Dr. Entela Komnino /

Prania konkrete e fenomeneve e dukurive retorike në të gjitha nivelet e shkrimit, që nga ekspozimi i idesë deri tek mjetet gjuhësore, ashtu siç e parashikon dhe retorika përgatitjen e një teksti, janë një konsideratë paraprake, për të gjetur e artikuluar substancat reale të shfaqjeve retorike në Publicistikën e Nolit. Në një kuptim tjetër, ky është procesi më i ndodhshëm sa më lart Gadamer. Publicistika e Nolit është e botuar në disa përmbledhje me shkrimet në gazetë dhe fjalimet e mbajtura në auditorë të ndryshëm. Brenda të njëjtit korpus të Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë1 është botuar një fond tjetër i konsiderueshëm publicistik nën emërtimin ‘Oratoria’, Autobiografia, Letërkëmbimi, Intervista dhe të ndryshme2 . Ndërsa po nga Nasho Jorgaqi përmblidhen nën ‘Ligjërime’ ‘…nga mijëra fjalime …vetëm disa dhjetëra’3 pasi, siç shpjegon autori, ‘për arsye të ndryshme oratoria e Nolit nuk ka arritur e plotë’4 . Koha që përfshin aktivitetin e konsideruar në këto botime si publicistik dhe oratorik është përkatësisht 1905-19495 dhe 1906-19646 . Në botime më të vonshme kanë ardhur ribotimi i pjesës më të madhe të fondit të njohur publicistik, si dhe disa artikuj të rinj, që në cilësinë tonë të shqyrtimit, nuk ndryshojnë arkifaktet. Përsa i përket regjistrimit zanor të ligjërimit të Nolit, ai nuk ka hyrë dot në këtë hulumtim, për faktin e parë që studimi fonologjik i shqipes nuk lejon krahasime dhe diskutime shkencore mbi intonacionin si të interpretueshëm në ligjërim, e prej këtej të nxjerrë përfundime tipologjike mbi këtë shfaqje retorike, që më tej të mund t’i shtohej arsyetimeve-kontribute për Nolin. Nga ana tjetër, diskutimi i intonacionit, do të çonte më pranë fillesave gjuhësore se ato letrare, pavarësisht normës së ‘pronuntatio’-s që rrjedh nga retorika. Përkundrejt një procesi shterues të objektit ‘PUBLICISTIKA’, fakti i marrë këtu në konsideratë është, që, format e sotme të komunikimit që nuk kanë më kufijtë gjinorë klasikë, reflektojnë më gjerë se funksioni bazë i saj – apeli mbi publikun, ashtu siç ndodh dhe tek Noli. Ndjesitë estetike nga vepra publicistike e Nolit dhe pyetja për to janë një prej fenomeneve që i vendosen radhës së një materieje specifike të tij. Një tjetër veçanti janë tekstet e liturgjisë ose të mbajtura në kishë që shkelën dhe një praktike jo shumë të njohur, siç ishte të botuarit e tyre në gazetat e shqiptarëve, duke fituar me këtë një përmasë mediatike të shtuar. Nga ana tjetër, një sërë shkrimesh apo fjalimesh politike pikëpyeten si njësi apo lloje të publicistikës a letërsisë. Në të njëjtën mënyrë është pyetur madje se sa publicistike mund të jenë introduktat për veprat letrare të përkthyera nga Noli apo esetë tematike. Sipas nesh të gjitha këto nuk e bëjnë të ndryshme publicistikën e tij si cilësi për sa kohë shprehen përmes funksionit të vet themelor – apelit – dhe mjeteve të qarta që e tregojnë atë. Por pasqyrimi i kushteve të krijimit të tij në vepër, siç ka qenë p.sh., të qenurit prift ose autor i parapëlqyer i një sistemi vlerash mbi të cilin u përjashtuan shumë autorë të tjerë të vlershëm, distancohet prejvetiu nga pyetja bazë. Pëlqyeshmëria që na lë një autor si Noli, qoftë dhe përkundrejt polemikës me ata, ka përgjigje të arsyeshme retorike. Edhe më njerëzisht ka rrjedhur vështrimi i Nolit si qenie e përditshme. Prej kësaj retorika adreson shqyrtimin e elementëve sociobiografikë, për një ndikim të mundshëm mbi figurën retorike të tregimit nga ngjarjet që kanë shënuar kthesë në jetën e tij. Ky plotësim shkon kështu në funksion të Nolit, jo vetëm si këndvështrim retorik, por dhe si përmasë për lexuesit shqiptarë, të cilëve, jeta e një autori të dashur iu ka munguar, ose iu është polemizuar në mënyrë sporadike. Por pas arsyetimeve paraprake, e vërteta për Nolin kapërceu çdo pritmëri kur iu nënshtrua skemës që kërkoi përgjigje përkundrejt adresimit të çështjeve si: • boshti i retorikës me aktivitetin politik të Nolit përmes ligjërimit politik, • përse Noli ‘u bë shqiptar’ në Amerikë, • çfarë është kisha si objekti më i vështirë dhe i sforcuar i analizës së Nolit para viteve ’90, dhe sidomos • çfarë domethënie me gjurmë kanë faktet biografike përkundrejt hartuesit të teksteve publicistike duke nisur që nga vendkoha e Nolit.

1 Bihiku, K. ‘Fan S. Noli Vepra 2 dhe 3’, ‘8 Nentori’, Tiranë 1987 

2 Jorgaqi. N., ‘Fan S. Noli Vepra 6’, Tiranë 1996 

3 Jorgaqi, N., ‘Fan S. Noli, ligjërime’, fq. 476, Tiranë, Dudaj 2002 

4 Si më lart 

5 Bihiku, K. ‘Fan S. Noli Vepra 2 dhe 3’, ‘8 Nentori’, Tiranë 1987 

6 Jorgaqi, N., ‘Fan S. Noli, ligjërime’, fq. 476, Tiranë, Dudaj 2002, ‘përpara se të njihej nga shqiptarët si publicist, u njoh si orator

Dr. Iris Halili/

Kisha kohë pa qarë teksa lexoja. Kjo ndoshta sepse vitet e fundit më shumë jam marrë me librat e mendimit që e thonë moralin e veprës drejtpërdrejt, pa përshkrime emocionale, pa karaktere të spikatura dhe pa ndonjë vështirësi për të zbuluar apo për t’iu përgjigjur pyetjes finale se çfarë ka dashur të thotë autori? Megjithatë, para disa muajsh teksa lexoja librin e mësuesit dhe poetit Pajtim Sejdinaj qava vërtet, madje edhe me dënesë pasi u njoha si në një film real me historitë e gjyshërve të mi, të treguara nëpërmjet rrëfimeve dhe legjendave të njerëzve të gjallë që i kanë njohur, vlerësuar dhe admiruar.Unë i takoj atij brezi që jetoi në komunizëm dhe u rrit duke njohur prindërit apo gjyshërit e munguar nëpërmjet rrëfimeve të familjarëve, sigurisht nëse ishe me fat dhe kishe familjarë të sinqertë që të rrëfenin pa frikë. Neve më së shumti për stërgjyshërit dhe gjyshërit na rrëfente gjyshja. Ajo thoshte se stërgjyshi, domethënë vjehrri i saj, Hajredin Fratari, firmëtar i pavarësisë dhe dëshmor i saj, kishte qenë hero që kishte dhënë jetën për atdhe, madje edhe që kishte hapur shkollën e parë shqipe në Mallakastër.

Po kështu, gjyshja fliste për gjyshin, Rauf Fratarin dhe vlerat e tij si bashkëshort dhe si patriot, delegat i Mukjes dhe Pezës, si dhe luftëtar antifashist, që ndonëse kishte studiuar në akademitë ushtarake më të larta në Itali, fillimisht në Modena dhe më pas më të lartën në Romë, kishte djegur flamurin fashist sapo ata kishin vënë këmbë në tokën e tij.

Domethënë, unë gjyshin nuk e njoha kurrë, sigurisht as stërgjyshin, por në mendjen time ishte formësuar imazhi për ta si bij shqiptarësh që i kishin falur çdo gjë atdheut: pasurinë, të ardhmen e tyre dhe deri jetën e tyre, që sikur thonte stërgjyshi – e kemi për t’ia dhënë atdheut. Ky edukim i gjyshes më ishte ngulitur dhe kishte skalitur dashurinë dhe adhurimin tim për ta. Të tillë, gjyshja kishte bërë edhe me fëmijët e saj: mamanë dhe dajon tim, që i ati i kishte lënë kur ishin vetëm 4 dhe 2 vjeç. Daja as nuk e kujton dot të atin, ndërsa mamit i shfaqen më shumë imazhe nga fotografitë sesa kujtimet, por le të themi se e kujton veten kur ai e hidhte hopa sikurse çdo baba bën me fëmijën e tij, aq më tepër me vajzën që ai e quante princeshë, që do të shoqërohej nga kalorësit dhe kuajt më të mirë të racës.

