëfilltë të fjalës.

Shoqata Adriatiku/

Firence ka shkollën e vet shqip në këto 35 vjet emigracion shqiptar, ku gjuha shqipe mësohet falas për të gjithë fëmijët 5-15 vjeç. Shoqata kulturore shqiptare “Adriatiku”, e krijuar rishtas në Firence dhe e shtrirë në të gjithë Toskanën hapi shkollën shqipe në qytetin e kulturës e humanizmit. Në Firence, numri i shqiptarëve të Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut, nënshtetas italianë apo rezidentë, është i konsiderueshëm në raport me popullsinë vendase. Siç është kontributi i tyre në jetën e qytetit dhe përditshmërinë e tij.

Shtatë mësuese të shqipes, me përvojë në mësimdhënie në Shqipëri e Itali, zhvillojnë mësimin e gjuhës e kulturës shqipe me fëmijët me origjinë shqiptare të lindur në Itali, që duan të njihen me gjuhën e prejardhjes e jo vetëm, si element identitar e pasurues i dimensionit të tyre si nënshtetas a rezidentë italianë. Njohja dhe shkëmbimi i mendësive në një Firence të hapur multikulturore është një nga qëllimet e shoqatës dhe ky hap i parë i krijimit të shkollës shqipe, si bërthamë e qendrës së gjuhës e kulturës shqipe nesër, është i rëndësishëm.

Ditën e parë të shkollës, e cila ndodhet pranë Circolo SMS Rifredi, me praninë e 25 fëmijëve të parë të regjistruar dhe një numri të konsiderueshëm të bashkësisë shqiptare në Firence, institucionet italiane u përfaqësuan nga drejtuesja e Bashkisë Firence mbi cështjet e të Rinjve e Traditave Popullore, znj. Letizia Perini, sekretari i përgjithshëm i CGIL, z. Bernardo Marasco, Presidenti i Disktriktit 5, z. Filippo Ferraro, zv/Presidenti, z. Franco Muzzi dhe këshilltarja e aktivistja, znj. Senka Majda.

Presidenti i shoqatës “Adriatiku” z. Naim Doda, hapi takimin duke uruar mirëseardhjen prindërve të shumtë e përfaqësuesve të tjerë të komunitetit e institucioneve dhe u shpreh optimist për këtë fillim e për hapat e tjerë që do të ndërmerren, për të cilët po punohet e bashkëveprohet në vijimësi me institucionet shqiptare e italiane.

Znj. Ardita Repishti, koordinatore e shkollës shqipe “Jeronim de Rada” e njëherësh mësuese, prezantoi hapat e bërë për këtë qëllim, në bashkëpunim me bashkësinë shqiptare të Shqipërisë, Kosovës e Maqedonisë së Veriut në Itali e atdhe, objektivat për rritjen e shkollës e konsolidimin e saj, duke u mbështetur në punën profesionale të gjashtë mësueseve të gjuhës shqipe, Tonine Maçaj, Dafina Shima, Saimire Kopshti, Filloreta Alltari, Denisa Nine e Etleva Gjinaj.

Znj. Senka Majda, bashkëpunëtore e hershme e shoqatës dhe komunitetit shqiptar në Firence, sa i takon përfaqësimit institucional, solli përshëndetjet e drejtueses së Arsimit të Bashkisë Firence, znj. Benedetta Albanese, e cila siguroi mbështetje për mësimin e gjuhës shqipe. Nga ana e vet, znj. Majda, e angazhuar në çështje të dinjitetit të qytetarëve në një Itali multikulturore, prezantoi lëvizjet e radhës për konsolidimin e veprimtarive të komunitetit me institucionet.

Z. Bernardo Marasco, Sekretar i Përgjithshëm i CGIL në Firence, u shpreh i nderuar për pjesëmarrjen në një aktivitet të tillë, me përfaqësi të zgjeruar të shqiptarëve në Itali, si kontribues të qenësishëm të jetën ekonomike, sociale e kulturore të vendit dhe ftoi për aktivizëm sa u takon çështjeve parësore të lidhura me fatet e emigrantëve në Itali.

