…kafen e mengjesit e lamë ta merrnim bashkë diku, atje ku i ngjante dhe një taverne, nën pemë, sepse dhe romani i tij i fundit titullohet “Tri tavernat”.

Si bisedë e parë m’u duk se po preknim çêshtje të ndryshme, pa qendruar gjatë te asnjëra, kêshtu ndodh, po flisnim në përgjithësi për libra dhe shkrimtarë, të vdekur dhe të gjallë, miqtë tanë, shikoja sinqeritetin dhe një buzagaz të përzemërt, shkëmbyem dhe nga botimet tona me autografe.

Dhe që atë pasdite nisa të lexoj romanin e tij… si vazhdim i bisedës tonë, po i dëgjoja dhe zërin, ndërkaq po më shtohej ëndja e leximit…

Teksa vazhdoja me romanin “Tri tavernat” të shkrimtarit Ervin Nezha, një pyetje më erdhi vetvetiu: cila do të ishte metaforikisht Taverna e Katërt? E kisha fjalën për atë të përtej hapësirës tredimensionale, të drejtimit shtesë, pra, të dimensionit të katërt, siç quhet Koha. Të jetë vetë romani? Bujtine e Katërt… Po, po, brenda tij ngërthehet kohë…

Dhe ai buzagazi i sinqertë i autorit kaloi tek unë që po lexoja… lexohej shpejt, vlerë dhe kjo dhe pata dëshirë të them diçka, miqësisht si me filxhanin e kafesë përpara. Duhet bërë për librat e njëri tjetrit, sidomos kur janë më të rinj… Dhe shkruaja copa frazash, me ndërpreje…

TRI TAVERNAT

– udhëtim në kohë realitetesh

absurde dhe të ashpra –

E megjithatë me një lloj humori që shkon deri në grotesk… por me mirësi e dhimbshuri..

Romani “Tri tavernat” i Ervin Nezhës është një nga veprat më të veçanta bashkëkohore nga ç’kam mundur të lexoj. Ai ndërthur historinë, të kaluarën e afërt si një e tashme e pambaruar dhe absurditetin me një lloj utopie arrogante dhe baltën e kuqe të vendlindjes.

Duke rrëfyer nga fati i një shoqërie në fshatin me emrin “Tri tavernat”, ku s’ka më asnjë tavernë, ka një dergjje aktive mes një ëndrre syhapur, të kotë dhe zhgënjimit symbyllur, pranë rrugës së lashtë “Egnatia”, që s’të çon asgjëkundi tani…

Fshatarët përballen me një zbulim të çuditshëm, me skeletet… e një beteje të vjetër dhe një “thesar” të lidhur me emrin e Gjorgj Golemit dhe turqit dhe një tradhti…

Ky zbulim bëhet nxitja që i shtyn kuadrot e lartë të fshatit, arrivistë si në Tiranë, që të ëndërrojnë shpëtimin e kooperativës dhe të socializmit nga rënia drastike, por në fakt zbërthen të gjitha dobësitë, mashtrimet dhe iluzionet e tyre. Aftësia për të dashuruar ka humbur…

Nëpërmjet këtij rrëfimi alegorik, Nezha ndërton një tablo të gjerë për shoqërinë shqiptare të diktaturës dhe për njeriun që përpiqet të jetojë në mes të absurdit e ligësisë, pa i kuptuar si të tilla. Ka një lehtësi rrefimi, ku e keqja nuk duket e rëndë, por e rëndomtë…

Në thelb, “Tri tavernat” është një roman për zhgënjimin kolektiv, ku secili është vetëm, edhe pa veten. Banorët e fshatit e shohin thesarin si mundësi për një jetë më të mirë, por shpejt shohin se ajo që i mban gjallë nuk është asnjë lloj thesari, por ideja e tij, pra, iluzioni, njeriu i ri shpesh mbështetet te gënjeshtra për të përballuar boshllëkun e ekzistencës. Në fund, ai mbetet pa thesar ndër duar, por me pranga, të padukshme dhe të dukshme. Ka arrestime në fshat… si në të gjithë Shqipërinë baltëkuqe.

Pse “Tri taverna”?

Titulli i romanit a është çelësi për të kuptuar thelbin filozofik të veprës?

Tavernat nuk janë vetëm hapësira fizike ku njerëzit pijnë, flasin dhe harrojnë, por dhe simbol i tri stacioneve të ekzistencës, do të thosha dhe unë:

1. Taverna e së kaluarës, e kujtesës historike dhe e mitit. Aty ruhet vetëm bëma legjendare e Gjorg Golemit dhe heroizmi, por kjo e kaluar është harruar dhe në roman ndjehet si rudiment, vagulli…

2. Taverna e së tashmes – është vendi i absurdit socialist dhe i përditshmërisë së mërzitëshme. Njerëzit flasin për ndryshim, por mbeten të ngujuar në rutinën e tyre. Kjo taverna është pasqyra e sistemit totalitar, ku gjithçka duket e kontrolluar, por brenda është bosh.

3. Taverna e së ardhmes – përfaqëson shpresën dhe utopinë. Është vendi ku njerëzit, ëndrrat e tyre për një botë të re, por që mbetet gjithmonë e paarritshme, që ndërtohet mbi gënjeshtra. Edhe ky dimension është mëse vagulli në roman…

…tri tavernat janë metafora e ciklit njerëzor të vetë-mashtrimit: njeriu jeton mes kujtesës së idealizuar, të copërluar e varfëruar e realitetit të zbrazët dhe më të varfër, ëndrrës së rreme për të nesërmen. Ato janë tre ndalesa të një udhëtimi që nuk të çon askund, rruga (Egnatia) është e mbyllur brenda vetes.

Rruga “Egnatia”, që kalon pranë fshatit nuk i lidh dot më kohët: mesjetën dhe shekullin XX, historia është një qerthull…

Personazhet e romanit përpiqen të përfitojnë nga “thesari”, janë figura që përfaqësojnë shtresa të ndryshme të shoqërisë: servilët, mashtruesit, frikacakët dhe idealistët e humbur, që nga fshati në humbëtirë deri në kryeqytetin e humbur ndryshe, ku bëhen veç mbledhje “akademike”…

Gjithsesi gjatë leximit m’u përhitën gërmimet e varreve në romanin e njohur “Gjenerali i Ushtrise së vdekur” i Kadaresë, si një parodi e tij. Se atje është një gjeneral i huaj që mbledh skeletet e ushtarëve të vrarë si pushtues në Shqipërinë fitimtare, krenare dhe të pamëshirshme, kurse te “Tri tavernat” janë vetë shqiptarët që rrëmijnë varret mesjetare të të huajve pushtues, tashmë të humbur edhe vetë, por me shpresën sarkastike se do të gjejnë “thesarin” e mbijetesës së tyre, por dhe të sistemit, të socializmit.

Buzëqeshja është tejet e hidhur.

Ervin Nezha më duket se i ndjek disi gjurmët e Kadaresë si shkrimtar, sidomos “Gjeneralin” e tij këtu. Ndërkaq janë përdorur dhe kapitujt e mungesës, nënkuptimet e tyre, që sipas meje, i japin lexuesit mundêsi imagjinative të vyera dhe veprës më mister…

Epilogu im

(se edhe romani ka një epilog)

“Tri tavernat” është një endje e shpejtë nëpër iluzione që dëmtuan nga e dikurshmja dhe realiteteve egërshane që vazhdojnë. Përmes një strukture të dyfishtë kohore dhe një simbolike të natyrshme, Ervin Nezha flet për absurditetin e shpresës kur ajo humbet lidhjen me të vërtetën. Tavernat që s’janë, rruga e mbuluar dhe thesari i vdekjes bashkohen në një metaforë të jetës që endet midis kujtesës, mashtrimit dhe dëshirës për shpëtim.

Kur njeriu humbet aftësinë për të parë realitetin dhe kërkon strehë në iluzione, nga që s’e ndryshon dot, atëherë çdo “tavernë”, sado mikpritëse të duket, bëhet burg i shpirtit të tij. Shpëtimtar është romani, si Taverna e Katërt e kohës…

Visar Zhiti

Camaj: “Tirana është kthyer në një laborator të gjuhës së komanduar”

Nga Frank Shkreli

Ky vit shënon 100-vjetorin e lindjes së albanologut, shkrimtarit, poetit dhe atdhetarit Profesor Martin Camaj. Për të nderuar Profesor Camajn me këtë rast, javën që kaloi, ekspertë të Autoritetit për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit (AIDSSH), në bashkpunim me përfaqësues albanologë të Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit, u takuan për të diskutuar jetën dhe veprimtarinë e shkrimtarit e poetit Martin Camajt, ku sipas njoftimit të AIDSSH në këtë përvjetor, u fol, ndër të tjera,  për cilësitë e tij si albanolog, gjuhëtar, njeri i mendimit dhe i letërsisë shqipe, me një stil te jashtëzakonshëm. Por jo vetëm.  Në njoftimin e botuar në faqën zyrtare të AIDSSH në lidhje me punimet në përkujtim të 100-vjetorit të lindjes së Martin Camajt thuhet gjithashtu se u fol nga disa ekspertë, përfshir Altin Hoxhën, anëtar i Autoritetit dhe Selami Zallin, Drejtor i Informacionit në AIDSSH edhe për, “për fatin e tij si intelektual e qytetar, që u shënjua me vendosjen e regjimit komunist, arratisjen pas presioneve të ish-Sigurimit të Shtetit dhe shpalljen “armik” për regjimin.”  Asnjë provë bashkëpunimi në dosjen e Martin Camajt – Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit. Një temë kjo që në të kaluarën,pore dhe tani, ka nxitur dhe nxit debate të ashpra, sidomos, nga nostalgjikët e komunizmit të Tiranës zyrtare në shkrimet dhe programet e tyre – madje edhe 35-vjet pas shembejes së Murit të Berlinit — drejtuar kundër figurave të emigracionit politik anti-komunist shqiptar, personalitete të historisë, gjuhës e kulturës, si Ernest Koliqi, Martin Camaj e Arshi Pipa, ndër shumë të tjerë të kalibrit të tyre, të përjashtuar e të anashkaluar nga komunizmi gjysëm shekullor, por edhe aktualisht.