Gjyshja na mëkoi se njerëzit mund t’i duash dhe t’i respektosh edhe kur nuk arrin t’i njohësh kurrë nga afër; kjo, sipas mendimit tim, do të thotë t’i duash njerëzit nëpërmjet legjendave që dëgjon për to dhe të paktën këtë gjyshja arriti t’ia dalë me ne. I njohëm dhe i deshëm sepse i donte dhe i adhuronte mentorja jonë, por përtej saj asgjë më tepër nuk kishim dëgjuar për stërgjyshin, ndërkohë që kishim dëgjuar si cilësohej gjyshi “Armik i popullit”.

Asgjë nuk e ndryshonte këtë fat derisa një ditë pranvere të vitit 1987 ndodhi çudia. Si në të gjitha mbrëmjet komuniste, ku informimi vinte nga kanali i vetëm shtetëror nëpërmjet Revistës Televizive, befas shohim se Ramiz Alia, Sekretari i Parë i KQ të PPSH dhe Kryetari i Presidiumit të Kuvendit Popullor, kishte vizituar zonën e Mallakastrës dhe, në fjalimin e tij “gju më gju me popullin”, papritur dëgjojmë të përmendet emri i stërgjyshit Hajredin Rakip Fratari: “Mallakastra ka nxjerrë burra të mëdhenj si Rrapo Hekali, Hajredin Fratari…”. Ndërkohë që zëri i televizorit ishte ngritur në maksimum ne të gjithë kishim shtangur. U mpimë. Nuk po u besonim as veshëve dhe as syve.

Stërgjyshi kishte mbetur në harresë prej vitit 1944 kur komunistët instaluan pushtetin e tyre dhe kjo pasi i biri, nacionalisti Rauf Fratari nuk kishte pranuar t’i bashkohej vijës së kuqe dhe kauzës së saj që solli ndarjen e Shqipërisë dhe dorëzimin tek jugosllavët. Kjo kishte vulosur fshirjen tërësore të aktivitetit patriotik të Hajredin Fratarit që edhe emri i ishte hequr nga lista e firmëtarëve të Pavarësisë; ndërkohë asnjë shkollë në Mallakastër dhe jo vetëm nuk ju ishte thënë kush ishte ai burrë që la Stambollin, bashkë me gruan e tij, të dy të edukuar në ‘Robert College’ dhe hapën të parën shkollë shqipe në shtëpinë e tyre dhe me shpenzimet e veta; shtëpisë 250-vjeçare ku ishte hapur shkolla në pranverën e vitit 1906 nuk i ishte vendosur asnjë pllakatë dhe sigurisht pronat dhe sarajet ishin shtetëzuar të gjitha.

Vetëm lapidari në Berat, ndërtuar atje ku e kishin pushkatuar, nga Mbreti Zog me rastin e 30-vjetorit të Pavarësisë kishte mbetur ende. Nuk di pse e kishin lënë atë lapidar atje, përballë varrezave të dëshmorëve? Ndoshta pasi mbarë Berati e dinte si ranë ata burra për atdhe dhe ndoshta për këtë nuk donin të provokonin më shumë?!

Ndërkohë që stërgjyshi ishte lënë në harresë, gjyshit i ishin vënë damka nga më të padrejtat, si dhe ishte dënuar në mungesë me vdekje si bashkëpunëtor i fashizmit, domethënë jo vetëm që i ishte mohuar i gjithë aktiviteti i tij patriotik në krah të Mithat Frashërit dhe Abaz Kupit, por i ishte hedhur edhe baltosje nga ato që i kishte kthyer në art vetëm komunizmi hoxhian. Sipas përshkrimeve të gjyshes, gjyshi ishte mashkulli ideal: bujar, njerëzor, familjar, i pashëm, i paqtë, i ditur, por mbi të gjitha ishte patriot. Nga kujtimet e saj ndihej një dashuri që jo vetëm nuk ishte konsumuar, por sikur shtohej edhe më shumë me gjithë vitet që kalonin.

Gjyshja e kishte aftësinë ta përcillte dashurinë për ta, duke na bërë edhe ne t’i donim po aq shumë, ashtu sikurse kishte një talent gati hyjnor që të mbushte edhe atë vend të zbrazët ku duhet të ishte dashuria e babait apo e gjyshit, duke na bërë ne të ndiheshim sikur duheshim nga një njeri që në fakt kishte qenë vetëm imazh, si për fëmijtë ashtu edhe për mbesat apo nipin e tij. Rrëfimet e gjyshes, vit pas viti, ishin kthyer në legjenda; aq sa ne i kishim mësuar përmendësh.

Mes këtyre legjendave të gjyshes njohëm dhe deshëm gjyshërit tanë.

Ndodhte shpesh që sa herë donim të çmalleshim i ktheheshim një sirtari sekret të mamit ku ruheshin disa dhurata që gjyshi kishte mundur t’i sillte fshehurazi duke përdorur si dërgues disa emra të tjerë. Askush nuk duhej ta dinte se këto dhurata për dasmën e mamit ishin nga Amerika dhe kishin ardhur nga gjyshi. Mami dhe më pas ne të tjerët i mbanim ato si të shtrenjta dhe në fakt dukeshin që ai i kishte përzgjedhur me shumë kujdes dhe elegancë.

Sot e kësaj dite, ato mbeten relike të shtrenjta për ne dhe kjo botë fetishiste ishte dhe mbetet si të thuash një tjetër formë për të prekur një njeri dhe ndjerë atë përqafim që nuk e kishim provuar kurrë as ne dhe as fëmijët e vet. Të dënohesh me këtë vdekje për së gjalli, vetëm se je kundërshtar politik i një kauze, kjo ishte marrëzia komuniste e kohës kur ne jetuam dhe që fatkeqësisht shumë nga brezat e rinj nuk e dinë apo nuk u është mësuar.

Shumë herë mendoj sesi ka mundësi të jetosh, të plakesh dhe të mos të të lejojnë të rritësh fëmijën tënd, të jesh i pranishëm në jetën e fëmijëve të tu dhe të njohësh apo të gëzosh familjen tënde, ndërkohë që krimi i vetëm është mendimi ndryshe në politikë apo ideologji?!

Ky fat i gjyshit dhe shumë të tjerëve si ai ishte si një burgim në një botë të lirë (pasi gjyshi jetoi në SHBA), por nga kjo, bota e lirë nuk kishte çfarë të bënte tjetër përveçse të jetonte me lajmet që vinin nga bota e errët, ku çdo ditë familja e tij mund të shuhej sikur ishte fshirë edhe emri i tij apo familja e vet do të vuante për fajin e vetëm se ai e donte ta shihte te ardhmen e atdheut ndryshe nga si e donin ata që erdhën në pushtet.

Por fatkeqësia më e madhe qe se nuk ishte atdheu, por njerëzit që e ‘privatizuan’ atë, ata që i flakën emrat e shumë idealistëve dhe patriotëve në qoshkun e harresës apo i vunë ata në bankën e akuzës.

Kështu që unë, sikur shumë bashkëmoshatarë të mi në atë kohë, mësoja dy histori. Unë dija atë që ma tregonte gjyshja dhe atë që e lexoja në librat e shkollës apo e shihja në filmat me partizanë të Kinostudios “Shqipëria e re”. Përfytyroni një mendje fëmije që duhet të njihet me dy histori që kundërshtojnë njëra-tjetrën deri në pikën e fundit. Pikërisht atë ditë pranvere, kur Ramiz Alia përmendi emrin e stërgjyshit tonë në TV, duket sikur u hap faqja ku historitë e gjyshes po fillonin të dilnin të vërteta dhe si të thuash unë do të gjeja më në fund paqen e brendshme pikërisht atje ku besoja dhe doja më shumë, në prehërin e gjyshes sime.

Pas asaj pranvere, do të vinte një pranverë edhe më e madhe ajo e vitit 1992, kur më në fund historitë e gjyshërve dhe baballarëve, motrave dhe vëllezërve do të rrëfeheshin sikur kishin ndodhur vërtet, bazuar pikë së pari në rrëfimet e njerëzve që i kishin jetuar apo dëgjuar në kohë reale. Dhe kështu do të niste epoka kur historia duhej të rishkruhej, por që ajo të bëhej korrektësisht së pari duhej analizuar dhe kundërshtuar çfarë ishte thënë dhe shkruar për 50 vjet dhe sigurisht ky nuk ishte një proces i lehtë; përkundrazi, ishte një rishkrim i vështirë dhe një mision shumë i madh për historianët, të cilët duhet ta trajtonin historinë jo më si një fakt i vetëm i thënë nga fitimtarët, por si interpretim i shumë fakteve që çonin tek e vërteta.