Z. Filippo Ferraro, President i Distriktit 5 falënderoi për një organizim të tillë dhe premtoi hapësira e mbështetje të strukturave për shqiptarët në Itali. Aktivitetet e radhës të lidhura me uljen e viteve për marrjen e nështetësisë dhe gëzimit të të drejtave të plota të rezidentëve, si qytetarë italianë ishin një tjetër pikë e rëndësishme e fjalës së tij.

Z. Franco Muzzi, nënpresident i Distriktit 5, përgëzoi për hapin e rëndësishëm të bërë dhe premtoi mbështetje për më tej.

Premtime të rëndësishme për zgjerimin e shkollës shqipe në Firence, me filiale në të gjitha distriktet, me mjedise të përshtatshme për fëmijët e të rinjtë në institute vendore në qytet, apo ambiente shkollore, u artikuluan nga drejtuesja e Sporteve, Politikave për të Rinjtë dhe Traditat Popullore e Bashkisë së Firences, znj. Letizia Perini. Znj. Perini u shpreh entuziaste për organizimin dhe e gatshme të bashkëpunojë me komuntitetin shqiptar në Firence për konsolidimin e mësimit të shqipes për shqiptaro-italianët e Shqipërisë, Kosovës e Maqedonisë së Veriut.

Sfida e shkollës shqipe “Jeronim de Rada” është në hapat e parë, por sigurisht mbështetet në vullnetin e mirë të të gjithë atyre që e duan dhe punojnë për të, duke nisur nga themeluesit e shoqatës e anëtarë të saj, z. Naim Doda, z. Artan Bakiasi, z. Ledjon Kalivaçi, z. Myrteza Minxhaj, z. Fatos Kapo, z. Selman Meziu, znj. Ardita Repishti, znj. Filloreta Alltari, z. Sokol Gjergji, z. Korab Zhuja, z. Zef Zefi, z. Sokol Gjergji, z. Altin Vero, z. Mario Uci, z. Valon Kabashi e z. Erzen Mazreku, nga shumë dashamirës e mbështetës të saj.

Shoqata kulturore “Adriatiku”, me përfaqësues të Shqipërisë, Kosovës, arbëreshë, të Malit të Zi dhe të Maqedonisë së Veriut, – veç mësimit të gjuhës dhe njohjen me kulturën e zakonet shqiptare në realitetin multikulturor të Firences së të nesërmes, – ndërmerr organizimin e seminareve, konferencave dhe festave tradicionale e kombëtare, po ashtu kremtime me karakter kulturor të ndërsjellë që kontribuojnë në forcimin e marrëdhënieve mes Italisë, Shqipërisë dhe Kosovës.

Përgatiti  Rafael Floqi

Nga Dr. Edward A. Miller, ’89, Profesor i Arsimit në “Oberlin alumni magazine, v.23 no.4 1927. Botuar në Oberlin, Ohio

Parashqevi Qiriazi (2 qershor 1880[1]–1970) ishte Mësuese e Popullit, magjistre e arsimit, pedagoge, intelektuale e shquar, veprimtare e arsimimit të femrës shqiptare, pjesëmarrëse e Kongresit të Manastirit, autore e abetares së parë shqipe sipas alfabetit të Manastirit dhe e himnit të tij, e para femër shqiptare autore e një projekti arsimor. Parashqevi Qiriazi u lind më 2 qershor të vitit 1880 në Manastir (sot Republika e Maqedonisë së Veriut). Ishte fëmija i dhjetë dhe më e vogla e çiftit Maria dhe Dhimitër Qiriazi (Tashko, Konstandin, Gjerasim, Gjergj, Naum, Kristo, Pandeli, Fankë, Sevasti dhe Parashqevi).[2] Shkollën fillore dhe shkollën e mesme i kreu në qytetin e saj të lindjes në Manastir. Në vitin 1900 filloi studimet në Kolegjin Amerikan për Vajza në Stamboll (anglisht: American College for Girls), institucion ky i cili vepronte në kuadër të të ashtuquajturit Robert College, në degën e letërsisë, ku në vitin e fundit të studimeve ishte edhe presidente e organizatës studentore. Pas diplomimit në Kolegjin Amerikan për Vajza në Stamboll, në vitin 1904 filloi punën si mësuese dhe më vonë drejtuese në Shkollën Shqipe të Vashave në Korçë.