Siç mund ta mbajnë mend lexuesit që i ndjekin këto punë, 5-vjetë më parë filloi – pa pritur e pa pandehur — një fushatë sulmuese alla fletërrufeshë komuniste të ish-regjimit kundër Martin Camajt dhe Ernest Koliqit, duke i cilësuar ata si poliagjentë, bashkpuntorë të amerikanëve, gjermanëve, jugosllavëve, e ku t’a di unë. Në rastin e Martin Camajt a akuzohej edhe si bashkpuntor i Sigurimit të Shtetit të regjimit komunist të Enver Hoxhës. Pretendime të tilla kundër Koliqit e Camajt si agjentë dhe bashkpuntorë e poliagjentë janë bërë edhe nga persona e burime të tjera edhe në vazhdim, por ishte Auron Tare, një historian dhe gazetar i njohur shqiptar, i cili ndezi debatin fatzi, 5-vjet më parë duke iu vërsulur Camajt dhe Koliqit. Me atë rast ai hodhi plot akuza të pa dokumentuara, në një të ashtuquajtur “studim” të tij me titull, “Dritëhije në histori”, botuar në portalin “Peisazhe të Fjalës”, por që u përmend edhe në media të tjera të asaj kohe, portal që botohet gjithnjë në Nju Jork, mos qofsha gabim. Në studimin e tij Auron Tare – kishte bërë këto pretendime duke akuzuar si agjent e poliagjentë Koliqin e Camaj, sidomos në periudhën menjpherë pas Luftës së II Botërore, ndërsa vazhdonte t’i mbronte akuzat e tija edhe në programe televizive sikur të ishte i komanduar nga dikush në favor të ndonjë kauzë të pashpresë për të denigruar këto dy figura të Kombit. Frank Shkreli: Fletërrufeja kundër Ernest Koliqit dhe Martin Camajt | Gazeta Telegraf.  Tare i përhapi këto gënjeshtra në media mike të tij, kundër dy burrave ndër më të njohurve të kulturës dhe historisë shqiptare, megjithse nuk jepte asnjë dokumentacion të besueshëm për të provuar tezën e tij. Por, pasi iu kërkua të jepte prova e dokumenatcion për të justifikuar akuzat e tija, ai më në fund, u detyrua të pranonte se nuk kishte prova, por se do i sillte ato kur të “hapeshin dosjet e Beogradit”. Frank Shkreli/ Auron Tare: Provat për Martin Camajn si agjent i UDB-së, do i marr kur të hapen dosjet e Beogradit | Gazeta Telegraf  

Unë nuk dëshiroj t’i këthehem atij debati fatzi të 5-vjetëve më parë pasi vërtetë, atëherë dhe sot, ai rast më le pa fjalë dhe më bën të pyes veten se pse intelektualë të tillë shqiptarë sot e ndjejnë për detyrë të përhapin shpifje të tilla pa prova dhe pa dokumentacion të besueshëm, fatkeqsisht, duke na kujtuar periudhën e errët komuniste e luftës së klasave. Me të vërtetë, më sjell ndër mend atë thënjen e Faik Konicës se, “Armiqtë e Shqipërisë janë shqiptarët, ndaj vazhdojmë të renditemi ndër kombet e fundit në Evropë”, e thenë kjo në vitin 1897 nga i Madhi Konica – por aq aktuale sot në çerekun e parë të shekullit XXI. Vaj medet për ne kudo që jemi. Por unë jam i besimit se, pa marrë parsysh se sa kohë kalon e për sa gjatë luftohet me gnjeshtra, e VËRTETA, sado që të luftohet ajo më në fund triumfon. Kështu na meson historia.

Prandaj, me këtë, rast desha të mirëpres raportet e dala nga ai diskutim i AIDSSH, javën e kaluar në 100-vjetorin e lindjes së Martin Camajt, të ënjten që kaloi, dhe të falënderoj Zonjën Gentiana Sula, Shefe e AIDSSH dhe bashkpuntorët e saj për këtë përkujtim, në përpjekjet serioze e vullnet-mirë, për të zbuluar të VËRTETËN duke hedhur më shumë dritë nga jeta dhe veprimtaria e Martin Camajt, bazuar në dokumenta e prova autentike. E bëj këtë, jo vetëm në emërin tim, por të gjithë atyre shqiptarëve kudo në botë, që njohim dhe vlerësojmë punën dhe atdhedashurinë e Profesor Martin Camajt dhe shumë të tjerve si ai që kanë kaluar dekada larg Atdheut, të përjashtuar e të pëbuzur nga shteti amë. Po e sjell këtë përkujtim shumë të rëndësishëm që organizoi enti AIDSSH dhe Qendrëa Kombëtare e Librit dhe Leximit, pikëspari, në interes të së VËRTETËS, por edhe në një përpjekje në vazhdim për të për të pastruar emrin dhe reputacionin e Martin Camajt dhe disa figurave të tjera si ai të emigracionit politik të anatemuar nga historiografia komuniste jo vetëm nga regjimi diktaraorial komunist por edhe në ditët e sotëme të ashtuquajturës “demokraci” alla shqiptarçe. 

Prandaj, hetimi administrativ i AIDSSH mbi dosjen e Martin Camajt, i njoftuar javën që kaloi, del në përfundimin, se ashtu siç mendojmë shumë prej nesh se akuzat e kundërshtarëve – nuk dua të them armiqëve të Camajt, se sipas anëtarit të Autoritetit, Altin Hoxha — se jo vetëm që Martin Camaj nuk bashkëpunoi me Sigurimin e Shtetit, por nuk ekziston asnjë dokument raportimi apo version që dëmton figurën e tij. Ai i qëndroi çdo tentative të Sigurimit për manipulim dhe bashkëpunim”. Asnjë provë bashkëpunimi në dosjen e Martin Camajt – Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit. 

Për më tepër, sipas AIDSSH, në të njëjtin përfundim ka ardhur edhe Selami Zalli, Drejtor i Informacionit në studimin që i bëri dokumenteve arkivore. I cili përmes analizës përcolli tezën se dokumentet që tentojnë të hedhin hije mbi Camajn janë të manipuluara me qëllim zbehjen e ndikimit të tij akademik si albanolog dhe shkrimtar në forumet e larta akademike, jo vetëm në Europë, por edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.” 

Në veçanti dëshiroj që të interesuarit të lexojnë për më shumë të dhëna në lidhje me këtë çeshtje, studimin e plotë, profesional dhe të hollësishëm, botuar në faqën zyrtare të AIDSSH, bazuar në dokumentacion, përgatitur Z. Selami Zalli, Drejtor i Informacionit të këtij enti zyrtar. Një studim që, gjithnjë sipas AIDSSH, është përfundim i studimit që ai u i bëri dokumenteve arkivore, duke përcjellur, përmes analizës tezën se dokumentet që tentojnë të hedhin hije mbi Camajn janë të manipuluara me qëllim zbehjen e ndikimit të tij akademik si albanolog dhe shkrimtar në forumet e larta akademike, jo vetëm në Europë, por edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, thuhet në faqën zyrtare të Autoritetit.  Analiza e Z. Selami Zalli mbi Dosjen e Martin Camajt dhe Manipulimin e Dokumentacionit të Sigurimit të Shtetit – Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit –Për të gjithë ata që janë të interesuar në këtë subjekt, unë rekomandoj me seriozitetin më të madh që të lexojnë studimin e Selami Zallit, të mirë dokumentuar bazuar në dosjet që posedon AIDSSH.

Z. Selami Zalli, e përfundon studimin e tij, përgatitur me rastin e 100-vjetorit të lindjes së Martin Camajt, botuar në faqen zyrtare të Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit, me këto fjalë: “Dosja e Martin Camajt nuk mund të konsiderohet autentike dhe e besueshme. Ajo paraqet shenja të qarta manipulimi dhe fabrikimi dokumentare, me qëllim ndërtimin e një narrative të rreme për ta etiketuar si bashkëpunëtor. Ky rast dëshmon për praktikat e përbaltjes, censurës dhe frikës ideologjike që regjimi i kohës ushtronte ndaj figurave të rëndësishme të kulturës shqiptare, të cilat në sajë të kapacitetit e asaj që përfaqsonin i konsideronte rrezik për pushtetin.“Censura dhe përbaltja janë shprehje të frikës”. Ky konstatim sintetizon më së miri thelbin e rastit Camaj dhe shumë të tjerëve si ai.”

STUDIMI I PLOTË I AUTORIT SELAMI ZALLI –Drejtorit të Informacionit të AIDSSH —  Analiza e Z. Selami Zalli mbi Dosjen e Martin Camajt dhe Manipulimin e Dokumentacionit të Sigurimit të Shtetit – Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit – siç është botuar në faqen zyrtare të AIDSSH

Frank Shkreli

             Z. Selami Zalli foli mbi Dosjen e Martin Camajt dhe Manipulimin e 

                                  Dokumentacionit të Sigurimit të Shtetit —

          Altin Hoxhën, anëtar i Autoritetit –Hetimi administrativ i ADSSH: “Camaj i qëndroi çdo tentative të Sigurimit për manipulim dhe bashkëpunim.”

…Zhiti radhitet ndër klasikët e letërsisë bashkëkohore shqiptare… ai mund të krahasohet denjësisht me autorë si Kafka, Orwell, Salinger Heller dhe Sollzhenicin…

Dr. G. Alpion, Universiteti i Birminghamit, Angli

Trillet e tij të çlirëta, të ajërta dhe të guximshme kanë një ngjashmëri të lumtur me stinën kubofuturiste dhe me pjellorinë e saj të metafortë… mbartin liri dhe janë të pushtuara me argumentet e territ. Mbase ka, por s’e kujtoj dhe mbi të gjitha nuk e kujtoj kaq të freskët dhe kaq të menjëhershme një vepër në kontakt të drejtpërdrejtë me botën që zbulon dhe dëshmon…

Mario Luzi, Poet italian, Senator i Përjetshëm

Në thjeshtësinë e tij Visar Zhiti është kompleks, i thellë, shumë shtresor, plot shpirt. Ai të përvetëson me nivelet e mendimit të tij, me fisnikërinë e ndjenjave si dhe me aftësinë që të shprehet lehtë dhe fuqishëm.

Bozhidar Prosenjak, Shkrimtar kroat

Tani… lexuesit anglishtfolës mund të shohin poezitë jashtëzakonisht të ndjeshme dhe imagjinativisht të pasura, të krijuara nga vitet e vuajtjes së Zhitit.