Unë besoj se një ndër fatkeqësitë më të mëdha që i ka ndodhur historiografisë sonë është që asnjëherë nuk arriti të dalë nga këndvështrimi bardh e zi, kur në fakt në histori, sikurse në art, nuk ka vetëm një ngjyrë, dhe jo gjithmonë ai që fiton ka përdorur çdo mjet të drejtë për të arritur aty. Historia duhet mbështetur në shumë burime, dhe ato më reale janë gojëdhënat, legjendat apo rrëfimet e njerëzve që jetuan atë kohë. Këngët e popullit apo gojëdhënat e tyre nuk ka historian që t’i kundërshtojë dhe nuk ka kohë që t’i ndalojë. Ato dalin nga rrënojat e kohës, dalin nga labirintet e errësirës, nga fondet e bibliotekave dhe në fund rrëfejnë të vërtetën historike, saktësisht ashtu siç ndodhi.

Është falë këtyre legjendave të mbledhura nga Pajtimi në këtë libër, që unë, por edhe ju i dashur lexues, po njohim historinë e plotë të Hajredin dhe Rauf Fratarit. Ndaj mendoj se kur qava teksa lexoja librin e Pajtimit, nuk ishte vetëm përshkrimi i mrekullueshëm që ai u ka bërë karaktereve në një tekst që është dhe nuk është roman, mënyra se si ka përzgjedhur vargjet popullore në një libër që është dhe nuk është folklorik, si ka radhitur faktet historike në një material që është dhe nuk është shkruar nga një historian, por mbi të gjitha ështësi ai ka përmbysur disa mite të rreme dhe ka rrëfyer mitin e vërtetë, jo siç e duam ne, as edhe siç e do autori apo koha tjetër që po jetojmë, por siç e kanë thënë dëshmitarët okularë, ata që mësuan gërmat e para në shtëpinë e stërgjyshit tim, ata që mbajtën peshë trupin e tij kur e morën pas vrasjes së pabesë nga xhonturqit, ata që dëgjuan fjalët e urta të gruas së tij të mençur që nuk lejoi t’i merrej hak ndaj të shoqit se nuk donte vëllavrasje. Po kështu, rrëfimi nga Pajtimi u është mbledhur atyre që panë gjyshin që nga dita e lindjes e deri ditën që i dha lamtumirën familjes.

Nuk di sesi duhet të falënderoj autorin e këtij libri, së pari për mënyrën e bukur me të cilën i ka përshkruar karakteret, për lidhjen që u bën kohëve sa të largëta në vite aq të afërta në vlera për protagonistët, për emocionet që të bën t’i ndjesh deri në palcë falë detajeve të përzgjedhura me mjeshtëri, për peizazhet e bukura të një fshati që iu vodh historia sikurse shumë fshatrave dhe qyteteve të tëra në Shqipëri, dhe mbi të gjitha për rikthimin e një të vërtete të madhe për dy burra të mëdhenj të kombit, të cilët janë edhe njerëz shumë të dashur për mua dhe familjen time, ashtu siç kanë qenë dhe mbeten të dashur për vendlindjen e atdheun e tyre si dhe për këdo që i njohu dhe pati fatin të bashkëpunonte apo luftonte me ta. Ky libër më bëri gjithashtu të besoj se rrëfimet e gjyshes sime, Ganimet paskan qenë të sinqerta dhe të vërteta dhe ndaj më duhet përsëri t’i përulem kujtimit të saj të virtytshëm.

Autori Pajtim Sejdinaj, ashtu siç bën çdo shkrimtar i mirë, në përfundim të leximit të librit nuk e lë lexuesin të pyesë për kuptimin që mbart titulli i librit pasi lexuesi arrin qartazi të kuptojë pse ai quhet “Akademia e Fisnikëve”. Më shumë se përpiqet të na bindë për këtë virtyt të parë të sagës së Fratarllinjve, autori sjell ngjarjet reale në rrethana nga më tragjike apo të vështira të jetës së tyre, dhe tregon si ata i përballuan këto ngjarje me dinjitet njerëzor.

Akademia e fisnikëve e ngritur tashmë në kornizë të virtyteve të këtyre patriotëve nuk është fjalë e veçantë apo e përzgjedhur nga autori, por është fjala që kurorëzon çdo akt të jetës së tyre në shërbim të atdheut, apo siç e thotë më bukur autori Pajtim Sejdinaj: At-mëmëdheut.

Ju siguroj se në këtë libër do të gjeni përshkrimin e një fshati të bukur shqiptar, zakoneve të tij, atyre të lindjeve, dasmave, vdekjeve, vajtimeve dhe gëzimeve; do të gjeni natyrën e bukur shqiptare, historinë e dhimbshme që ka kaluar vendi që nga fillimi i rilindjes kombëtare dhe deri në rënien e komunizmit. Mes historisë së kësaj pjese të familjes sime do të gjeni historinë apo fatin e shumë familjeve të tjera shqiptare që u vranë, u dëbuan, u burgosën, u mohuan, u shpronësuan, u asgjësuan, por kurrë nuk u mposhtën.

Mos e lini pa lexuar këtë libër të thjeshtë në dukje, por të fuqishëm në ndjenja dhe histori. Ai jo vetëm na edukon si të jemi më empatikë, por na mëson si të jemi më të dhimbshëm dhe si të dalim përtej egos sonë për t’i shërbyer kauzave më të mëdha, sikur janë njerëzit në nevojë apo atdheu në nevojë! Na mëson çfarë do të thotë të lindësh, jetosh dhe vdesësh si fisnik në shpirt. Na edukon sesi duhet t’i duam dhe kurrë të mos harrojmë rrënjët tona. Kjo na bën edhe më fisnikë!

PREFACE

By prof. Nicholas C. Pano

In this second volume of his authoritative biography of Fan Noli, Ilir Ikonomi focuses on the life and activities of Noli during the years 1920-24.The primary locus of Noli’s activities during this period shifts from the Albanian community in the United States to Albania and Europe. These five years will mark the zenith in what may be termed the public phase of Noli’s life and career,

As documented by the author, in the first volume of this work, Noli had by 1920 emerged as the dominant personality of the Albanian-American community and his travels to Albania and the Albanian colonies in Europe between 1912 and 1915 had further burnished his credentials as a patriot and activist. His reputation within what might be termed the Albanian world of this time was attributable to the leading roles he had played in the establishment of the Albanian Orthodox Church in America (1908), the newspaper Dielli (1909) and the Pan- Albanian Federation of America Vatra (1912). All of these entities, as significant and effective agencies of Albanian nationalism, had propelled the Albanian-American community to the forefront of this movement. Noli’s rise to prominence was enhanced by his broad array of contributions as a clergyman, author, lobbyist, orator and organizer to the Albanian national cause. Noli’s Harvard degree had also served him well in his advocacy in behalf of Albania both in the United States and abroad.

The Albanian phase of Noli’s career stemmed from the decision of the Albanian Orthodox Church in America with the endorsement and financial support of Vatra to promote the establishment of an autocephalous Albanian Orthodox Church in the homeland to counter Greek claims that all Albanian Orthodox Christians were Greek and the territories they inhabited were rightly part of Greece. To advance the fledgling efforts to form a national Albanian Church, Noli along with Fathers Vangjel Camce and Vasil Marko travelled to Albania in July 1920. The two priests were permitted to enter the country. Noli, however, was denied admittance apparently on such grounds as concerns regarding his non-canonical episcopal ordination in July 1919 and fears that he might be a disruptive political influence within the country.

Noli had remained in Europe and in November 1920 he was asked to head the Albanian delegation to the League of Nations to make the case for Albania’s admission to that organization. As the author demonstrates, Noli’s diplomatic skills were essential in the building of support for the unanimous vote to admit Albania to the League on 17 December 1920. Noli often observed that he regarded his efforts leading to the admission of Albania to the League as the most important achievement of his public service. Noli’s successful mission in Geneva served to enhance his popularity in Albania and he would subsequently be called upon to represent Albania on other issues affecting the country at the League of Nations.

In April 1921, Noli was appointed by Vatra to fill the seat in the Albanian National Council, as the Albanian Parliament was then known, that had been awarded to that organization in recognition of the valuable service it had rendered to Albania and its people. This was the beginning of Noli’s intensive involvement in Albanian politics. He would become a major player in this arena between 1921-24.