Në vitin 1912, Parashqevi Qiriazi regjistrohet në studimet pasuniversitare master në Fakultetin e Pedagogjisë (Edukimit) të Kolegjit të Oberlinit në Ohio, Shtetet e Bashkuara. Në qershor të vitit 1913, në Universitetin e Oberlinit përfundoi me sukses studimet master ku edhe mbrojti temën me titull: “Zhvillimi i shkollave në Perandorinë Turke dhe një sistem ideal i arsimit në Shqipëri”. Me këtë mori thirrjen akademike, M.A. magjistre e edukimit (master of education).  Ajo është e para shqiptare me këtë kualifikim. Ndërkohë, ajo në SHBA hartoi edhe programin arsimor të Qeverisë së Përkohshme të Ismail Qemalit. Po në këtë vit shkroi dhe botoi në Çikago veprën “Shkolla e vashave – Korçë“ (The School for Girl – Kortcha, Albania).  Për shkak të fillimit të Luftës së Parë Botërore, në vitin 1914, detyrohet të largohet nga Shqipëria.  

Në revistën e universitetit “Oberlin alumni magazine, v.23 no.4 1927. Botuar në Oberlin, Ohio zbuluam gjetëm këtë artikull nga pedagogët e saj kushtuar Parshqevisë sonë kur e takojnë atë në Shqipëri në shkollën e vashave që drejtonte me të motrën dhe të kunatin Kristo Dakon. Edhe Parashqevia, sikurse rilindësit e tjerë, e vlerësoi shumë rëndësinë e arsimit, qëllimi i të cilit ishte “t`a bënjë njerinë të mbaruarë, njeri me karakter të qëndrueshëm”; ai na bënë të rrojmë me dinjitet, “të bëhemi të dobishëm për vehten tonë edhe për kombin tonë.” Arsimi “është më i madhi mirëbërës i botës.” Sipas saj, “arsimi kombëtar është shtylla e hekurt e rojtjes së kombit.” Prandaj, ajo thekson se në mbarë botën është “i pranuar parimi, se ç`do njeri që sjell Perëndia ndë këtë botë, ka të drejtë të plotë të arsimohet…

Ky artikull është i dyti shkruan autori në një seri mbi Gratë Pioniere të Kolegjit Oberlin, redaktuar nga Profesorja e Asociuar Emeritus Frances J. Hosford, ’91. Ai i takon siç duhet është paraqitur më vonë në serinë, por për arsye të veçanta evropiane. kam qenë në turne në Amerikë, duke konkurruar me futbollin për pozicione të spikatura në faqen sportive dhe në faqen e parë të gazetave tona metropolitane: Suzanne, mbretëresha e mbretërisë së tenisit dhe Marie, mbretëresha e rumunëve. Nuk është qëllimi im t’ju tregoj për asnjërën prej tyre, por është një artikull me interes që një nga të diplomuaret tona të Oberlin-it ishte për një kohë anëtar i familjes së Mbretëreshës Marie dhe shoqëruesja e saj. 

“Ajo grua e re është Parashqevi Qiriazi, një shqiptare, e cila u dëbua nga vendi i saj gjatë luftës dhe gjeti strehim te Mbretëresha Mari në Rumani. Shkurtin e kaluar zonja Miller dhe unë patëm mundësinë të vizitonim Zsh Qiriazi dhe të shihnim punën e saj në Shqipëri. Parashqevi D. Qiriazi mori diplomën e saj Master në Kolegjin Oberlin në vitin 1913. Zonja Qiriazi është aktualisht drejtuese e Liceut Qiriazi në Tiranë, kryeqyteti i Shqipërisë. Liceu Qiriazi, ose Shkolla Qiriazi, u themelua në vitin 1891, si shkolla e parë për vajza në Shqipëri. Që nga themelimi i saj e deri në fitimin e pavarësisë së Shqipërisë, qeveria turke zhvilloi një fushatë kundër saj, por nën drejtimin e vëllait të zonjushës Qiriazi, motrës së saj dhe asaj, në luftë, përndjekje dhe masakër, kjo shkollë ka ecur vazhdimisht përpara. 