“Green Integer”, SHBA 2025

Prof.Dr.Fatbardha Fishta Hoxha

Prof.Jup Kastrati ka zene prej kohesh nje vend te shquar ne filologjine shqiptare te gjysmes se dyte te  shekullit kaluar. Ai,ashtu si personalitet e shquara prof.Aleksander Xhuvani,prof.Eqrem Cabej,prof.Mahir Domi shfaqi interesin shkencor jo vetem ne fushen e studimeve gjuhesore,te cilave ata u kushtuan jeten e tyre dhe talentin virtuoz,por dhane kontribute po aq te cmuara edhe ne lemin e studimeve letrare.

Në personalitetin e shumanshëm dhe në veprën tejët voluminoze të Jup Kastratit do të shfaqej interesimi i shumëfishte për disa fusha dijesh njëherësh. Në veprën e tij të pazakonte që numëron dhjetëra tituj librash, disa qindra faqe shtypi shkencor,një vend të rëndësishëm dhe të veçantë zënë studimet për letërsinë shqiptare.

Dhe fillimet e tij si studiues në mesin e viteve ’40, i kemi pikërisht në këtë trevë studimesh. Dhe kjo nuk ndodhte rastësisht. Jup Kastrati do të vinte në jetë në ato vite kur Shkodra e më pas Tirana njihnin ritme të reja në zhvillimet kulturore. Ai do të vinte në jetë në një familje të kulturuar në zemër të qytetit të Shkodrës. Në këtë qytet në fundin e 800-shit dhe në fillimet e 900-shit ishin krijuar dhe funksiononin Shoqëria “Bashkimi” dhe “Agimi”, si dhe “Komisia letrare” ne fillimet e shekullit te kaluar që mund të konsiderohen si më të parat akademi gjuhësore e letrare shqiptare, që do të linin gjurmë në kohë në historinë tonë kulturore e kombëtare.

Në qytetin e tij të lindjes ai ndjek pa ndërprerje për 8 vjet me radhë (1936–44) në kulmet e zenitit kulturor,gjimnazin klasik dhe liceun real, qëndron edhe për pak muaj në një lice shkencor në Itali. Dhe nëse ai me të mbaruar studimet do të afirmohej jo në një fushë, por në disa më tej, arsyet duhen kërkuar sa tek predisponimi i rrallë natyror aq edhe në këtë formim të dyfishtë të lakmuar për atë kohë që do t’i jepte karakter universal formatit të tij kulturor. Dhe pas këtyre fakteve nuk mund të mos lexosh nivelin evropian të shkollës shqiptare të asaj kohe si dhe cilësinë e studentëve të saj. Edukimi i dyfishtë që ai merr si në dijet klasike dhe shkencore natyrore do të shfaqet herët thuajse në një kohë të paparashikueshikuar në frute që paralajmërojnë lexuesin skrupuloz, kërkuesin dhe gjurmuesin pasionant, intelektualin e ngjizur me dije krijuese e kritike.

Me mbarimin e studimeve në gjimnaz ai boton në të përkohshmen kritike “Revista letrare” që dilte në Tiranë më 1944 dhe që drejtohej nga intelektualë krijues si Vedat Kokona, Mitrush Kuteli, Nexhat Hakiu dhe Sterjo Spasse. Për të sjellë në vëmendje atmosferën kulturore të Shkodrës së atyre viteve, le të kujtojmë që më 1944, bashkëqytetarë të Jup Kastratit do të botonin, Arshi Pipa revistën “Kritika” në Tiranë dhe Qemal Draçini revistën “Fryma” në Shkodër. Ndonëse më i ri se ata, Jup Kastrati na shfaqet po aq i sigurt në udhën ku hyn me studimin e parë të botuar prej tij “Dramatika shqiptare” tek “Revista letrare” edhe pse autori nuk është më shumë se nëntëmbëdhjetëvjeçar, ai ka arritur të shprehë aq shumë kontribute që e bëjnë punimin një zë të rëndësishëm të bibliografisë kritike shqiptare.

Serioziteti, përgatitja e shkencëtari dhe dijetarit të ardhshëm bie në sy që në zgjedhjen e argumentit të punimit. Kishte në themel kjo përzgjedhje sa shpërpjestimin që vihej re në zhvillimin e gjinisë dramatike krahasuar me gjinitë e tjera të letërsisë shqipe, sidomos në poezinë si dhe në diskutimin e ndezur në shtypin letrar kritik të kohës për të tejkaluar vonesat në zhvillimin e gjinisë dramatike, pa harruar që qyteti i tij Shkodra qe ndër të parët qytete që pati në fund të shekullit 19, salonin e parë teatror të realizuar nga etërit jezuitë dhe më pas nga ata françeskanë, se aty morën jetë shoqëri si Bogani, Mustafa Pasha që e nxitën dhe e zhvilluan artin dramatik.

Ndonëse i ri 20 vjeçar Jup Kastrati u takon atyre intelektualëve që kthimin e teatrit në një institucion të fuqishëm publik edukues e shihnin të varur nga letërsia dramatike, prandaj me zgjuarsi dhe optikë të admirueshme i përvishjet punës edhe pse i mungon përvoja, por kurrsesi formimi, edukimi me vlerat dramatike klasike botërore si dhe pasioni i fuqishëm për të artikuluar mendimin e tij përmes të gjithë efekteve, që prodhon fokusi i tij i vëzhgimit.

Punimi “Dramatika shqiptare” është strukturuar me një disiplinë të rreptë shkencore gati të habitshme për moshën e autorit. I ndarë në tri pjesë ai trajton fillimet e dramatikës në letërsine shqiptare në pjesën e parë që e titullon “Qysh xu fill dramatika jonë”, ku nuk mungon një shqyrtim jo thjesht historik, përshkrues, por teorik-estetik i vlerave dhe veçorive të saj. Sa i takon korpusit të dramës ai shpreh dy kërkesa: së pari, që kjo gjini kërkon përgatitje në artin dramatik, çfarë nënkupton teknikat dramatike dhe së dyti, përshtatje të argumentit dramatik në frymën e popullit tonë. Sado që njeh mirë çdo përpjekje nga shqiptarët dhe të huajt në bibliografi deri atëherë ai shpreh që në fillimet e punës së tij shqetësimin për “mungesën e një katalogu të përgjithshëm të librave në gjuhën shqipe” duke shfaqur qartë ekzigjencën e tij shkencore dhe prirjen e pasionin e tij në një disiplinë ekzakte siç është bibliografia. Në vazhdim rendit plot 38 vepra nga fillimet duke lënë jashtë lëndën që do të trajtojë në pjesën e dytë dhe të tretë të punimit.

Nisur nga bibliografët Emil Legrand, Henri Gyis, Gaetano Petrotta si dhe hulumtimet e tij ndër 1500 libra shqip të botuar deri atë vit, 150 ose 1/10 janë pjesë dramaturgjike ku përfshin edhe pjesë të përkthyera nga Skënder Luarasi, Dom Lazër Shantoja, Gjergj Bubani, Hilë Mosit, Padër Vinçens Prendushit, Zef Valentinit e Injac Zamputit etj. Në mes të këtij grumbulli veprash që ai ka gjurmuar e lexuar, Jup Kastrati bën vlerësime dhe klasifikimin e autorëve, detyrë kjo nga më të parat të kritikës letrare që vjen si rezultat i një njohjeje të thellë dhe të imtë të lëndës letrare. Sipas mendimit tim, thekson studiuesi, vetëm nja katër a pesë autorë meritojnë me u studjue si duhet e këta janë:

1.At Gjergj Fishta dhe Dom Ndre Zadeja si dramaturgë.

2.Kristo Floqi si komediograf.

3.Ethem Haxhiademi si tragjedian.

4.Fan S. Noli si përkthyes.

Renditja me numra natyrorë, shpreh siguri, qartësi dhe mvehtësi në vetëdijen e tij krijuese e kritike si studiues, çfarë shmang çdo ekuivok apo luhatje.

Në vazhdim ai shqyrton në mënyrë sintetike 20 pjesët dramatike të shkruara nga Fishta, 4 pjesët e shkruara nga Zadeja dhe 7 tragjeditë e shkruara nga Ethem Haxhiademi. Studimin e bën interesant sprova për tipologjinë e veprave si edhe kritika ku ai shkel rrugë të parrahura më parë me objektivitet. Por mbi të gjitha të bën përshtypje fakti që koha nuk ka lëvizur përfundimet e arritura shumë vite më parë nga studiuesi me dije dhe kompetencë.

Në shqyrtimin e tërësishëm të lëndës dramatike Jup Kastrati do të ishte tepër objektiv dhe i matur. Pesë vite më vonë, më 1949 albanologu gjerman Maksimilian Lambertz do të shprehej “Drama nuk i ka interesuar shqiptarit dhe ende nuk është krijuar asnjë dramë e rëndësishme”, çfarë shkon në përputhje me konstatimet e vlerësimet e studiuesit Jup Kastrati, që kishte vërejtur ndonëse i ri, mungesën e kryeveprave dramatike, faktin që ata që u shkruan nuk arritën të preknin të tilla nivele krijimi, të realizuara në gjininë poetike ne letersine shqipe. Me punimin “Dramatika shqiptare”, që përbën një nyje me rëndësi hapet vepra jetësore shkencore e prof. Jup Kastratit, që e kapërcen si hark kohor gjysmën e shekullit.

Veprimtaria e J. Kastratit në lëmin e studimeve letrare është e gjerë dhe shumëplanëshe. Ai studion dhe gjurmon me një sens kërkimi të veçantë. Ai përgatit për botim veprën e Z. Jubanit, F. Shirokës, J. De Radës, Kolë Mirditës (Helenaunt) harton bibliografinë e veprës së tyre dhe të autorëve si Mjeda dhe Migjeni, Konica, S. Spase etj. Ai përkthen e përshtat vepra të J. De Radës. Hedh dritë mbi personalitete të hershëm letrare, si Buzuku, Mikel Scutari etj. Gjurmimet letrare siç dëshmon vetë në shënimin hyrës të veprës të zgjedhur të Zef Jubanit, i ka nisur si bashkëpunëtor i jashtëm i Institutit të Shkencave që me themelimin e tij më 1953. Pas një dhjetëvjeçari punë të dendur ai boton më 1962 një monografi të ngjeshur prej 70 faqesh për J. De Radën dhe më 1963, me rastin e 50-vjetorit të Pavarësisë ai boton vëllimin “Figura të ndritura të Rilindjes Kombëtare” ku përfshin një monografi 70 faqesh për Z. Jubanin një për Pashko Vasën me 50 faqe që pasohet me vështrime monografike për Isuf Tabakun, zotëruesin e një prej bibliotekave më të pasura personale të Shkodrës të shekullit XVIII, për Daut Boriçin që ka meritën e publikimit të një alfabeti, një abetareje, fjalori e gramatike, për Hodo Sokolin dhe Ded Gjo Lulin. Shënojnë këto sprovat e para për këta personalitete.