The years 1920-24 are among the most complex and confusing eras in Albanian history. During this four year period, there were twelve government changes with nine different prime ministers. The Noli cabinet (June-December 1924) was the last of these. Fortunately, Ilir Ikonomi provides reliable and skillful guidance in understanding the politics and personalities of this turbulent time.

Noli’s short-lived government was doomed to fail for a host of reasons that the author addresses. These range from the lack of unity within the leadership of the ruling coalition and its supporters, the inability to obtain much needed external funding, unwillingness of foreign governments to recognize the revolutionary government that did not seek to legitimize its status in a timely manner, establishment of diplomatic relations with the Soviet Union to Noli’s lengthy absences from Albania and the premature announcement of his 20 point reform program that unrealistically raised the expectations of his followers and further alienated the opposition.

Although Noli was mainly focused on politics and diplomacy between 1921-23, he continued to encourage the initiative to establish an autocephalous church. And, on a more personal level, the troublesome issue of Noli’s irregular episcopal ordination would be resolved by his canonical ordination on 4 December 1923. He, however, disappointed some of his political rivals who hoped that the Bishop would now abandon politics for religion. And, as he was transitioning to the political phase of his career, Noli had managed to complete and publish in 1921 his Albanian-language popular biography of Skanderbeg which was intended to raise the national pride and consciousness of his compatriots. Although this was not a productive period in respect to Noli’s literary output, it was in respect to his oratory. For this reason, the author has included in this book the texts of three of Noli’s oratorical masterpieces delivered during 1923 and 1924. The most famous of these is Noli’s League of Nations 10 September 1924 address requesting economic assistance for Albania from the that organization. The speech is a rhetorical gem which was well received by many in the Assembly Hall and by much of the European and U. S. press of the time. Unfortunately, the League was no in the position to provide or guarantee a loan to Albania. The sarcastic and patronizing tone of the speech and its mockery of the League and the parliamentary system offended some European political leaders and members of the Albanian-American community, including Faik Konica.

With the demise of the Noli regime, Albania’s brief flirtation with representative democracy will come to an end. The country will will assume the form of an authoritarian republic.

With the departure of Noli the outsize influence of the Albanian-American community in the homeland will begin to decline.

With the collapse of Noli’s government about a dozen of his radical followers will make their way to the Soviet Union where they form the Albanian Communist Group and after training and indoctrination will be dispatched to Albania or Albanian communities in Europe to organize communist cells or groups.

In the aftermath of his flight from Albania in December 1924, Noli will go into exile, mainly in Austria and Germany where he will become affiliated with several Comintern funded organizations between 1925-29 when he breaks ties with these groups and announces his retirement from politics and desire to return to the United States. But these chapters in Noli’s life will be among the the topics covered in the next volume of this well written, well documented, nuanced account of Noli’s life that is a masterful combination of biography and history.

* Professor Emeritus of History, Western Illinois University

Nga Romelda Bozhani/

Nisim me subjektin e një libri. Bëhet fjalë për një histori dashurie, nga ato të shumtat e kësaj bote, që koha i peshon e i ndan në fund. Dy heronjtë kryesorë, s’ka burrë nëne t’i shpëtojë, as luksi i shfrenuar, që lëvrin nga njëri rresht në tjetrin, as makinat e kuqe, as rrobat me iniciale e me emra të shndritshëm. Ky libër, para se të bënte namin në një panair të disa viteve më parë në Frankfurt, me ato qindra e mijëra kopjet e shitura në tridhjetë vende të botës e kaq e aq lekë të fituara, fillimisht, ka bërë namin andej nga tik-toku. Protagonistët vijnë nga rangu i lartë i shoqërisë londineze, ajo quhet Mangolia Parks, ai quhet Tradhtar me T të madhe dhe shkrimtarja quhet Jessa Hastings. Ai ia copëton zemrën asaj, ndërsa, Ajo, do të hakmerret dhe gjen rrugën më të thjeshtë, atë klasiken, domethënë, e tradhton, derisa lodhet e pastaj vdesin nga xhelozia e dashuria për njëri-tjetrin. Dalin, të dy, në përfundime të tipit: “Në jetë, a duhet të kërkosh një dashuri të njëmendtë, apo mendjelehtë?! Duhet të rrokësh mungesën e tjetrit, apo praninë e tij?!” etj. etj.

Kaq ishte libri. Pasi e mbaron, duhet t’i lutesh zotit të të kapë një amnezi e përjetshme për të harruar klishe të tilla, që t’i servir çdo libër rozë, revistë bojëqielli, a re e bardhë. Është bërë zakon që këta libra t’i quajmë best seller, që sipas fjalorëve, janë librat që shesin një numër rekord, në një kohë rekord. Për ta bërë këtë, duhen shfrytëzuar sa më mirë dhe sa më shumë, mjetet e komunikimit masiv (në këtë rast, tik-toku). Pas kësaj, vijnë bluzat me stema, stilolapsat me portretet e protagonistëve, realizimi i serive televizive, volume të tjera që e zgjasin dhe e stërgjasin historinë, derisa të mos njihet më, as brinja e dërrmuar e Adamit, as molla e kafshuar e Evës, që ishte te libri i parë. Të tjera xhingla-mingla, vijnë më pas e nuk kanë të bëjnë më me vlerat e librit, por me atë dukuri jashtëtekstore, që përfshin edhe aftësinë e disa njerëzve, të cilët qëndrojnë pas profesionit të bërjes së librit si mall. Ata, ndoshta, nuk marrin erë fare nga letërsia, por njohin mirë labirinthet e financës dhe kaq u mjaftuaka të shesësh, me sa duket. Të tillë libra, që lexohen me lehtësinë e çdo broshure reklame që të bie në dorë, quhen “të konsumit të përgjithshëm”, domethënë, libra krijuar ad hoc, për të arritur lehtësisht masat e njerëzve. Çdo element i tyre, duke filluar qysh nga paraqitja grafike e deri tek kopertina shokuese, tërë bojra e varak, studiohet pikërisht me tendencën për t’u rrokur sa më shpejt nga tregu.

Ndërsa, “best seller-at, cilësorë” s’kanë lidhje fare me truke të vjetra, apo të reja. Koha ka qenë prova e jetëgjatësisë së tyre dhe janë kthyer tashmë në tulla themeli. Për shembull, Hemingway, Marquez, apo Remarque, (emra të shndritshëm, veçanërisht në Shqipëri), s’do të kenë nevojë për tamtame të kota e do të mbeten libra të përjetshëm, domethënë janë bërë long-seller-a. E meqë ra fjala, besoj se Remarque, ka qenë vërtetë një fenomen në realitetin letrar shqiptar të të gjitha kohëve.

E kishim fjalën te libri dhe mania për të. Asnjë lidhje s’ka libri si brendi, me maninë e shitjes.

Një tjetër shembull. Është një tjetër libër, që, me të gjitha gjasat, nuk do të bëhet ndonjëherë best seller, se ka lindur në vendin e gabuar. Nuk do të mbahet radhë për të, nuk do të shfletohet nën dritën e kandilit, nuk do të pasohet dorazi se pse s’ka të dytë si ai. E gjitha kjo, jo sepse libri (që, meqë ra fjala titullohet “Letërsia në psikanalizën e Freud-it dhe dilemat ekzistenciale”, me autore studiusen Iris Halili), nuk i përmbush të gjitha kriteret që mund të ketë një best seller prej tulle, përkundrazi, por, sepse, tregu ynë është i mbrapshtë: nuk i do tullat e librat shqiptarë.

Ai është një libër me ese dhe studime letrare, të shkruara e të mbledhura përgjatë njëzet viteve, edhe atëherë, kur Halili ishte pedagoge e Letërsisë së huaj moderne, në Universitetin e Tiranës. Ndoshta, nga të paktët libra kritikë në Shqipëri, ai lidh pazgjidhshmërisht, letërsinë me psikanalizën. Atëherë, kur janë ideuar dhe shkruar, këto punime, Freud-i, ishte pak ose aspak i njohur për ne, si një nga të vetmet vende në botë ku përqasja seksuale vazhdonte të mbetej tabu. Në kanapenë e babait të psikanalizës, Halili ul e zbërthen edhe personazhe letrare, të huaj e shqiptarë. Mitet, gratë, si krijesa mitologjike, “ndjesi të fshehta nën dritën e hënës”, (siç na vijnë nga Novelat e Zweig-ut, një tjetër fenomen letrar veçanërisht në Shqipëri), dashuri të marra e të zjarrta, në kohë të çuditshme kolere si ajo e Fermina Dasës dhe e Fiorentino Arisës, dashuri të marra e “të shthurura”, në kohë paqeje, si ato të Prufrock-ut, të Eliot-it, Otellon e Blushit, etj, etj, i bën pacientë e u hap kraharorin, me forcën e guximtarit. Me po aq mprehtësi, ajo bën prezantime të befasishme, të veprave e përfaqësuesve kryesorë të rrymave të caktuara në letërsi, siç është surrealizmi, realizmi magjik, apo ekzistencializmi, rryma, të cilat, sapo kishin mbërritur në periferinë e njohjeve tona, me copa të shqyera, si: Sartri, njeriu-sizif, Camus, Kafka, Pirandello, Trebeshina, Zhiti etj etj.