Liceu Qiriazi është e vetmja shkollë e mesme apo e lartë për vajza në Shqipëri dhe e vetmja që ka qenë ndonjëherë. Është qendra në të cilën vijnë vajzat nga familjet e larta shqiptare dhe nga e cila kthehen në fshatrat e tyre të ndryshme si mësuese, si drejtuese të komunitetit, për t’u bërë vetë qendra kulture, mësimi, jetese higjienike. Pa diskutim Parashqevi Qiriazi zë pozicionin më të lartë të çdo gruaje në Shqipëri dhe respektin dhe nderimin e bashkatdhetarëve të saj dhe në atë që ka bërë për mirëqenien e tyre. Ajo ishte e vetmja grua delegate nga çdo komb në Konferencën e Paqes në Paris. Gjatë konferencës ajo ishte në detyrë si kryetare e delegacionit shqiptar, dhe kryesisht falë taktit dhe aftësisë së saj, Shqipëria ruajti pavarësinë e saj dhe u pranua në Lidhjen e Kombeve, Republika më e re dhe më e vogla që kishte anëtarësim në Lidhje. 

Kur vizitova Konsullatën Shqiptare në Romë për të marrë vizën time për në Shqipëri, konsulli shqiptar tha: “S’mund të gjejmë një njeri në Shqipëri më mirë se zonjusha Qiriazi”. Pas marrjes së vizës, zonja Miller dhe unë u nisëm me trenin e natës për në Bari në bregdetin Adriatik të Italisë. Në Bari, me largpamësinë e zonjushës Qiriazi, të nesërmen në mëngjes na takoi Andre Ekonomi, një shqiptar, i cili flet rrjedhshëm njëmbëdhjetë gjuhë dhe të paktën njërën prej tyre vazhdimisht, por fatkeqësisht nuk e përfshin anglishten në listën e tij. Megjithatë, një përzierje e frëngjishtes, gjermanishtes dhe italishtes, me përdorimin e shpeshtë të gjuhës primitive të shenjave, e cila i ka kaluar të gjitha, bëri të mundur një ditë interesante në Bari dhe një shkëmbim shumë të konsiderueshëm idesh. 

Këtu u informova përsëri se zonjusha Qiriazi ishte padyshim forca më e madhe e së mirës në Shqipëri dhe fakti që unë kisha qenë mësuesja e saj më autorizonte që ta nderoja dhe ta respektoja dhe çdo shërbim që mund të më bënte zoti Ekonomi apo ndonjë shqiptar tjetër në Bari. Këtë ai ma tha në të gjitha gjuhët që mund t’i kuptoja dhe, sipas besimit tim, goditi me çekiç në tetë ose nëntë të tjera. Në orët e natës, zoti Ekonomi na la shëndoshë e mirë në bordin e avullores së vogël italiane për në Durrës. Pas një udhëtimi dymbëdhjetë orësh, kryesisht, por duke lundruar përpara, hymë në portin e Durrësit, Durachiumi i lashtë i themeluar rreth vitit 580 p.e.s. 