Më 1879 ai boton një version të zgjeruar të pasuruar të monografisë për Jeronim De Radën. Varianti i ri me 30 kapituj është fryt i gjurmimeve të gjata për autorin dhe veprën sa në Shqipëri aq edhe tek arbëreshët. Në 240 faqet e librit  J.Kastrati, bibliograf, përkthyes, përshatës i veprës së autorit arbëresh i ka dhenë një dimension të ri studimit të personalitetit dhe veprës së Jeronim De Radës në një kohë kur ajo është ndër më të studiuarat si brenda dhe jashtë trojeve shqiptare.

Edhe në këto rrethana, kontributi i J. Kastratit është i konsiderueshëm. Po kështu pas një gjurmimi të thelluar disa vjeçar më 1987  J. Kastrati arrin të japë një version të plotë monografik për Zef Jubanin, rilindësin poliedrik. Monografia e botuar më parë i shërben si substance fillestare që autori te arrijë në një vështrim të plotë. Monografia me 24 kapituj e saj e 190 faqet mbetet unikale për këtë autor. 

Personalitet me shumë kontribute, siç na e shfaq edhe bibliografia e botuar nga Diana Kastrati, ai nuk është selektiv, ai vë në fokusin e interesimeve dhe gjurmimeve çdo gjë që i shërben njohjes dhe zbulimit të identitetit të kombit të vet, si në historinë e gjuhësisë apo të letërsisë, në historinë e shkollës dhe të kulturës kombëtare duke dhënë në të gjitha këto fusha studime niveli dhe duke kaluar lehtësisht nga një rreth dijesh në një tjetër, veçori e personaliteteve universale.

Në studimet letrare, Jup Kastrati do të mbetet së paku me katër korpuse studimi: së pari me korpusin e bibliografive të autorëve nga me të shquarit e letërsisë si të N. Mjedës, Migjenit, F. Konicës, S. Spasses etj., së dyti me korpusin e studimeve mbi letërsinë dhe kulturën arbëreshe ku shquan si deradiani më i madh i shekullit të kaluar, së treti: me korpusin e studimeve monografike për autorët e letërsisë së traditës si Z. Jubani, P. Vasa, etj. Punë të vëllimshme ai ka bërë për publikimin e veprës së Z. Jubanit, F. Shirokës, De Radës, K. Mirditës etj.

Një korpus më vete formon zbulimi tërësor i figurës së jashtëzakonshme të Faik Konicës, në të gjitha rrafshet të politikës kombëtare, të shtypit shqiptar, të shkrimtarit nga me të shquarit, si lëvrues i rrallë i shqipes, si stilist nga më të veçantët. Veprimtaria kulturore e Konicës e konceptuar në një rrafsh gjithëpërfshirës e bën veprën të ketë pretendime shterruese. Pasionant dhe këmbëngulës edhe në kohë jo të favorshme shfaqet personaliteti i J. Kastratit si studiues. Ai punon pa u tërhequr për asnjë çast në gjurmimet e veta rreth një figure të jashtëzakonshme të letërsisë dhe të kulturës kombëtare siç është Faik Konica.

Monografia Faik Konica(Jeta dhe vepra), fryt i një gjurmimi disa dhjetëvjeçarë, publikuar nga Kompania botuese Gjon Lekaj New York, më 1995, i bën nder të veçantë jo vetëm autorit por edhe historiografisë shqiptare.

Monografia u kushtohet shqiptarëve të Amerikës që gjatë shek. XX punuan pa u lodhur për Shqipërinë, siç shkruan autori, për kulturën kombëtare, për gjuhën amtare, për shkollën dhe letersine shqiptare,per shtypin dhe fjalen e lire.Kjo monografi botohet me rastin e zhvendosjes se eshtrave te Faik Konices nga Bostoni ne Tirane sipas amanetit te tij.

 Do të mjaftonte vetëm kjo vepër unike në llojin e saj për argumentin që trajton me 24 kapitujt e saj, dhe rreth 600 faqet e saj, me bibliografinë me 100 faqe e veprës së Konicës dhe mbi veprën e Konicës, për t’i dhënë Jup Kastratit një vend nderi në historinë e mendimit të shkencës dhe të kulturës shqiptare. Vepër e një jete të tërë për një autor të mohuar dhe të ndaluar e punuar në heshtje ajo të habit për akribinë që e shquan.

Vepra e prof. Jup Kastratit është një vepër e rrallë në llojin e vet. Voluminoze, ajo nuk lë aspekt të jetës, personalitetit dhe veprës së Konicës pa shqyrtuar. E konceptuar si një vrojtim i hollësishëm gjithëpërfshirës ajo ndriçon pamjet e shumta të veprimtarisë së Konicës, publicist, gazetar, editor.Historia mbi 150 vjeçare e shtypit shqiptar i detyrohet shumë dhe eshte e lidhur ngushte sipas prof.Jup Kastratit me emrin e F.Konices. Ai themeloi 10 organe, bashkëpunoi me 50 organe ndër të cilat la gjurmë të pashlyeshme, sidomos me Albanian, që me rreth 5000 faqet e saj doli ne momentet kyc për fatet e kombit më 1897–1909 si e tillë e luajti rol parësor në jetën e shqiptarëve.

Prof. J. Kastrati merret në mënyrë të veçantë me Konicën gjuhëtar, lëvrues dhe studiues i shqipes, historian, kritik letrar, novelist pamfletist, portretist, poet, përkthyes, polemist, duke mos lënë jashtë vëmendjes veprën postume dhe epistolarin e pasur të Konicës. J. Kastrati iu qaset me objektivitet shkencor marrëdhënieve të Konicës me “Diellin” dhe “Vatrën”, qëndrimeve të tij lidhur me çështjen e alfabetit dhe Kongresin e Manastirit, raporteve të tij me Fan Nolin, Ahmet Zogun dhe Naim Frashërin duke mos heshtur edhe për ndonjë moment të këtij personaliteti të fuqishëm, jo rrallë të keqinterpretuar në të shkuarën.

Ai u qaset me objektivitet shkencor dorëshkrimeve të Faikut. Parashtuese mbi lëvizjen kombëtare shqiptare më 1899 ruajtur në Arkivin e Vjenës si dhe të dhënave të tjera që ofron ky arkiv për Faikun. Një shqyrtim i tillë e shpije prof. J. Kastratin në përfundim se ai përfaqëson një shkrimtar nga më të rëndësishmit e letërsisë shqiptare dhe një intelektual të madh të jetës kombëtare shqiptare.

Ai është ndër projektuesit e një platforme moderne të politikës kombëtare, themelues i shtypit, kritikës letrare dhe publicistikës moderne shqiptare. Rrallë në historinë e një kombi që një personalitet të mbajë aq atribute sa mbart Faik Konica, i jashtëzakonshëm dhe i zbuluar me një vizion konceptimi dhe disipline shkencore të lakmueshme në këtë vepër.

Me plot të drejtë prof. Rexhep Qosja thekson në parathënie se: “Monografia e Jup Kastratit është një vepër e çmuar në të cilën lexuesi do të gjejë shumë të dhëna të hulumtuara gjatë dhe me kujdes, që do të shërbejnë për të krijuar mendim më në fund të drejtë për këtë figurë shumëfish të rëndësishme të letërsisë dhe të kulturës sonë.”

Prof. Jup Kastrati edhe pse e lidhi jetën me Shkodrën, qytetin ku lindi, u edukua dhe fitoi atë format të papërsëritshëm, interesimi e tij për botën shqiptare, në kohën e izolimit të pashembullt, emri dhe vepra e tij i kapërcyen kufijtë politikë, por edhe kufijtë natyrorë të Shqipërisë. Shqiptarët kudo ku ndodhen kanë ditur të çmojnë e të nderojnë profesorin e paharruar Jup Kastrati per vlerat e kontributeve të veprës së tij shkencore.

Dr. DURIM ÇAÇA/

Lexim i “Melankolia e qëndresës”, roman distopik nga Lazlo Kraznahorkai

Beteja e përfytyrimit është në kulmin e vet: një luftë e pamëshirshme kundërvë rrëfimin ndaj rrëfimit, trillimin ndaj trillimit, – vë re Alen Finkielkraut, eseisti i njohur francez,- ngaqë veprimtaria jonë  fantaziste nuk  njeh ndërprerje, sepse dhe pengesa kryesore që ngrihet mes nesh dhe botës, madje, mes nesh dhe vetes sonë, është e llojit romanesk. Velloja e hedhur mbi gjërat ashtu si dhe zbulimi i tyre ka një thurje prej rrëfimi. Kjo, për shkak se, -duke ndërmendur Kunderën,- arti është kthjellim i qenies dhe narrativa e tij është një kthjelltësi verbuese e melodramës universale  dhe e manikeizmit (”heretizmit”) të saj moral… Siç ndodh dhe me këtë  fantazmagori sureale, (por që nuk ka asgjë në të që nuk është përfundimisht realiste) të kësaj proze magjepsëse që po kundrojmë, të një sage antiheroike  e të entropisë, (gjendjeje çregullimi, pasigurie e kaosi)  të mjeshtrit të shquar bashkëkohor hungarez të letraritetit, Lazlo Kraznahorkai që, (me fiksionin e vet të shndërruar në një eksplorim global, shpesh metafizik, të rrugëve të arratisjes, në brendësi të njeriut e të shoqërisë, përmes angazhimit me artin, sublimen etj. deri në çmenduri të personazheve të tij, që shpërfaqin, në mënyrë obsesive, ndjenjën e tyre të të qenit të hedhur në një univers të thyer, teksa lëvizin për të hapur rrugë të tjera jete), dhe pse me një  stil të vështirë  të tij të një tonaliteti të errët distopik (pasqyrimi të një dehumanizimi të shoqërisë), si të një përralle cinike, krijon me “Melankolia e qëndresës”, një vepër të habitshme, kompakte, të fuqishme, intensive, (me fjali të gjata pabesueshmërisht, “të pafundme”, ekstatike dhe, çuditërisht, (për leximin estetik), shumë imponuese dhe tepër tërheqëse, – krijon “këtë rrjedhë të ngadaltë llave të rrëfimit, këtë lumë të madh të zi, – sipas “The Guardian”,, – që  e ngre lexuesin në hapa të mëdhenj hënorë”. 