S’po rrokanisim kokën me statistika, por shohim që, edhe nëpër botë, kjo tema e qasjes së psikanalizës me letërsinë, nuk është e thjeshtë e jo të gjithë kanë guximin ta prekin, sepse duhet një njohje shumë e mirë e ty dyja disiplinave. Libri, botuar nga shtëpia “Univers”, duhet të jetë një manual i superkërkuar nga studiues, mësues e studentë letërsie. E marr si shembull, sepse është libri i ish-pedagoges sime, që ka drejtuar dhe mbrujtur breza të tëra studentësh. Sot, më erdhi ndër mend, pasi, është promovuar dy vjet më parë (2022), në ditët e Panairit të librit, në Tiranë, pak a shumë, në të njëjtën periudhë si tani, kur po zhvillohet Panairi i 27-të i Librit, “Tirana 2024”. Prej disa vitesh tashmë, ky panair, është kthyer në festë, (ndoshta e vetmja festë e librit, për turp!), por vetëm kaq. Ende s’ka arritur të kthehet në institucion edukues, imponues, ende është kafshë gllabëruese që ha lekë e nxjerr lekë. Ndërkohë, botohen, harrohen, ribotohen vepra, kryevepra letrare, libra: nate, dite, vere, dimri, rozë, noir, të verdhë, maudit, fast book, domethënë, botohet çdo libër i vlefshëm, ose jo e, pastaj, librat dhe autorët, lihen të vetëm në fatin e tyre, që shpesh është dëshpërues. Kjo, sepse, mungon çdolloj imputi jetëdhënës.

Sipas ATSH-së, këtë vit, janë 90 botues pjesëmarrës, një pjesë e tyre nga Kosova, Maqedonia e Veriut dhe Mali i Zi. Janë planifikuar rreth 60 promovime librash dhe rreth 100 veprimtari që kanë të bëjnë direkt me librin, shkrimtarët, përkthyesit, poetët. Siç shihet, vetëm tokë djerrë s’mund ta quash këtë tonën. Po atëherë ku na çalon gomari?!

Nëse hyjmë te mençuria selektive ose jo e tregut tonë, nuk arrijmë dot të vëmë në dukje vlerat reale të librit në përgjithësi.

Mund të themi se mungojnë njerëzit e duhur, ata që quhen “profesionistë”, përfshi këtu kritikët e vërtetë, ata me zë të rëndë e kokëplotë, që të garantojnë për vlerat e vërteta.

Unë mendoj se mungon edhe një hallkë tjetër shumë e rëndësishme, që në Shqipëri ende s’njihet: agjenti letrar. Nëpër botë, agjentët letrarë janë kulla të shenjta ku falen shkrimtarët, që, në fund të fundit, nuk kanë pse të jenë, edhe shkrimtarë të talentuar, edhe biznesmenë të sukseshëm. Ndërsa, ne jemi ende në fillesat e gjithçkaje: të letërsisë (së përbotshme), të ekonomisë (së përbotshme), të demokracisë (së përbotshme). Vuajnë shkrimtarët për të gjetur dorën e duhur për t’i redaktuar veprat e tyre, njeriun-botues të duhur, shpërndarësin çudibërës, që, në këtë rast, improvizohet si agjent, ende i pamësuar. Vuajnë shkrimtarët që jetojnë brenda Shqipërisë, sepse për arsye jashtëtekstore, librat e tyre shiten në mëmëdhe si zarzavate të kalbura. Vuajnë edhe ata shkrimtarë shqiptarë, që për arsye demografike e shoqërore, jetojnë jashtë vendit. Ka vetëm pak raste suksesi të shkrimtarëve jashtë kufirit, por, këto, janë histori fitoresh. Në më të shumtën e rasteve, hasesh me busulla të prishura krijuesish. Ata përpiqen të botojnë e të luftojnë edhe nga larg me mullinjtë e erës e falë kësaj distance, ose ndonjë kodi tashmë të prishur me “profetët” e vendlindjes, çdo gjë u bëhet më e zorshme, më e pamundur. Në këtë rast, ndërhyrja e bisturisë së një agjenti letrar, do të ishte i domosdoshëm, jetësor. Është rasti të përmendet një farë roli “mbrojtës”, që ka krijuar Bukinisti, një platformë e njohur virtuale e librit, e cila tenton të lidhë pikat nevralgjike të shpërndarjes së libri brenda dhe jashtë vendit.

Në fund të zinxhirit, mungojnë politikat afatgjata kulturore, të ndërmarra nga organet shtetërore përkatëse, për mbështetjen pa kushte të librit. Ato duhet t’i japin vlera e ta përkufizojnë librin si dritë kulture e një kombi, ta drejtojnë në kanale me ujëra të kthjellta e, në rastin më të mirë, t’i japin timonin drejtues të shoqërisë.

Bëhuni të urtë e filloni nga jo best seller-at, zonja dhe zotërinj! I hapni vend e i jepni një licensë librit që s’duket, që s’shet, por që ka vlera. Se ai është për ne, të tjerët, që nuk rendim pas varakut e broshurave, por duam të ulemi, herë pas here, në kanape të rehatshme e të kalojmë net e net pa gjumë, duke lexuar libra të vërtetë, që t’i kthejmë në filozofi jete.

Sepse, letërsia, këtë mision ka: ndih e ushqen gjithçka, edhe jetën, edhe ironinë, si në këtë rastin tonë. Shkruan, Gennaro Sero, një gazetar-shkrimtar italian: “Për të shkruar një best seller, është më mirë të shtiresh si i vdekur”. Dhe ja ku, nga letërsia, u ushqye edhe ironia.

Myrvete & Begzad Baliu, Prishtinë/

(Agim Vinca, Antologji e lirikës shqipe të dashurisë, Prishtinë, 2024, f. 280.)

Prej antologjisë së Gustav Majerit Della lingua e della literatura albanese (Romë, 1885) e deri te vëllimi i Profesor Agim Vincës, Antologji e lirikës shqipe të dashurisë (Prishtinë, 2024), janë botuar shumë përzgjedhje qasjesh të ndryshme, sprovash të veçanta dhe panorama e përmbledhje me përmbajtje nga gjini e lloje letrare të caktuara. Prej Gustav Majerit, te Gaetano Petrotta, Dhimitër S. Shuteriqi, Rexhep Qosja, Nasho Jorgaqi, Rexhep Ismajli, Ali Aliu, Bashkim Kuçuku, Gazmend Krasniqi etj., janë botuar vëllime antologjish me poezi, proza, drama, kritika, ese, si dhe përmbledhje gjithëpërfshirëse për autorë, personalitete, tema kombëtare, politike, kulturore dhe madje përzgjedhje tekstesh për të huaj.

Prej mënyrës së përgatitjes së tyre, prej gjithëpërfshirjes së tyre, prej përzgjedhjes së teksteve dhe prej vlerave estetike të paraqitjes së tyre nuk është vështirë të shihet se rezultatet më të mira i kanë sjellë ligjëruesit e këtyre llojeve dhe gjinive, si dhe njohësit dhe studiuesit shumëvjeçar të tyre.

Profesor Agim Vinca është ligjëruesi dhe studiuesi më i mirë i poezisë shqipe prej më shumë se një gjysmë shekulli, prandaj nuk është e rastit që ai ka përgatitur disa vëllime/përzgjedhje me poezi, madje në gjuhën shqipe dhe boshnjake, ndërsa së fundi ka sjellë një nga antologjitë më të mira të poezisë shqipe të kohës sonë. Duke qenë ligjërues dhe studiues prej pesë dekadash, duke e njohur e parë atë në tërësinë e saj dhe duke e vlerësuar atë brenda vlerave estetike, ai nuk kishte se si të ankohej për mangësitë e saj, për shkak të mosnjohjes së letërsisë së një periudhe letrare a një tjetre, një hapësire gjeografike a një tjetre, duke përfshirë këtu edhe diasporën. Përkundrazi në antologjinë e tij ai nuk ka mbajtur qëndrim refuzues as ndaj përbërësve estetikë, dialektorë a ideologjikë, ndaj një krijuesi a një tjetri, sikur kanë mbajtur paraardhësit e tij dhe madje bashkëkohësit e tij viteve të fundit, prandaj antologjia e tij është një dhuratë, sikur është shprehur në përkushtim e tij në librin që na e dhuroi: “me dashuri, për dashurinë…”.