Këtu na takuan zonjushën Qiriazi dhe Kristo Dakon, kunatin e saj, një i diplomuar në Seminarin Teologjik Oberlin në vitin 1913 dhe i morën gjithashtu në bord në Durrës. Kjo e fundit, me urdhër të Presidentit të Republikës, për t’i bërë nder zonjushës Qiriazi. Si edhe neve dhe mësueses së saj amerikane. Kjo përshëndetje e papritur na habiti, por kishte më vijuar më shumë. Po zbrisnim në vendin që do të na çonte në bankinë, zonjusha Qiriazi na tha mënjanë se në zbarkim do të na takonin forcat ushtarake të Durrësit. Ky kishte një tingull disi të keq, por përsëri zonjusha Kyrias na erdhi në ndihmë. “Kur të paraqesin krahët, duhet të ngrini kapelën tuaj,” pëshpëriti ajo. Vrapuam me xhaketën ushtarake të padëmtuar, e me kapelë në dorë. Më pas zbuluam se ishte e nevojshme të prisnim dy orë që të kalonte një kohë përpara se t’i bënim një thirrje ceremoniale Guvernatorit. Pas këtij formaliteti na vendosën në një Ford që priste që do të na çonte në Tiranë. Na thanë se ky ishte i njëjti Ford, i drejtuar nga i njëjti shofer, në të cilin hipnin dy amerikanët që ishin qëlluar në pritë rreth një vit më parë, në një degë të së njëjtës rrugë. Na u shpjegua se të shtënat ishin të gjitha një gabim, por meqenëse rezultatet ishin aq fatale, sikur të ishin të qëllimshme, kishte një ndjenjë të lehtë se nuk do ta shijonim peizazhin aq sa prisnim. Synimi kishte qenë, siç na thanë, që të qëlloheshin disa liderë politikë që ishin larguar nga Tirana me një makinë më përpara. Fatkeqësisht, kjo makinë pati probleme me gomat dhe Fordi, duke e kaluar aty, u fut në pritë dhe u godit nga plumbat. Ne paralajmëruam shoferin që të mos kalonte asnjë makinë në lëvizje ose të palëvizshme. Mbërritëm në Tiranë, megjithatë, pa ndonjë incident dhe u pritëm mikpritës në shtëpinë e zotit dhe zonjës Dako. Në mbrëmje vajzat e shkollës na shtruan një darkë dhe pritje, një darkë shqiptare me supë të thartë dhe pilaf turk, pjata me shije të çuditshme për një shije amerikane, por një pritje që ishte një zbulim për origjinalitetin, shijen e mirë dhe miqësinë. Unë pata nderin të isha burri i parë që isha i pranishëm në një vakt me vajzat e shkollës. Ishin pesëdhjetë prej tyre, muhamedane, ortodokse, katolike, por të gjitha shqiptarë dhe jetonin së bashku pa menduar për dallimet fetare. Ne i gjetëm të gjitha këto vajza që flisnin lehtësisht anglisht dhe frëngjisht, megjithëse asnjëra prej tyre nuk dinte gjuhë tjetër përveç shqipes kur hyri në shkollë. Një nga vajzat më të mëdha na priti në një fjalim të zgjuar në anglisht. Më pas na argëtuan me vallëzime vendase, me këngë franceze dhe angleze dhe me gjuhën e tyre e në anglisht. Të gjitha punët në klasë në shkollë kryhen në anglisht, megjithëse përdoren tekste mësimore në frëngjisht dhe anglisht, pasi në disa raste në ato frëngjisht mund të blihet më lirë. Unë fola në anglisht me një grup vajzash më të mëdha që po përgatiteshin për të dhënë mësim dhe që po përdornin si tekst në Historinë e Arsimit. Historia Pedagogjike e Compayré. Zonja Miller dhe unë ishim të dy shumë të impresionuar gjatë qëndrimit tonë me cilësitë e shkëlqyera tw vendaseve dhe aftësinë intelektuale të këtyre vajzave dhe punën e jashtëzakonshme që zonjusha Qiriazi po bën për to në shkollën e saj. Qëndruam për një javë në Tiranë, duke shijuar mikpritjen e ngrohtë të shtëpisë Dako, miqësinë e shqiptarëve, hijeshinë dhe mirësjelljen e vajzave të shkollës dhe çuditshmërinë e mjedisit tonë, me gratë e mbuluara, me thirrjen e myezinit drejtuar besimtarëve nga minaret e shumta, pesë prej tyre, që i shihnim e dëgjonim nga dritarja e anës nga tregu pamje piktoreske dhe plot risi për sytë tanë perëndimorë. Ne takuam shumë zyrtarë të qeverisë gjatë qëndrimit tonë, si dhe ministrat francezë dhe rumunë dhe ministrin tonë të SHBA-së nga brezi i misrit të Indianës. Ndër të tjera thirrën ministri i Jashtëm, ai i Arsimit dhe Komandanti i Përgjithshëm i Ushtrisë dhe të gjitha këto thirrje duhej t’u ktheheshin menjëherë. 

