Para pak ditësh Iliriana Sulkuqi u kthye në New York nga Shqipëria. E kisha ndjekur nëpër media në lëvizjet në Jug e Veri, e dija që kishte botuar me kujdesin e saj të përkorë tre libërtha xhepi me poezi të zgjedhura të Frederik Reshpjes, Ndoc Gjetjes e Betim Muços, poetëve të mrekullueshem që s’janë më në mes nesh dhe i prezantonte kudo që shkonte. Por unë mezi prisja të lexoja e të dija për librin e saj, që më kish nderuar me zgjedhjen si redaktor, por dhe si pagëzues të titullit. Asgjë nuk lexova.Vetëm kur erdhi më dha kopjen me shënimin dashamirës…
E veçova këtë fakt, që është ndër qindra për altruizmin dhe veçantitë e Iliriana Sulkuqit, për shpirtin e karakterin e saj, që shprehet aq bukur e i plotë në vëllimin “Jeta shetit nëpër ëndrra”. Është botimi më i plotë dhe prezantues për këtë poete, që “e kam takuar” që herët, kur unë s’kisha mbaruar shkollën 8-vjeçare dhe e di që do vazhdojë të shkruaj e do të takohet me lexues dhe në breza. Se poezia e saj ka në qendër, në fokus njeriun me ndjesitë më humane, ka lotin e gëzimit dhe të dhimbjes, ka monumente të gëzimeve dhe dhimbjeve të ditës, ka zëra fëmijësh që i thërrasin “gjyshe”, ka miq të shumtë të gjallë dhe të ikur , që bisedon në poezi…Sepse kështu është jeta e saj. Dhe ndonëse e njohur e hershme, së pari u takuam para tre-katër vitesh në New York. Kuptohet në një takim miqsh krijues, ku Iliriana nuk mungon kurrë.Dhe habia ime kishte pyetjen më të zakonshme: Ku e mban shpirtin kjo poete? Por nuk ke nevojë ta pyesësh, kur sheh sa me dashuri rrethohet nga të gjithë, sa e duan dhe e rrethojnë me përkedheli shoqërore Ilirianën e madhe, që vjen me dashurinë dhe sinqeritetin e një fëmije të vogël.
Vëllimi “Jeta shetit nëpër ëndrra” është i plotë si një prezantim dhe një portret i plotë poetik i saj.I ndërtuar me cikle thjesht për një perthyerje, ai mund të lexohet krejt i pashkëputur. E lexon e rikthehesh dhe pakuptuar, thua përmendësh vargje që të mbeten në memorie. Se sinqeriteti, metaforat, vargu i lirë dhe i matur vijnë me një natyrshmëri të admirueshme dhe befasime të mrekullueshme. Si në poezitë e mallit dhe të dashurisë, në portretizimet e kushtimet poetike, poezitë “biografike” të hershme që janë në një cikël të mëvetësishëm, ke Ilirianën me zërin e pastër, me një ndjenjë të kulluar, të drejtperdrejtë me vlagë malli, me protestën hera-herës, me një ndjenjë dashurie femërore si e dashuruar, me mëmësinë dhe sidomos “gjyshërine” që po jeton tani në New York tek nipat dhe mbesa dhe nipin tjetër në Shqipëri.Ka diku dhe Namsgjanë e Elbasanit, nënën që vjen me dashuri e mall të veçantë dhe kur i mungon dhe ajo flet me shpirtin e saj. Pra, në këtë vëllim has përmbledhtazi një Ilirianë fëmijë, adoleshente, të shkolluar si ushtarake, një ëndërrimtare në të gjitha moshat, një nënë dhe një përçuese e çdo ere e flladi të ditës që jetojmë.