Kur në vitin 1970 Profesor Rexhep Qosja botoi Antologjinë e lirikës shqipe, një prej vërejtjeve që ju bë nga shtypi i kohës ishte se në atë vëllim poetik kishte “pak poezi patriotike”, ndërkohë që ai në pasthënien e saj kishte theksuar se “kjo poezi nuk qëndron në ndonjë nivel të lartë artistik….”. Atë kohë Profesor Qosja qe përgjigjur: “Është e vërtetë se pjesa më e madhe e poezisë sonë patriotike nuk qëndron në nivelin e, për shembull, poezisë meditative ose të poezisë së dashurisë. Krijimi i lirikës patriotike është sa i lehtë aq edhe i vështirë: mund ta shkruaj shumëkush, po edhe pak kush”. (Qosja, Rilindja, 1970/1971: 24)

Profesor Agim Vinca, i cili dekada më vonë ka botuar një antologji të poezisë atdhetare (Muza e mëmëdheut, 2012), në këtë vëllim, sikur do të donte Profesor Qosja, ka kapur majat e poezisë, poezinë e dashurisë në përmasa kohore, hapësinore dhe estetike, duke përfshirë këtu edhe atë të traditës popullore.

Vëllimi hapet nga një Parathënie, me qëllim dëshmie mbi karakterin historik të projektimit të saj, strukturën historiko-letrare të natyrës së një antologjie të tillë, shpjegimet teoriko-letrare mbi thelbin e vetë poezisë së dashurisë, strukturën përmbajtjesore të periudhave letrare dhe përfaqësuesve të saj (nga letërsia e vjetër deri te postmodernistët), si dhe kriteret e përpilimit të një vëllimi të këtillë.

Motivi, shtytja e një ndërmarrje të tillë ka një histori të veçantë. Ajo fillon diku nga fundi i viteve ’60 kur një nga përkthyesit kroat dhe autor i një Antologjie të lirikës botërore të dashurisë, në veprën e tij shqiptarët i përfaqësonte me një shkrimtar epik të përmasave kombëtare e ballkanike, At Gjergj Fishtën dhe me një poet krejt të panjohur shkodran.

“Si ligjërues i poezisë bashkëkohore shqipe në fakultet, por edhe si poet, – shkruan Profesor Agim Vinca, – atëbotë isha thuajse ditë e natë me libra poezie në dorë; i lexoja dhe rilexoja vazhdimisht; mbaja shënime e bëja komente; i analizoja me gojë e me shkrim; ua lexoja studentëve në orët e ligjëratave e ushtrimeve dhe kërkoja mendimin e tyre për to; mësoja përmendsh vargje e strofa, por edhe vjersha të tëra (natyrisht ato më të bukurat) dhe kërkoja edhe nga studentët e mi që të vepronin njësoj. Me një fjalë, isha shumë i lidhur me poezinë në përgjithësi dhe me poezinë shqipe në veçanti (siç jam, pak a shumë, edhe sot) dhe nuk mund të pajtohesha lehtë që të injorohej a anashkalohej ajo nga kushdoqoftë. Nuk mund të pajtohesha, prandaj, kurrsesi me qëndrimin që kishte mbajtur ndaj poezisë shqipe – në rastin konkret ndaj poezisë erotike shqipe – autori i Librit të artë të lirikës botërore të dashurisë, pavarësisht në ishte ky qëndrim pasojë e mosnjohjes apo e paragjykimeve eventuale për letërsinë dhe kulturën shqiptare” (15-16).

“Atëherë vendosa t’i hyja hartimit të një antologjie të lirikës shqipe të dashurisë, ku do të përfshiheshin perlat e lirikës shqipe me këtë temë, duke filluar nga letërsia gojore e deri te vjershat e poetëve të kohës sonë. Dhe i hyra punës në këtë projekt ambicioz e afatgjatë. Në një fletore e dosje të veçantë shënoja ditë pas dite e vit pas viti titujt e vjershave dhe emrat e autorëve; bëja shënime e komente rreth tyre; i shtypja në makinë ose i përshkruaja me dorë (për t’i përjetuar më mirë) tekstet e vjershave, qofshin edhe të gjata; e plotësoja herë pas here “listën” me emra të rinj poetësh e tituj të rinj vjershash; e braktisja këtë punë për një kohë, herë më të gjatë e herë më të shkurtër, për t’iu rikthyer përsëri. Kjo punë zgjati, siç thashë më lart, me vite e dekada” (16).

Njohës i traditë dhe i prirë që ta respektoj atë, Profesor Agim Vinca, periudhat e zhvillimit të letërsisë shqipe i ka ndarë pak a shumë, e edhe emërtuar sipas një tradite historiko-letrare, që i ka njohur prej më shumë se një shekull shkolla shqiptare: I. Letërsia e vjetër, II. Rilindësit, III. Indipendenca, IV. Bashkëkohorët dhe V. Postmodernistët. Lexuesit e veprës shkencore të Profesor Agim Vincës, të cilët Profesorin e tyre e kanë njohur për prirjet shumë të rrepta të përdorimit të terminologjisë dhe nocioneve historiko-letrare, mbase edhe nuk e kuptojnë drejtë këtë ndarje. Por njohësit dhe kulturës dhe letërsisë universale të tij ndërkaq, e kuptojnë se nuk është aspak e rastit. Një Antologji me synim një temë të caktuar – perlat e poezisë shqipe të dashurisë, nuk kishte pse ta përjashtonte poezinë e poetëve anonim dhe nuk e kishte të domosdoshme ndarjen e tyre me periudha, koncepte dhe nocione teoriko-shkencore: Letërsi e vjetër / letërsi biblike / letërsi e bejtexhinjëve; Letërsi e Rilindjes/letërsi e romantizmit; Letërsia e independencës/Letërsia ndërmjet dy luftërave/Letërsia moderne dhe brenda saj: letërsia romantike, realiste, neoklasiciste, parnasiste e simboliste/letërsia moderne; letërsia bashkëkohore / letërsia sociale / letërsia e realizimit socialist/ letërsia moderne / letërsia postmoderne etj. Përtej kësaj ndarjeje, në vëllimet antologjike si kjo e Profesor Vincës nuk do të ishte fare e rastit që të mungonin jo vetëm autorë të njohur për motive të tjera historiko-letrare po edhe ndonjë periudhë e tërë letrare. Për më tej, nuk është e rastit, që disa poetë, me veprën e tyre më të mirë hyjnë në një periudhë letrare, ndërsa në këtë vëllim kalojnë në një periudhë tjetër letrare. Vetëm një njohës i gjerë, studiues për një periudhë shumë të gjatë i poezisë, dhe për më tej, poetë i kërkimeve të thella stilistike, si Profesor Agim Vinca, ka mundur të sjellë një përzgjedhje kaq sistematike të saj, sipas periudhave, autorëve dhe madje poezive veç e veç.

Megjithëse ka disa dekada që poezia popullore është përjashtuar nga sintezat, panoramat dhe antologjitë historiko-letrare në letrat shqipe, profesor Agim Vinca e ka hapur antologjinë e poezisë së tij me një cikël të zgjedhur prej katërmbëdhjetë poezish nga poetët anonimë, botuar nga studiues shqiptarë e të huaj gjatë tre shekujve të fundit, duke përfshirë këtu edhe motërzimet dhe variantet: Bukuria e Tanushës, Në drrasë të vekut kush po kan…, Shumë u desh vasha me trimin, Mike me shami më nj’anë, Sojzeza, moj sojlarushe etj. Cikli i tyre është përcjellë nga një koment përmbyllës, në të cilin janë theksuar veçoritë themelore të tyre: “përmbajtje të gjerë dhe një regjistër të pasur mjetesh shprehëse”(45); “sensualizmin” (45), “poetin liberal” (45), “larminë e madhe të mjeteve shprehëse” (45), “lakonizmin e paparë” (45). Po kështu mund të thuhet edhe për poetët pa emër, anonimë: “individë të talentuar” (45), “një a më shumë”(45), prandaj edhe këngë me shumë variante.

Periudhën e letërsisë së vjetër, të prezantuar në këtë Antologji, e përbëjnë dy kushërinjtë: Pjetër e Lukë Bogdani. I pari me tri vargje ndërsa i dytë ma tri strofa; një bejtexhi me dy poezi Sulejman Naibin, me përshkrime nga më të pasurat të vajzës, si dhe dy fragmente të poemës së Jul Varibobës, me të cilin hapet letërsia laike e arbëreshëve, shkruan Profesor Vinca. Mbetet për të hyrë në këtë kapitull edhe Hasan Zyko Kamberi dhe një poezi e pagjetur e tij për takimin e djalit me çupën.