Nga secili dëgjuam të njëjtin vlerësim të lartë të zonjushës Qiriazi dhe të vlerës së punës së saj. Ishte shumë e qartë se këto thirrje do t’i bënin nder asaj dhe shkollës që ajo kishte ndjekur, kolegjin e largët në Amerikën e largët. Një ditë para se të largoheshim nga Tirana, u thirrëm në një audiencë nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Ahmet Bej Zogu. Presidenti është një i ri i fuqishëm, energjik, rreth tridhjetë e katër vjeç, ambicioz për ta nxjerrë Shqipërinë nga rruga e saj primitive në jetën e qytetërimit modern perëndimor. Ai është, ndoshta, diçka si një Musolini në metodën e tij, por ka në zemër interesat më të mira të vendit të tij dhe është i gatshëm të japë jetën e tij në shërbim të tij. Gjatë intervistës ai iu drejtua zonjushës Qiriazi, e cila vepronte si përkthyese, dhe tha se “e ardhmja e vendit tonë nuk është në duart e presidentëve, kabineteve dhe parlamenteve, por në duart e mësuesve si Zsh. Qiriazi dhe e vajzave që ata edukojnë, të cilat në shtëpitë shqiptare do ta çojnë brezin e ri në një jetë të re”. Gjatë javës që ishim atje u hap terreni për ndërtesën e re të Liceut Qiriazi. Një vend i bukur është siguruar rreth katër milje larg qytetit, në një luginë të rrethuar nga male, në një pllajë të pyllëzuar me pamje nga një përrua simpatik. Rrjedh nga një nga malet e largëta nga fshati ku lindi Skënderbeu, heroi i madh kombëtar i Shqipërisë, e shikon me përposh shkollën e re. Gati pesëqind vjet më parë Skënderbeu udhëhoqi shqiptarët, “Bijtë e shqiponjës së malit” kundër turkut dhe hodhi poshtë sundimin turk. Fshati i tij i lindjes tani shikon një fushë një betejë paqësore, në të cilën gratë shqiptare po çlirohen nga sundimi i injorancës, besëtytnive dhe intolerancës fetare, nën udhëheqjen e njërës prej vajzave të Oberlinit. Në ceremonitë e thjeshta që shënuan hapjen e themeleve morën pjesë mësuesit dhe vajzat e shkollës, përfaqësues të qeverisë shqiptare, ministri rumun me bashkëshorten e tij dhe shumë miq personal të Dakos dhe Zsh Qiriazi. Dy qengja u flijuan sipas riteve të lashta shqiptare, u shtrua një drekë në barbekju dhe soditja e parë në faqen e re u kthye nga zonjusha Qiriazi. Vajzat e shkollës thurën kurora me lule të egra dhe i varën në qafë, në kapelë, në krahë, derisa u bëmë buqeta të animuara. Kujtimi im më i këndshëm është pamja e këtyre vajzave shqiptare që luajnë lojëra vendase dhe kërcejnë në një livadh me bar midis pllajës dhe lumit. Ato ishin të zbuluara të gjitha, një gjë e re për shumë prej tyre në publik; ato ishin të gjitha të lumtura dhe të gëzuara; dhe muhamedane, ortodokse dhe Katolike, ato ishin të gjitha një familje ndërsa luanin, kërcenin dhe këndonin himnin e tyre. Ato janë të bashkuara, prindërit e tyre janë të bashkuar, shqiptarët kudo janë të bashkuar në dashurinë dhe nderin që kanë për zonjushën Qiriazi. 