         Rrëfimi i makthit social…

… me një madhështi epike postmoderniste, në romanin në fjalë, projektohet përmes qëndresës tragjikomike të katër personazheve-protagonistë: Së pari, të gruas së ve dhe në moshë znj. Pflaum, me të cilën nis “Melankolia e qëndresës” që, për t’u mbrojtur nga bota e pasigurtë dhe njerëzit harbutë, (madje, teksa ka shpëtuar nga rreziku i një përdhunimi prej një një maniaku seksual në tren gjatë kthimit nga një vizitë te motra e saj), duke ecur  në errësirë, me frikën në zemër, ndien se fatkeqësia mund të godasë në çdo moment, nëpër  rrugët pa dritë të qytetit të saj të vogël,  për të mbërritur në shtëpinë e vet, (ku do të ndihet e qetë në jetën e mbyllur shtëpiake me kujdesin për lulet dhe përgatitjen e kompostove të frutave): ““Sa ka vallë që më shikon kështu?, kjo pyetje ia ngriu gjakun zonjës Pflaum; gjasa që ata sy të paturpshëm “t’i qenë gozhduar” qysh prej nisjes e bënte dhe më të tmerrshëm atë vështrim, domethënien e të cilit e kishte kapur vetëtimthi, kur iu kryqëzua me të sajin; ata sy kullonin “një dëshirë të neveritshme trupore”, të përzier, “për më tepër” me njëfarë përçmimi të ftohtë. Pa iu dukur vetja grua “ me të vërtetë” e moshuar e dinte shumë mirë se e kishte kapërcyer kufirin e viteve, kur një e këtillë vëmendje, më së paku, e pacipë, t’i dukej e natyrshme, ndaj dhe, përveç krupës që po i shkaktonte burri përballë (sepse, “kush është ai kafshë që mund të ndiej epsh për femrat e shkuara në moshë?”), mendoi me tmerr se ai horr i bërë xurxull nuk kishte tjetër synim, veçse ta fyente, ta tallte, ta poshtëronte, para se ta flakte tej “si leckë”…Mbaroi, kjo qe, nuk ke pse trembesh më”, ishte, megjithatë, e bindur se, po ta humbiste sadopak përqëndrimin a vigjilencën duke e lëshuar veten mbi ndenjëse, rrezikonte të zihej në befasi; sepse, në atë vagon, përveç disa pasagjerëve që vazhdonin udhëtimin, kishte zënë vend edhe një  çetë e re “zuzarësh të dyshimtë”, po aq të tmerrshëm sa të mëparshmit… Arriti, hodhi një vështrim rreth e rrotull, pastaj hapi portën dhe e mbylli nxitimthi mbrapa vetes, i kyçi të dyja bravat dhe vuri zinxhirin e sigurimit; i kishte lënë shëndetin tashmë kësaj bote…”O Ati im që je në qiell, erdha në shtëpi“”. Me dekompozimin dhe kalbjen e trupit të saj në varr, dhënë si proces shpërbërjeje patologjike të organeve,  në elementët fillestarë kimikë, (“shpërbërë në karbon, hidrogjen, azot dhe squfur, indet e saj të hollë, të këputur, të rrëgjuar, të bjerrë që i gëlltiti një Gjyq,“Gjyqi i fundit”, jashtëzakonisht i largët”…), paraqitur dhe në këtë finale të trishtë e ironike, si në të gjithë teksturën rrëfimore, me një “realitet të përimtësuar deri në pikën e çmendurisë”, (pas përdhunimit dhe vrasjes nga banditët  që grabisin, terrorizojnë dhe i vënë flakën qytetit provincial), me të cilën mbyllet, si me një epilog përshpirtjeje, (me ankthin e pasigurisë dhe të frikës të së cilës nis), vepra romanore në fjalë.

        Protagonisti i dytë, i qëndresës, rezistencës (melankolike) ndaj realitetit të shëmtuar e të pistë,  është djali i saj, Jan Valuska, i riu i qashtër, vegimtar e ëndërrimtar i universit që të tjerët e përtallin dhe e përçmojnë si naiv, “idiot”, (frymëzim nga Dostojevski), të çekuilibruar, duke filluar nga e ëma e vet që e ka dëbuar nga shtëpia atërore, ngaqë i biri i duket, “i shkarë nga mendja”, jo me këmbët në tokë, në soditjet e tij të yjeve e planeteve, teksa pi verë të cilësisë së keqe, me shokët e  pijetores, punëtorë të thjeshtë që,  më shumë e tolerojnë se e pranojnë në shoqërinë e tyre, në mbrëmjet pas punës si postier, – një “hero” fatkeq me “kokën në re”, (që është dhe qendra e dhembshurisë dhe i vetmi shpirt i pastër e fisnik i kësaj narrative qindrafaqeshe), teksa mrekullohet me bukurinë e qiejve me yjet sipër, duke ndier, në çaste  të zymtë, se ekzistenca është orkestruar nga një mekanizëm i magjishëm: “…sa naive dhe fëmijërore kishin qenë supozimet e tij, duke e ngushëlluar veten me iluzionin se, megjithëse kozmosi ishte i gjerë dhe toka ishte thjesht një grimcë e vogël brenda tij, forca që e shtyu kozmosin ishte, në fund të fundit, gëzimi: gëzimi i cili, që në agim të kohës, kishte ngopur çdo planet, çdo yll’!” …”Ai nuk kishte nevojë as të merrte vrull për të braktisur truallin e rrënuar të asaj kolonie të vogël tokësore dhe për të hyrë në “oqeanin e paanë qiellor”, sepse, me mendjen  dhe me fantazinë e tij, që asnjëherë nuk ishin të ndashme nga shoshoqja, kishte nja tridhjetë vjet që lundronte përmbi dallgët mrekullisht të heshtura të kupolës qiellore, Nuk kishte asgjë në zotërim – e vetmja pasuri e tij kufizohej te palltoja e postierit, te çanta, kasketa dhe çizmet- dhe vetëm me shkallën e largësisë marramendëse të asaj kupole të pafundme mund të llogariste pasurinë dhe, sikur ajo gjithësi e pamatë dhe e pakuptueshme t’i dhuronte një liri lëvizjesh, këtu poshtë, rob i asaj lirie, nuk e gjente dot vendin e tij në atë hapësirë aq të ngushtë të “tokës së rrëgjuar”, ndaj dhe ua hidhte sytë e ndritshëm atyre fytyrave të njerëzve në pijetore që, ndonëse të ngrysura e të shushatura, i qukeshin miqësore,,,” (f.77). Edhe kur ndokush i bënte vërejtje se do të ishte më mirë të shqetësohej për gjendjen e tij të mjerë dhe për përpjekjet e tij të përvajshme, se sa për madhështinë apokrife të gjithësisë,…prapëseprapë pjesa më e madhe e ndërgjegjes së tij, që i ishte kushtuar tërësisht ekstazës, e kishte shkëputur nga bota tokësore dhe e kishte ngujuar (për turp e faqe të zezë të së ëmës dhe për zbavitje të gjindjes), në një rruzull të çastit të ndalur; ecte, çapitej, endej “i verbër dhe i palodhur”, me mendjen – sikundër shprehej jo pa ironi, miku i tij i vjetër – te bukuria e pashërueshme e gjithësisë së tij vetjake”, (f.86). Por, teksa parapëlqen  të mbajë shikimin e tij në qiell, jo si një besimtar i krishterë që sheh te ai dashurinë e mirësinë hyjnore, (këndvështrime këto, filozofike-poetike, të teologjisë së krishterë të vonë antike e mesjetare: Shën Agustini, Dante, etj), por si një qëndresë e përditëshme ndaj plehrave, dekompozimit,  ndyrësisë, mjerimit, kalbjes së qytetit dhe jetës së tij shoqërore, mes të cilave kalon çdo ditë, Valuska befas, në natën e sulmit të hordhisë së grabitësve të alkolizuar, e gjen veten duke u përballur me një univers të zhveshur dhe të shkretë ku “asnjë element i peizazhit nuk është i aftë të tejkalojë vetveten”, (si një mbartje e jehonës së “Neveria” të Sartr-it),  ku i vetmi ligj është  fuqia  e verbër, memece e një force të errët absolute dhe bota e tij e pafajshme shkatërrohet menjëherë, në rastin më të parë, nga ky vandalizëm në qytetin gri, të nxitur nga të huaj të një trupe cirku.  