Nëse poezia e letërsisë së vjetër është më modeste në raport me poezinë e dashurisë, sepse kjo letërsi ende nuk ishte shkëputur nga përbërësit biblikë të njësive estetike dhe tematike, letërsia e shkrimtarëve të periudhës së Rilindjes Kombëtare është më dorëlirë me motivet e dashurisë dhe më tej ndjenjat erotike, në raport me përmbajtjet iluministe, humaniste dhe atdhetar. Nga kjo periudhë historike, përkatësisht letrare, janë përfshirë shkrimtarët Jeronim de Rada, Zef Serembe, Naim Frashëri, Anton Zako Çajupi, Gjergj Fishta, Zef Skiroi, Aleksandër Stavre Drenova –Asdreni, Fan S. Noli dhe Hilë Mosi. Ndonëse Anton Zako Çajupi, me kryeveprën e tij “Baba Tomorri”, Gjergj Fishta me kryeveprën e tij “Lahuta e Malcis”, Aleksandër Stavre Drenova me vëllimin “Psallme Murgu”, Fan Noli me pothuajse të gjitha poezitë e tij të veprës “Albumi”, hyjnë në periudhën e letërsisë së independencës, në Antologjinë e Profesor Agim Vincës, përkatësisht me poezitë e zgjedhura me temë lirikën e dashurisë, ata hyjnë në periudhën e letërsisë së romantizmit.

Nëse e pranojmë mendimin e historianëve të letërsisë se romantikët pa përjashtim kanë shkruar me sukses jo vetëm poezinë e patriotike/atdhetare po edhe poezinë e dashurisë, mbështetur edhe në këtë vëllim mund të thuhet se prej letërsisë së shkrimtarëve të periudhës së romantizmit (po e theksoj romantizmin si drejtim letrar dhe jo Rilindjen si periudhë e zgjimit kombëtar, sepse disa prej shkrimtarëve këto poezi i kanë shkruar dhe botuar në Periudhën e Indipendencës), mund të përgatitet një antologji shumë e pasur e lirikës së dashurisë.

Pse të mos thuhet kështu?

Motivi atdhetar dhe motivi i dashurisë, në veprën Këngët e Milosaos, të themeluesit të letërsisë së romantizmit Jeronim De Radës, brenda veprës zhvillohen në mënyrë komplementare; poezia e Zef Serembes atdhetarizmin e zhvillon brenda motivit të dashurisë; vlerat estetike të poezisë së dashurisë në krijimtarinë letrare të Naim Frashërit, kulmojnë në majat e vlerave estetike të poezisë atdhetare; motivet e lirikës popullore të dashurës në poezinë e Çajupit janë po kaq të pasura sa edhe në poezinë sociale; poemthi i Gjergj Fishtës Një lule vjeshtet konsiderohet një nga lirikat më të bukura të tij dhe e vetmja e këtij motivi; poezia e Zef Skiroit është një himn i rrallë i mallit dhe dashurisë njëkohësisht; poezia e Asdrenit me gjithë atdhetarinë e tij dhe përmasën më moderne të bashkëkohësve të tij, nuk mund të perceptohet pa poezinë e dashurisë. Poezia e tij me motive dashurie mund të konsiderohet si krijimtaria më me ndikim në kulturën shqiptare edhe për faktin se tekstet e tij shumë herë janë bërë këngë artistike të komponuara, jo vetëm në kohën e tij, sikur thuhet për Hil Mosin, po edhe në kohën tonë. Më i veçantë në këtë Antologji shfaqet Fan S. Noli. Autori që, sipas Profesor Qosjes mund të përfshihej me të gjitha poezitë në një vëllim të Antologjisë historike të letërsisë shqipe me përjashtim të poezisë Plak, topall dhe ashik, pikërisht me këtë poezi shfaqet në Antologjinë e lirikës së dashurisë, të Profesor Agim Vincës.

Më në fund, Noli i plotë, antologjist!

Po kështu mund të thuhet edhe për Hil Mosin, atdhetarin e publicistin e madh, por poetin modest të poezisë atdhetare, që nuk i ka përmbushur kërkesat për të qenë kapitull i veçantë i periudhës së letërsisë së romantizmit në sintezën e Profesor Qosjes, por tani i përmbush kërkesat për të qenë poeti i lirikës së dashurisë në Antologjinë e Profesor Agim Vincës.

Me poezinë lirike të dashurisë të Periudhës së Indipendencës hyjnë tetë autorë: shkrimtari më i popullarizuar i ligjërimit popullor, Omer Khajami i shqiptarëve do të thotë Profesor Agim Vinca, poeti i popullarizuar Ali Asllani, me shtatë poezi; intelektuali, atdhetari, kryepublicisti e bibliofili më i madh i gjysmës së parë të shekullit XX, por poeti modest, Mid’hat Frashëri, me poezinë Asaj…; poeti e përkthyesi i veçantë, po jo shumë i njohur deri më tash Lazër Shantoja me poezinë Për nji puthje të vetme; shkrimtari më i popullarizuar i lirikës shqipe, sigurisht jo vetëm i dashurisë, nositi i poezisë sonë Lasgush Poradeci, me dymbëdhjetë poezi; poeti i asaj vazhdimësie të artë të traditës shqiptare Ernest Koliqi; prozatori, më parë se sa poeti, i satirës shqiptare, “rrëmbyesi” i një vajze franceze sipas “traditës shqiptare”, Nonda Bulka; poeti dhe më tej prozatori e kritiku brilant Mitrush Kuteli; poeti i mjerimit Millosh Gjergj Nikolla – Migjeni, poezia e të cilit në lirikën e dashurisë shfaqet me elemente, të cilat i tejkalojnë përbërësit e lirikës së dashurës nga tradita në letërsinë bashkëkohore; dhe së fundi Nexhat Hakiu, poeti që e ka krijuar simbolin e parajsës së ëndrrës së të dashuruarve.

Le të thuhet këtu se kjo është periudha e poetëve që si me numrin e poezive ashtu edhe me numrin e vargjeve dhe përbërësve stilistikë të realizimit të saj, e ka tejkaluar letërsinë e periudhës pararendëse dhe është bërë pothuajse e paarrirë në periudhën prapavajtëse.

Kapitulli i pestë, përkatësisht lirika bashkëkohore e dashurisë mund të quhet periudha më karakteristike dhe më gjithëpërfshirëse (gjeografike, historike dhe stilistike) e antologjisë së lirikës së dashurisë. Brenda këtij kapitulli janë përfshirë jo vetëm “shkrimtarët nacionalë”, sikur thuhet përgjithësisht për shkrimtarët e Rilindjes apo vetëm “shkrimtarët e Shqipërisë”, sikur thuhet ndonjëherë për shkrimtarët e periudhës mes dy luftërave botërore, po shkrimtarët e gjithë hapësirës etnike dhe madje diasporës, në ato përmasa që nuk shfaqen në periudha të tjera para saj dhe madje pas saj, kur shkrimtarët e postmodernes nuk shkruajnë vetëm në gjuhën shqipe (si kriter i përfshirjes së tyre brenda Antologjisë), po edhe në gjuhën e shteteve ku jetojnë.

Në kapitullin për letërsinë bashkëkohore të poezisë së dashurisë janë përfshirë shkrimtarë nga Shqipëria shtetërore, Kosova dhe shkrimtarët në ish-Jugosllavi, e kjo do të thotë edhe shkrimtarët në Maqedoninë Veriut; shkrimtarët e diasporës historike dhe shkrimtarët që kanë shkruar dhe shkruajnë sot në diasporën e re në Europë dhe Amerikë.

Kapitulli i poezisë së lirikës së dashurisë hapet pothuajse në mënyrë të pazakonshme, me një krijues nga diaspora, bardin e poezisë arbëreshe Vorea Ujkon dhe me poetin e kryqëzimit tradicional të strukturës së poezisë shqipe e sintezës tematike moderne evropiane Arshi Pipën; për të vazhduar me shkrimtarin mbamendës të letërsisë së Luftës së Dytë Botërore Llazar Siliqin, shkrimtarin e përtëritjes së sonetit në letrat shqipe dhe gjuhës së pasure të togfjalëshit të tij, Enver Gjerqekun; lirikun dhe poetin e dehjes dhe së bukurës bodleriane, Vehbi Skënderin; poetin dhe lirikun e këngës tradicionale për “zogëzën” e Dukagjinit, Din Mehmetin; kryemjeshtrin e poezisë erotike shqiptare, poetin bohem, poetin që e “zhveshi gruan e eposit” Pano Taçin etj:

E ndezur prush,

Te bregu i lumit hapin e shtriu;

Kur pa që s’e shikonte kush,

u zhvesh… e pyelli psherëtiu. (Tanusha, f. 218).