“Paguajmë shtrenjtë,
sa shtrenjtë paguajmë
të na dhembë…”
Këto janë vargjet e një poezie të plotë. Nuk mund të shtosh e të heqësh asnjë gërmë.Lakonizëm absolut. Tis dhembjeje e trishtimi. Një ditë. Një jetë. Haraç i përhershëm i mundit. Jo për të jetuar. Por për të mbartur një dhembje…
Është në natyrën e poezisë së saj veçimi i një detaji, nxitja e fantazisë nëpërmjet metaforës dhe nëntekstit thuajse në të gjithë poezitë pavarësisht nga tematika që kanë.Për poezi të tilla, që janë kaq të shumta çdo lloj analize apo vështrimi kritik të duket e mangët dhe nuk ia shton vlerat, madje dhe ia zbeh ato. Bie fjala, kur shkruan për mallin (faktikisht i gjithë vëllimi është një mall poetik, ajo nuk retorizon, nuk vrapon pas metaforave të bujshme, siç ndodh rëndom në poezinë e sotme, por me një detaj tepër sinjifikativ, ngre atë obelisk të bukur të kësaj vetie njerëzore:”Malli qenka dhe i bukur…/edhe pse të thanë si eshkë…/Jeta vetë na qenka mall/Ndaj syhapur gjithkush vdes… ”. Apo në poezinë tjetër për nënën: “Vetëm nëna ma lexoi/mallin në sy./Me shpirtin e saj-/fshij lotët e mi…”
Mund të citoja dhjetëra poezi të tilla ku kullon një mall e trishtim i ndritshëm poetik. Dhe gjetja e nje detaji jetësor e konkret të metaforizuar e bën poezinë e Iliriana Sulkuqit të mbahet mend e të “ngjitë” lehtë tek lexuesi.Kështu për dashurinë janë shkruar e shkruhen përditë nga të gjithë. Poezia e Ilirianës “nuk fluturon” nëpër galaktika duke kërkuar e rrëmbyer yjet, duke rendur nëpër hënë , për të dhënë këtë ndjenjë divine. Poezia e saj na tregon se hyjnorja mund të gjendet tek e përditshmja, tek shpirti njerëzor.
Ka shumë vite që Iliriana jeton mes Shqipërisë dhe Amerikës. Është fat se është pranë nipërve dhe mbesës e vajzës këtu, por njëherazi përmallohet dhe rend atje. Dhe mezi pret ditët të ikë dhe mezi pret të kthehet. Se ajo, siç thotë në një poezi, jeton të plota stinët e gjethes. Se gjethja ka tri stinë, shkruan ajo, dhe “të vdiskam – tri jetë m’u dashkan” . Dhe jetët e saj janë me zë të plotë. Jeton si vajzë, si nënë dhe si gjyshe. Madje, siç thotë “në shpjegimin” e saj poetik, se për të gjithë jetët ka si lëndë lidhëse mallin. Për të shpetuar i drejtohet Zotit, me dyshimin për drejtësinë e tij, për të gjetur
drejtësinë: ”Përse na ndave/në dy gjysma globi,/njera me natë,/tjetra me ditë?…Si mund të puthen/ dashuritë?…”.Dhe shpëtimi dhe të jetuarit të njëkohshëm të “tre stinëve” kërkohet tek një “alo”, që kushton më shumë se buka, më e shtrenjtë se jeta, një “alo”, që “…pritjen s’e ngopka”… Apo më shtjellueshëm e në mënyrë të drejtpërdrejtë shfaqet ky motiv në poezinë “Po plas”, me merakun e kërkimit dhe gjetjes se një ”…rrote gjigande, sa Dashuria” që gjithë Amerikën ta tërhiqte tek Vendlindja (Shqipëria)…
Tematika e gjerë, vargu i larmishëm, hapësira e pamatë shpesh as nuk jepen në një shkrim entusiast ( se është entusiazëm dhe gëzim festiv hasja në një vëllim poetik të mirëfilltë , kur sot botohen me mijëra faqe pa asnjë poezi të vërtetë brenda), na solli “shqetësimin” për gjetjen e një titulli shprehës. Madje ajo në një poezi “lutet” ta ndihmojnë, që mos të ketë ankthet e mallit, as rrahjet e zemrës, as një emër shpendi, as emër jete dhe vdekje, as zjarr, as hënë e diell, as vjeshtë të artë, as nënë e babë, as vend….Pra kërkon një titull “pa pentagram/ku notat lozin/me shpirtërat tanë”; kërkon një titull pa asgjë, se i ka të gjitha në plotërinë e vet ky botim i mrekullueshëm poetik i Iliriana Sulkuqit…