      Personazhi i tretë i “rezistencës” ndaj realitetit, është  z. Ester, drejtori i shkollës së muzikës, që ka dhënë dorëheqjen nga detyra publike, për të ndërprerë çdo komunikim me botën, teksa i sfilitur nga lodhja depresive e jetës shoqërore dhe bashkëshortore, rri në shtëpi, shtrirë në shtrat, me përsiatjet e trishta filozofike (për idetë e Tomas Hobs-it të konkurencës e egoizmit dhe konceptin darvinian për mbijetesën e më të fortit), dhe, herë-herë, ngrihet për akordimin e pianos së tij me sistemin klasik harmonik të verkmeister-it, (“Harmonitë verkmeister”, është titulli i filmit të realizuar si ekranizim i këtij romani, nga regjisori njohur hungarez, Bela Tarr, në vitin 2000). Me vetëizolimin e tij në shtëpi “donte të hiqte nga kujtesa sulmet shfarosës të idiotësisë, zbrazëtinë e madhe të vështrimeve, mungesën  e tërësejtë të gjallërisë shpirtërore te të rinjtë, duhmën e topitjes intelektuale, në atmosferën dhe peshën e kobshme të vogëlsisë, të autarkisë, të ambicjeve të ulëta, nën rëndesën e të cilave desh qe shembur dhe ai vetë; të hiqte nga kujtesa nxënësit e dikurshëm, shkëlqimin e paharrueshëm të vështrimeve të tyre, ku mund të lexohej urrejtja për pianon dhe dëshira e zjarrtë për ta bërë copë-copë….deri te shefi debil i policisë, te kryetari i Këshillit të Bashkisë, gjuetar i regjur çupëlinash e te fshesari i rrugëve, donte ta fshinte njëherë e përgjithmonë nga kujtesa të gjithë atë  “pellg të përvajshëm idiotësie”; dhe, natyrisht, njeriu për të cilin  nuk donte të flitej, ishte ai fosil i krupshëm, e shoqja, së cilës, “falë Zotit”, i ishte larguar prej vitesh, ishte zonja Ester, që i kujtonte mercenarët gjakatarë të mesjetës, martesa me të cilën, ajo farsë satanike, me atë ftohtësinë e saj të lemerishme ku, në vend të “energjisë elementare jetësore dhe të sigurisë morale- që kanë zakonisht njerëzit e ardhur prej mjedisesh modestë”,- ishte përballur, pa asnjë teprim, me një idiotësi shfarosëse, të piperosur me një etje të sëmurë për pushtet, me një mendje “të varfër dhe të mbrapshtë”, ndërthurur kjo me një vrazhdësi prej hamalli, me një krupë të skëterrshme, mungesë ndjeshmërie, urrejtje dhe idiotësi, gjëra që, për dhjetëvjeçarë me radhë, e kishin katandisur të pafuqishëm… me një rraskapitje përfundimtare, me një lodhje të paanë dhe vdekjeprurëse që ishte pasojë e neverisë, hidhërimit dhe pikëllimit”, (f.116-117).

       Dhe, së fundi, znj. Ester, bashkëshortja e z. Ester, një grua e fortë dhe e frikshme në përpjekjen e saj për të qenë e rëndësishme,  njëlloj arrivisteje dhe demagogeje të “interesit qytetar”, (strategjinë që përdor për “rezistencën”,  “qëndresën” e saj), maskuar si veprimtare publike, në fushata nismash të punës  vullnetare, (si ato të  “të shtunave komuniste” të sovkozeve ), të tipit “Oborr i pastruar, Shtëpi e  rregulluar”, duke synuar pushtetin bashkiak. Me dëshirën e saj për të shkatërruar “rendin e vjetër” dhe për ta zëvendësuar atë me një sundim të sajin, ajo nuk i lë asgjë rastësisë. Manipuluese e zellshme dhe e patrembur, që e di se kur duhet t’i përdorë njerëzit për synimin e saj, me një individualizëm të egër, ajo ecën nëpër qytet sikur po e zotëron atë – gjë që, ndërsa historia përparon, nuk është shumë larg së vërtetës. “…Zonja Eszter e ndieu drejtpërdrejt në zemër kundërshtimin e banorëve, duke kuptuar se pafuqia dhe servilizmi i tyre i mallkuar buronte nga një frikë e paarsyeshme, ndonëse, për ta, e justifikuar ndaj të gjitha përpjekjeve të saj që synonin rinovimin e përgjithshëm të jetës së qytetit, një rinovim që, për ta, mund të duket si një prishje e përgjithshme e rregullit sepse, në të gjitha përqafimet pasionante të së resë, njerëzit ishin të prirur të zbulonin gjurmë të një lëvizjeje po aq pasionante drejt kaosit dhe – me të drejtë – të dyshonin në planet e saj, teksa mbronin atë që ishte e vdekur dhe e varrosur në mënyrë të pakthyeshme, që ajo do ta bënte copë-copë, me qëllimin e saj të mirë për të zëvendësuar mërzinë pa tipare të jetës së tyre egoiste me ‘pasionin ngritës të veprimit të përbashkët’. ( botimi angl.,fq.38, në një përkthim të lirë automatik) dhe, i njëjti pasazh, në shqipërimin e përkthyesit tonë të shquar:  “…Zonja Ester pikaste në mënyrë të pashmangshme natyrën e thellë të ngurrimit e të kundërshtimit të banorëve, domethënë, paaftësinë e sëmurë dhe pasivitetin e trembur që pasqyronte një frikë, vërtet të pathemeltë por, për aq sa iu takonte atyre, të kuptueshme, përderisa, në perspektivën e një përtëritjeje të përgjithshme dhe në etjen e pashuar për ndryshime të përpjekjeve të saj, shihnin shenjat paralajmëruese të një katrahure të pakthyeshme dhe të ca forcave që – me të drejtë- në vend që të ta mbronin, do ta shkatërronin pa mëshirë atë çfarë ishte përgjithmonë e vdekur dhe do ta shndërronte mërzinë depresive të jetës së tyre me gëzimin egoist, “në pasion fisnik për të mirën publike”, (bot. shqip, f. 44).

        Secili nga këta katër protagonistë, me qëndresën e vet vetjake, përkatësisht: mizantrope, të çartur, obsesive dhe pragmatike dhe meskiniteti e kotësie, për të mbajtur jasht jetës së tyre “botën”: e frikshme, për znj. Pflaum, (që ndihet e qetë me dyer të siguruara, pa pranuar kontakte me tjetërkënd, në “bunkerin” e vet,  të jetës së mbyllur shtëpiake të shtresës së mesme, që shpreson  të ndalë Armagedonin, “me stolitë e saj të lira, kompostot e velëta të frutave, jorganët paanë me pupla, tapetet me thekët e krehur gjithë kujdes”, duke injoruar rënien e dukshme të qytetit, teksa jasht, njerëz të mistershëm, si një fuqi e errët, po mblidhen grupe-grupe në rrugë, mes të ftohtit të madh; kaotike, për Valusjen, (me mungesën e qymyrit për ngrohje, të energjisë elektrike, të transportit publik, etj.) gjen bukurinë dhe përsosmërinë në pafundësinë e universit, ku kërkon të tërheqë, me entuziazmin e vet vegimtar,  dhe shokët e tij të pijetores, punëtorë të thjeshtë, në mbrëmjet, pas punës si postier, teksa pijnë një “Riesling” të keq çmimlirë; të rrezikshme, për z. Ester, me obsesionet e një të sëmuri depresiv, që ngallmon me binarë dhe dritaret për të mos u hapur nga pastruesja e shtëpisë, znj. Harrer , teksa ndihet mirë me vetizolimin në shtëpinë e tij, ku hyn vetëm Valuska, (me miqësinë e tyre të çuditshme) që i sjell me gavetë ushqimin e përditshëm. 

     Si dhe qëndresa ndaj  “botës”, realitetit “të paparashikueshëm me pasoja të pallogaritshme” për znj. Ester, (kryetares së vetëshpallur të komisionit të gruas), që gjen si rezistencë ndaj tij, amoralitetin dhe paskrupulltsinë, si rruga drejt zotërimit të pushtetit publik të qytetit:”pasi i  dredhoi lukunisë së maceve, në rrugën me sogje plehrash…vijoi të ecte teksa  shikonte qepenët e ndryshkur metalikë që ishin ulur prej javësh mbi pragjet e shitoreve, shikonte krahët e rënë të fenerëve të verbër, vëzhgonte makinat, autobuzët e braktisur për shkak të mungesës së karburantit…dhe befas, një ndiesi e këndshme ia përkëdheli lehtazi ashtin, sepse ky rrënim i ngadaltë nuk nënkuptonte, prej kohësh tashmë, në sytë e saj një fund zhgënjyes, përderisa qysh tani  kishte në mendje atë çka shumë shpejt do t’i zinte vendin kësaj bote të falimentuar, ndaj, dhe për rrjedhojë, nuk ishte një fund, por një zanafillë, lënda e papërpunuar e një rendi të ri të gjërave “që do të mbështetej te çiltërsia e pamëshirshme e jo te sëmundja e gënjeshtrës” dhe do t’i jepte më shumë rëndësi “çelikosjes së trupit dhe forcës e hijeshisë së vullnetit për veprim”. Si një zonjë e së ardhmes, e shikonte  qytetin me sytë e një trashëgimtareje të tij, me sigurinë se ndodhej  në prag “të një epoke rrënjësisht të re…Pa udhëheqës, masat nuk vlenin asgjë, pa besimin e tyre, hapi portën e shtëpisë, një udhëheqës është i paralizuar dhe, në fund të fundit,  “kjo lëndë e parë njerëzore nuk është dhe aq e keqe”, para se të shtonte menjëherë “se udhëheqësja e tyre nuk ishte aspak njeri i zakonshëm”…kishte fituar atë që shpresonte, pushtetin, pushtetin, pushtetin, e kishte në dorë dhe, ç’është më kulmorja,, hyri e mallëngjyer në salon, i kishte rënë vetë në dorë, porsi një frut i pjekur…”, (faqe 52, 301).

     Qëndresa vetmitare të trishtme këto, që shpërfaqen si pamje tragjikomike, për të qenë jasht realitetit, të cilit duan t’i fshihen, sepse, në rastin më të parë, të ardhjes në qytetin e provincës, të një trupe cirku që kanë si atraksion kryesor një balenë të madhe të balsamosur, në karrocerinë gjigante të automjetit të tyre, përmes së cilës (kësaj trupe cirku), 30-40  grabitës, të maskuar si spektatorë që presin për bileta apo për të parë balenën e famshme, nisin shkatërrimet e vrasjet dhe i vënë flakën qytetit, ndërkohë që shefi i alkolizuar i policisë është gjithëherë në gërrhitjet e dehjes dhe kryetari i bashkisë, s’bëhet i gjallë për të marrë në dorë fatet e banorëve të qytetit që e kanë zgjedhur, (pikërisht, funksionarët  që janë për mbrojtjen e rendit publik). Pra, në rastin më të parë, “bota”, realiteti, “i gjen”, “i zbulon”  këta “qëndrestarë” fshehur pas “luleve të shtëpisë”, “pas yjeve”, “pas dritareve të ngallmuara” dhe “akordeve të harmonisë” dhe iu jep fundin tragjik e absurd, (masakrimin e znj.Pflaum, nga vandalët e hipnotizuar, teksa ka dalë të kërkojë, në natën fatale,  të birin e dëbuar nga shtëpia, prej saj;  mbylljen në çmendinë të Valuskës dhe veçimin në një kthinë të shtëpisë së vet, të z. Ester, nga znj. Ester, tashmë e pushtetshme, sekretare e këshillit bashkiak, që ka  bërë pronë të saj shtëpinë e bashkëshortit dhe ka marrë në dorë “fatet e qytetit”, pas shkatërrimit e djegies së tij. 