Më tej Profesor Agim Vinca ka sjellë Fatos Arapin, shkrimtarin e fatjetës dhe dashurisë, poetin që gjatë gjithë jetës krijuese e përcolli poezia antologjike e dashurisë Ti do të vish… ndërsa me rastin e vdekjes, si asnjë poet tjetër i dha lamtumirën pikërisht një lirikë dashurie Si s’të desha pak më shumë; poetin e dashurisë së heshtur, lasgushianin që krijonte në qetësi dhe pa ndikimin e lexuesit bashkëkohës të tij, madje edhe pas rënies së komunizmit, Mihail Hanxharin; Dritëro Agollin, poetin që si as edhe një lirik tjetër ka ndërlidhur traditën popullore të poezisë së dashurisë me traditën e lirikës më të bukur të Rilindjes dhe Indipendencës e bashkëkohësve të tij, traditën e krijuesve më të mirë të letërsisë bashkëkohore shqipe dhe botërore, duke i parë ato, shqipëruar dhe përshtatur si një mjeshtër po i të njëjtit format; Dhori Qiriazin poetin e baladave intime, shkruar atëherë kur poezia shqipe ishte letërsi para se gjithash lirikë e linjave të largëta; Bilal Xhaferi, poeti i dhimbjeve të mëdha etnike dhe trishtimit personal, si vetë titulli i poezisë: Vetëm ti lulëzon në peizazhet e trishta; Adem Gajtanin, poetin e kopshtit të të gjithë përbërësve të dashurisë dhe madje xhelozisë; Ismail Kadarenë, poetin e poezisë lirike të dashurisë përgjithësisht dhe poetin e lirikës erotike në kuptimin e parë të saj, poetin e “lirikës elitare dhe elegante”, komenton në tekstin e tij përmbyllës Profesor Vinca; Qerim Ujkanin, poetin e krijimit klasik të portretit të gruas; Azem Shkreli, poetin e mendimit dhe fjalës së thellë e të kulluar, poetin e ndjeshmërisë së mendimit të motshëm dhe trajtës moderne të të thënit; Jorgo Bllacin, poetin e jetës së errët prej burgu dhe poetin e përkthyesin e lirikave të bukura të dashurisë; Adelina Mamaçin, poeten e erosit të vashërisë; Frederik Reshpjen, Koçi Petritin, Musa Vyshkën, Ndoc Gjetjen, Xhevahir Spahiun, “poetin më autentik në letërsinë shqipe”, “poetin me dhunti të rrallë krijuese në letërsinë bashkëkohore”, thotë Profesor Vinca; Natasha Lakon, Bardhyl London, dhe poetët që dy dekadat e fundit me përkushtimin e tyre ndaj kujtesës, poezisë dhe përkthimit hynë në shumë antologji, ku nuk kanë mundur të hyjnë poetët e brezit dhe fateve të tyre: Iljaz Bobajn, Skënder Rusin dhe sidomos Visar Zhitin.

Poezia e kësaj periudhe, si asnjë tjetër, e ka zgjeruar horizontin gjeografik të krijuesve, i ka përplotësuar temat universale dhe personale të dashurisë, e ka ridimensionuar strukturën përmbajtjesore të teksteve të poetëve anonim, poezisë pararendëse dhe poezisë botërore. Nuk mund të thuhet ndërkaq për përpunimin e strukturës së vargut e të rimës, një përvojë kjo me të cilën identifikohet poezia e shkrimtarëve të periudhës së independencës.

Vëllimi i Antologjisë së lirikës së dashurisë përmbyllet me kapitullin e shkrimtarëve përfaqësues të cilët Profesor Agim Vinca e ka përfshirë brenda kapitullit Postmodernistët: Abdulla Tafa, Teodor Keko, Petrit Qejvani, Adem Gashi, Petrit Ruka, Mimoza Ahmeti, Rita Petro, Gjekë Marinaj, Lulzim Tafa, Alket Çani, Donika Dabishevci, Ag Apolloni dhe Vjollcë Berisha.

Janë shumë karakteristika historike, kulturore, biografike e estetike që e përshkojnë këtë kapitull postmodernistësh: numri i vogël i tyre (trembëdhjetë), në krahasim me numrin e madh që shfaqen dy dekadat e fundit, ndonëse tre përfaqësuesit më të ri (Dabishevci, Apolloni dhe Berisha) kanë lindur në vitet 1980-1983; numri dukshëm i madh i shkrimtareve femra (Mimoza, Rita, Donika, Vjollca, jo rastësisht i shënova pazakonshëm emrat e tyre e jo mbiemrat); përbërësit intelektualë të biografisë së tyre (Abdullah Tafa, e Rita Petro – botues, Petrit Qejvani – profesor, Gjekë Marinaj, – ligjërues, Lulzim Tafa – ligjërues, Donika Dabishevci – studiuese, Ag Apolloni –ligjërues, Vjollcë Berishsha –studiuese). Shumë prej tyre jetojnë jashtë hapësirës shqiptare. Një numër dukshëm i madh i tyre janë jo vetëm autorë poezish po edhe njohës e ligjërues të saj si dhe përkthyes e madje botues të letërsisë së vendeve ku jetojnë. Poezia e tyre nuk është poezi e vargjeve të çastit, por realizime të temave të mëdha nga miti i trashëgimisë te tema e incestit. Ato janë poezi të një posthumanizmi hapur erotik, ardhur në letërsinë europiane kryesisht pas vitit 1968 dhe letërsinë shqipe kryesisht pas vitit 2000 dhe teknikisht, poemtha me struktura të gjera krijuese, një dëshmi kjo se ato nuk janë poezi të rastit po tekste të shkruara me dhunti krijuese, njohje të teknikave të vargut dhe kërkim të temës së dashurisë nga qiellorja deri te tokësorja e më tej. Skajet e këtij kërkimi madje nga “puritanizmi te voluptanizmi” (Profesor Vinca), i ka realizuar vetëm ky brez i krijuesve postmodernistë.

Vëllimi Antologji e lirikës shqipe të dashurisë e Profesor Agim Vincës është një nga antologjitë sigurisht më të plota dhe më të mira, të përgatitura tri dekadat e fundit.

“Kanë kaluar vite e dekada nga koha kur më lindi ideja fillestare për këtë antologji e deri më sot kur po i jap fund asaj për t’ua bërë dhuratë lexuesve – besnikë të fjalës së bukur shqipe, – shkruan Profesor Agim Vinca, – kudo që janë, në tërë hapësirën shqiptare apo edhe në botën e madhe. Edhe të huajve që interesohen për vlerat shpirtërore të shqiptarëve si komb, sigurisht” (32).

Në këtë vëllim janë përfshirë sigurisht poetët dhe poezitë më të mira të lirikës së dashurisë. I kam vendosur emrat e të gjithë poetëve të përfshirë në këtë vlerësim i vetëdijshëm se pas botimit të saj reagimi i shkrimtarëve të cilët nuk janë përfshirë në këtë Antologji, nuk do të jetë i vogël. Sigurisht do të reagojnë për shkak se në këtë vëllim nuk janë përfshirë disa nga poetët që janë përfshirë në Antologjinë historike të letërsisë shqipe, po jo edhe këtu; janë përfshirë në Antologjinë e lirikës shqipe por jo edhe në këtë vëllim lirik; janë përfshirë në Antologjinë e poezisë së letërsisë shqipe për të huaj, po jo edhe këtu. Do të thonë madje se në këtë vëllim nuk është përfshirë edhe një nga poetet më të mira të lirikës arbëreshe, recensuesja e këtij vëllim Kate Xukaro, si dhe poetët pa të cilët janë përfshirë dekada më parë në antologjitë e letërsisë shqipe, si dhe do të shkojnë më tej duke u “shqetësuar” se si Profesor Agim Vinca, njëri prej lirikëve më të mirë të poezisë bashkëkohore shqipe dhe madje njëri prej poetëve më të mirë të lirikës së dashurisë, e paska “përjashtuar” edhe vetën!

Le të jetë prandaj kjo një nga dëshmitë e parimësisë së tij etike dhe antologjike, që në Antologji (cila do qoftë ajo) nuk mund të përfshihesh pa poezi antologjike dhe nuk mund të vetëpërfshihesh. Në këtë rrjedhë, besoj, të gjithë mund të vinë në një përfundim unik: nga kjo Antologji nuk mund të nxirret asnjëri prej tyre dhe asnjë prej poezive të tyre.