Parashqevi Qiriazi është një grua e jashtëzakonshme. Ajo po bën një punë të jashtëzakonshme për njerëzit e saj. Jam krenare që kam qenë mësuesja e saj. Kolegji Oberlin mund të jetë krenar që e numëron atë ndër vajzat e saj studente.”

Prof. As. Dr. Hasan Bello/

Krijimi i shtetit të pavarur shqiptar dhe ndërtimi i institucioneve kombëtare në vitet 20-30 u shoqërua me oksidentalizimin e shoqërisë shqiptare. Ky ishte një proces, i cili në fakt te shtresa e lartë (burokratët dhe familjet e mëdha) kishte filluar duke nisur që nga fundi i shek.XIX. Pas 28 nëntorit 1912, ai u vu re edhe te borgjezia tregtare e qyteteve të mëdha shqiptare. Mënyra sesi visheshin, komunikonin, sendet shtëpiake dhe prania gjithnjë e më shumë e pianove në këto familje, ishte një tregues i kalimit nga “alla turka” në “alla franga”.

Një rol të madh në këtë drejtim luajti shkollimi i këtyre shtresave në licetë dhe shkollat evropiane brenda dhe jasht Perandorisë Osmane. “Lingua franca”ishte shpesh herë jo vetëm gjuha e telegrafit, por edhe e korrespondencës dhe e bisedave ndërmjet tyre. Ajo po zëvendësonte gradualisht turqishten dhe greqishten, të cilat kishin dominuar në këto shtresa.

Pjesa më e dukshme e procesit të oksidentalizimit, ishte veshja e burrit dhe e gruas shqiptare. Këtu bëhet fjalë kryesisht për tregtarët, burokratët dhe pinjollët e familjeve të njohura. Kjo konstatohet nga koleksionet personale dhe ato të fotografëve të njohur vendas dhe të huaj.

Ajo që duhet theksuar është se: e para, oksidentalizimi ishte një proces që preku të gjitha vendet që ishin pjesë dhe dolën si entitet më vete nga Perandoria Osmane; e dyta, ai nuk u zhvillua në mënyrë të njëtrajtshme në çdo shoqëri; e treta, krahasuar me Republikën Turke dhe reformat sekulariste, elita politike shqiptare nuk ndoqi politika drastike. Por e la që ky proces të zhvillohej në mënyrë të natyrshme. Sigurisht, që reformat ataturkiste u morën si një model eksperimental dhe u reflektuan pjesërisht edhe në shtetin shqiptar. Por pa dhunë ligjore dhe me kujdes, që të mos ngjallnin reaksionin e shoqërisë, e cila në pjesën e saj dërrmuese jetonte në zonat rurale. Shkurt, oksidentalizimi nuk u shoqërua me teza biologjike, për të përzier rracën shqiptare me atë europiane, siç ndodhi në ndonjë vend tjetër.

Në fotot e mëposhtme, të cilat i përkasin fotografit të njohur, tironcit Ymer Bali është familja Beshiri dhe ajo mbretërore, që nuk ndryshojnë shumë nga ato në një shtet tjetër të Europës.

Ambasador Flamur Gashi/

Nga sot, sheshi në qendër të qyteti të Kavajës bëhet më i bukur, më domethënës dhe më simbolik, tashmë aty qëndron krenare shtatorja e Indrit CARËS – “Ushtar Kavaja”, birit hero të Kavajës!

Luftëtar i UÇK-së, “Hero i Kosovës”, bir i Kavajës, Shqipërisë dhe Dardanisë, ai dha jetën për liri dhe bashkim kombëtar dhe do të mbetet përjetësishtë simbol i krenarisë së Kavajës qyteti të tij të lindjes, simbol i atdhedashurisë dhe krenarisë kobëtare!

Faleminderit z. Fisnik Qosja, kryetar i Bashkisë së Kavajës, për këtë aktivitet të veçantë dhe më vlera të mëdha kombëtare!

Nder e Lavdi – “Ushtar Kavaja”