        Një fund tragjik dhe absurd, me gjithë qëndresën e tyre melankolike, “rebele” e obsesive, ku “reziston” dhe triumfon vetëm amoraliteti dhe poshtërsia e znj. Ester që e shohim të shijojë vishnjet e kompostove me rum në shtëpinë e znj. Pflaum, (e cila nuk pranoi të  bashkëpunonte për kulisat e saj drejt pushtetit), para se të mbajë fjalimin pompoz të “moralit komunist”, në varrimin e saj: “bota udhëhiqet nga Zoti, morali dhe e mira”, këto ishin hi syve, gënjeshtra, doli nga salloni, “nuk i hante ajo këto”, “bukuria!”, “solidariteti!”, posi, posi!…vështroi arkivolin ku prehej znj. Pflaum,..”ajo pulë ende e mbajtur për moshën”… dhe, duke pritur publikun të mbante qetësi, sepse “po fillonte ceremonia”: Sot po përcjellim një nënë, një vejushë, një bashkëshorte besnike…ajo na tregoi si duhet të jetojmë…tani, zonja Pflaum mund të gjesh prehjen e përjetshme, përpjekjet e tua, kujtimi yt do të mbeten përgjithmonë midis nesh”.. Triumfi i znj. Ester, kësaj zonje  të pangopur me  ushqime, me burra, (pasi largon të dashurin e saj, shefin e  policisë, në një qendër rehabilitimi për alkolizimin, hidhet në krahët e kolonelin e ushtrisë që ka ardhur për të vendosur rendin publik në qytet) si dhe të pangopur me pushtet!

       Frekuenca narrative, pra, e marrëdhënies së përsëritjes midis të rrëfyerit dhe diegjezës (rrëfimit) si një aspekt thelbësor i kohësisë narrative, (sepse përsëritja, si figurë stilistike, është në të vërtetë, një ndërtim i shpirtit, që mënjanon nga çdo situatë gjithçka që i përket në mënyrë ekskluzive, për t’u mjaftuar me ruajtjen vetëm të asaj që ajo ka të përbashkët me të gjitha situatat e tjera të së njëjtës klasë), shpërfaqet jo vetëm në përshkrimet përsëritëse të peisazhit të zymtë urban, me rrugët e errëta, pirgjet e plehrave, siluetat e heshtura të mistershme të njerëzve në rrugë, në të ftohtin e madh, por dhe përsëritjet e tipareve karakteriale të protagonistëve: të  ekstazave shpirtërore qiellore të Valuskës, përsiatjeve filozofike dhe të harmonive klasike të z.Ester,  te devizave pragmatike populiste e znj. Ester, (“Shtëpi e rregulluar, Oborr i pastruar”, etj.) deri dhe në përshkrimet përsëritëse të sjelljeve dhe paraqitjeve të tyre të jashtme: “Kur pushonte së vrojtuari pafundësinë marramendëse të qiellit, Valuska e kishte zakon të shikonte vetëm tokën poshtë këmbëve; me çizmet e brejtura, pallton e rëndë të postës, kasketën me strehë, ecjen e paimitueshme prej rosaku, shpinën e kërrusur dhe çantën më rrip, që i krijonte një bullungë në krahë, përshkonte qerthuj të pafundmë rreth ndërtesave të rrënuara të vendlindjes…)   

      Një ndjenjë e pafuqisë dhe e katastrofës së papërgjegjshme e të pashmangshme, “sikur një modifikim jetik por i pazbulueshëm të kishte ndodhur në përbërjen përjetësisht të qëndrueshme të ajrit”, i ka bërë banorët e qytetit të rrinë mbyllur në shtëpi, si lepuj të frikësuar, teksa duhet të presin dhe të shikojnë se çdo të ndodhë, në pritje të stuhisë që po afrohet, megjithëse, për pjesën më të madhe të librit, ne kurrë nuk jemi plotësisht të sigurt se çfarë po ndodh; ka thjesht një frikë të përgjithshme, nga ajo që mund të jetë, jo nga ajo që është…Në vend të asaj që qyteti  i vogël, pa emër, i romanit, në juglindje të Hungarisë, në kufi me Rumaninë, (ndoshta  Gyula, qyteti i lindjes i romancierit të shquar, më 1954), i mbushur me pesimizëm dhe anarki, (ndiesi e marrë nga Cioran-i i hershëm,  filozofi  i njohur rumuno-francez i dëshpërimit, i shekullit XX), me duhmën e kalbëzimit, rrënimit, lëngimit, të dundjeve të minjve kudo, me shkollat e mbyllura, shërbimet që nuk funksionojnë, dyqanet pa furnizim, rrugët pa ndriçim, linjat e telefonit, të prishura, udhëtimet e pamundura me autobus e makina, pirgjet e mbeturinave e lukunitë e maceve gjithandej, – paraqitur prej Kraznahorkai-t në një kulmim e përfundim entropik, si një duhmë e proces kalbjeje, dekompozimi e shpërbërjeje, (të qytetit, të balenës, të kufomës së gruas në varr, në fund të romanit). Teksa banorët presin në ankth që të ndodhë diçka, në një dimër të tmerrshëm, të thatë, (me temperature minus 18 gradë e ku bora e shumë e pritur nuk bie ), në ankthin e së keqes, ndoshta, pse jo, për një rigjallërim dhe ndryshim me një shpresim të ri, – por ndodh shëmtia e radhës, e plaçkitjes vrastare prej një skote fundërrinash të pamëshirshme. 

         Sepse, asnjë ndryshim i ri nuk ndodh, pas “modernitetit të parë të ngurtë” të institucioneve,  të drejtësisë shoqërore, rrjeteve publike të veprimit kolektiv, etj., tani, me rrënimin e tyre, me “thyerjen e sistemit”, në modernitetin sotëm “të dytë”, “të kthyer kundër vetes” apo, sipas sociologut Zigmunt Bauman, “të modernitetit të  lëngët,  fluid”, ku, tani, në emër të të drejtave të njeriut, – jemi të gjithë “qenie përsiatëse”, “ me arsye të instrumentalizuar”, të angazhuar me “politikat vetjake jetësore”, me shkalafitjen e familjes (marrëdhëniet prindër-fëmijë e ato  bashkëshortore,  – në roman, nënë e bir, znj. Pflaum me Valusjen dhe, burrë e grua, me çiftin Ester), si dhe me etjen për shkatërrim krijues, siç mund të vijë rasti, ku individi dhe individualiteti janë armiq të qytetarit dhe qytetarisë, ku “publikja” është kolonizuar nga “privatja”, ku “interesi publik” është reduktuar në kureshti për jetët private të figurave publike, ku koha e revolucioneve sistemike shoqërore ka kaluar dhe nëpërkëmbja, cakdërrmimi dhe gjithëgërryerja, përmes teknikave të  shpejtësisë, arratisë dhe pasivitetit, janë të qenësishme. 

     Dhe, përballë epshit të shfrenuar arrivist për pushtet, çdo tërheqje nga bota do të dështojë, qoftë në shtëpinë e fortifikuar të individulistes së shtresës së mesme, në tërheqjen intelektuale të filozofit apo në botën imagjinative të ëndërrimtarit, – hulumtim që Krasznahorkai e bën  jo në ndonjë  kontekst politik a moral, por për pasojat  që sjellin për individët, thellësitë e të cilëve na zbulohen pa pendim.

      Narrativa e komedisë së apokalipsit…

…zhvillohet si një linjë (romani është plot me skena kalbëzimi, siç thamë dhe më parë  që krijojnë një ndjenjë të prekshme mjerimi shoqëror dhe përçudnimi njerëzor, – një distopi (shoëri e dehumanizuar) e zymtë e Kraznahorkai-t përafër jetës reale, – shqetësuese për ata pak personazhe që duket se e vënë re atë, si, bie fjala,  z. Ester, të cilit: “…Nuk mund t’i shkonte mendja te “bashkudhëtarët e jetës së tij” – paçka se qenë përpjekur së toku – për ngritjen e asaj përmendoreje të madhërishme dhe të përkryer të pikëllimit; dukej sikur toka qe çarë më dysh, duke shfaqur rropullitë e qytetit  apo, i ra truallit me bastun, sikur një kënetë e ndyrë dhe kutërbuese, duke gërryer sipërfaqen e asfaltit, kishte shpërthyer rrugëve; një kënetë sipër llumit, mendoi z. Ester, ky ishte vetë themeli i situatës, pastaj vështroi përgjatë atij vëllimi të palëvizshëm dhe zuri të  përfytyronte mënyrën me të cilën ndërtesat, pemët, fenerët, shtyllat e afisheve do të mbyteshin  brenda pak minutash. Mos kemi të bëjmë, pra, me Gjyqin e Fundit? Asnjë bori, asnjë kalorës i apokalipsit, por njerëzimi i gëlltitur pa bujë e ceremoni nga plehrat e tij?” (f.135); linjë dhe nëntekst i fuqishëm grotesk, (në ditën e tretë, gjatë tre ditëve që zhvillohen ngjarjet e fiksion-it në fjalë), ku apokalipsi i tmerrshëm e i llahtarshëm është paraqitur si një komedi barbare pijanecësh, përmes “frymëzimit” që merr turma e horrave të hajdutëve e parazitëve, nga “atraksioni” tjetër i trupës së cirkut që, përveç balenës, ka dhe një krijesë njerëzore, të lindur me deformim gjenetik, (një xhuxh me tre sy: “Ku e ka syrin e tretë? Mbrapa koke? Në ballë? Djall i arratisur nga skëterra?,(f.269), që vjedhës e vrasës, këtë “përbindësh monstruoz” e quajnë Princi  apo Engjëlli i Zi që, sipas tyre, ka ardhur të lajmërojë Gjyqin e Fundit të botës dhe të nisjes së apokalipsit e që i hedh në veprim për shkatërrimin e rrënimin e gjithçkaje të botës ekzistuese, në emër të shpagimit hyjnor të Zotit. Kjo hordhi skëterrore keqbërësish ordinerë shpërfaqet si frymëzim dhe ekstazë e mizorisë, në emër të këtij “Princi a Engjëlli të Ferrit” dhe harbutëria e  tyre vandale, – si një parodi e “Gjyqit të fundit” dhe ndëshkimit qiellor. 

       Përgjatë pjesës së parë të librit “Gjendje e jashtëzakonshme”, dhe asaj të dytë “Harmonitë  verkmeister” të kësaj narrative, ka një kontrast të dukshëm, midis shqetësimeve të vogla të banorëve  të qytetit (dhe dobësive të tyre shumë njerëzore) dhe ndjenjës shumë çnjerëzore të fatkeqësisë, në një qytettë trishtë, me një ajër dukshëm “apokaliptik”. Turma në shesh është me një parandjenjë, sikur thjesht pret një sinjal, ngaqë tek ajo: “…kishte diçka tjetër, diçka thelbësore: heshtja, një heshtje mbytëse, ngulmuese, shqetësuese; asnjë tingull nuk dilte nga ajo turmë e paduruar që, me këmbëngulje, në këmbë, priste, mes një nemitjeje të plotë të shpërbëhej tensioni që shoqëron atraksione të këtij lloji dhe t’ia linte vendin atmosferës pothuajse të dalldisur të “spektaklit”; çdonjëri dukej krejt shpërfillës ndaj tjetrit përbri, a, më sak, jo, përkundrazi, dukeshin të gjithë të lidhur pas shoshoqit, gjë që pamundësonte çdo përpjekje për arratisje dhe zhvleftësonte çdo lloj komunikimi; mirëpo kjo heshtje e makthshme vetëm pjesërisht e përligjte atë “ankth të papërmbajtshëm”…(f.91, bot.shqip).  Por veç banditëve, edhe njerëz të tjerë, shkaktojnë dhunë, thyejnë dyer, iu sulen njerëzve, djegin ndërtesa, pa u thënë asnjëherë se përse. Vetëm dikush vëren se “ne nuk mund të gjejmë objekt të duhur për neverinë dhe dëshpërimin tonë, ndaj sulmojmë gjithçka me të njëjtën dëshirë dhe pasion të pashterrshëm!”

       Pasi njësitë e ushtrisë vënë rendin publik në qytetin e vogël, të shkatërruar prej bandave, nis gjykimi ligjor i keqbërësve si dhe i banorëve që, me pasivitetin e tyre u bënë, si të thuash, mbështetës të grabitësve:

  “Mjaft tani matufë!,,.Mos kini iluzione, do t’i mbyll pas hekurave gjithë kokëqypat, gjithë gomerët e zgjebosur që kujtojnë se bota rrotullohet rreth tyre, që kujtojnë se janë Zoti vetë! Ç’është kjo mënxyrë që na gjeti! Jo, more! Gjyqi i fundit! Pa pirdhuni tutje! Mënxyra jeni ju! Ju jeni gjyqi i fundit! Nuk jeni në terezi dhe duhet të ngordhni, ju dhe të gjithë somnambulët si puna juaj! Heq bast, – komandanti i trupave ushtarake, shkundi nga supi zotin Nadaban, – që nuk merrni vesh ç’po ju them… ju dini vetëm të psherëtini, të dhiteni në brekë dhe të përmendni Gjyqin e Fundit, ngaqë ju janë mjegulluar mendtë dhe, kur e keni surratin në mut, nuk dini të bëni gjë tjetër, vetëm të vështroni, të merrni erë e të thoni: Magji! Magjia e vërtetë, o gërmadha të degjeneruara, do të ishte sikur të zgjoheshit një ditë dhe të shihnit se nuk ndodheni në hënë, por në Hungari…Nuk hani pykë, nuk jeni të zot të bëni dallimin midis një mistrie dhe një këmbane, por nuk e hiqni nga goja “kataklizmën”, fundin e botës a ec e merre vesh,  ç’idiotësi tjetër, kur unë mbeta duke bredhur fshat më fshat, me dy batalione ushtarësh, vetëm e vetëm që t’ju mbroj nga ca huliganë!!!”,(f. 283).

     Sepse, “ideja e Gjyqit të Fundit (hyjnor), që i duket ndërgjegjes, si një çast papërcaktuar dhe i paparashikuar, si një stad i ankthit, – thotë  Emil Cioran,-  është një marrëzi dhe një provokim i hapur për intelektin, edhe pse paraqitja përfundimtare e Historisë, si pjesë përbërëse e mendjes njerëzore, qoftë fetare, qoftë profane, sërish kjo ide e kotë, merr veçoritë e një fataliteti”. Ngaqë kristianizmi ka shfrytëzuar frikën njerëzore, për të arritur në maksimum përfitimin, për një hyjni pa skrupuj që ka bërë terrorin, aleatin e vet. E gjithë ploja e përgjakshme dhe rrënimtare e vandalëve në natën fatale të qytetit të paralizuar, kalon para nesh përmes Valuskës, këtij vizionari të trazuar e naiv, këtij vëzhguesi “të  çmendur” të çmendurisë njerëzore, – kësaj “viktime” të pafajshme, (të nesërmen,  në dritën e ashpër të ditës), këtij antiheroi nga shtresa e njerëzve të thjeshtë ëndërrimtarë,  me të cilin autori nuk ka ngritur në qiell teprimin e së pavetëdijshmes, por ka shpërfaqur faktin, se atë nuk e çon në humnerë ndonjë patologji perverse, por prirja e shpirtit të vet, nga e cila asnjë shpirt nuk mund të thotë se është i paprekur.

      I gjithë ky rrëfim (që Kraznahorkai rrezikon ta shtyjë drejt një lloj “realizmi magjik” të Europës Qendrore), heterodiegjetik, (ku rrëfyesi ndodhet jasht ngjarjes që rrëfehet dhe është ndryshe nga protagonisti i ngjarjes së rrëfimit autorial, ndërthurur me atë figural, – dominim i personazhit reflektues apo pikë fokusuese e rrëfimit), realizohet përmes ligjërimit të zhdrejtë të lirë, (ku rrëfimtari merr përsipër diskursin e personazhit), të ndërthurur me monologun e brendshëm (tek të katër protagonistët, të cilët, teksa flasin me të tjerë, flasin dhe me vete, në një diskurs, në këtë të fundit,  të pashqiptuar, përmes të cilit, një personazh shpreh mendimin e tij më intim, atë më pranë të pavetëdijshmes) apo, siç e quan Zhenet, “diskurs (imediat) i atypëratyshëm”, (ku rrëfimtari asnjanësohet dhe personazhi zë vendin e tij), si dhe përmes rrëfimit të rrëfimit si, bie fjala, kur znj. Harrer, pastruesja e shtëpisë, i tregon (në dhjetëra faqe) të nesërmen, z. Ester, (punëdhënësit të saj që rri mbyllur në shtëpi), plojën e natës së  tmerrshme të përgjakjes dhe djegies së qytetit nga turma banditeske. Duke patur kështu një procede të metarrëfimit, pra një rrëfim në rrëfim, (metadiegjezë), që është  universi i një rrëfimi të tillë , ashtu si diegjeza përcakton  universin e  rrëfimit të parë. Dhe, ku çdo ndodhi e rrëfyer nga një rrëfim, gjendet në një nivel diegjetik menjëherë superior, ndaj nivelit ku vendoset akti rrëfyes që prodhon një rrëfim i tillë, (në këtë rast rrëfimi i znj. Harrer që qëndron në një nivel më lart se rrëfimi diegjetik i nivelit të parë të rrëfyesit autor, Brenda të cilit ndërfutet rrëfimi i saj).

       Romani madhor europian…

… “Melankolia e qëndresës”, (Magveto Konyvkiado, Budapest, 1989), në shqip, (“Alef”, Tiranë, 2019), në shqipërimin mjeshtëror të përkthyesit të shquar Romeo Çollaku, (i njohur me përballjet e tij me tekste të vështirë e të sofistikuar artistikë, si, bie fjala, në shqipërimin e poetit “satanik”, Lotremont, me “Këngët e Malderorit”, etj.), – një shqipërim nga përkthimi i përkryer në anglisht i poetit të njohur hungarez që jeton në Britani, George Szirtes,-  nga hungarishtja, gjuha “e vogël” e Europës Qendrore, rrezikuar, ashtu si letërsia e saj, nga izolimi, – një shqetësim i thekshëm ky i Kraznahorkai-t ), vepra në fjalë është një epope’ antiheroike që ngrihet mbi themele të estetikës postmoderniste: atë të ironisë dhe skepticimit (nihilizmit) për vlerat e shoqërisë së modernitetit “fluid” të kohës sonë. Në një pamje, sipas eseistit Xhejms Vud, të një  “çmendurie dhe qytetërimi” ankthioz, vibruar nga një pesimizëm i errët të përshkuar nga xixëllima të herëherëshme humori dhe komizmi. 

       Kjo prozë madhështore, tejet e vështirë për lexim për një lexues të thjeshtë, me fjali “pa mbarim”, (kështu, fjalia e parë, me të cilën nis romani, përbëhet nga 176 fjalë dhe rrallë gjen në roman fjali me gjatësi më të shkurtër), me strukturë të pafundme dhe një pikësim të shpeshtë, si lëvizja e kokës së zogut në pranverë, që të lë pa frymë. Universalizmi i Kraznahorkai-t, “rivalizon fuqishëm me këtë vepër, me Gogol-in, “Shpirtra të vdekur”, (Ë.G. Sebald) dhe me Melvil-in, “një Mobi Dik” i Europës Qendrore dhe një prej romaneve madhorë europianë të tridhjetë viteve të fundit”, (G.R. Hallberg), me personazhë  dostojevskianë dhe me  një njerëzim folknerian, nëpër shkreti ciorane e kafkiane që  vetëtijnë, megjithatë,  herë-herë nga një optimizëm i dlirë.    

         Mes kaosit dhe errësirës, ​​ajo që mbetet në intensën e narrativës, me një tis të gjithëhershëm misteri, është balena në qendër të qytetit ku, trupi i saj, në një botë të ndyrë, të pakuptimtë, dhe histerike, sjell një kulm dhe, për çdo personazh, një ndryshim në atë që më parë ishte një univers i qëndrueshëm. Kjo krijesë gjigante e vdekur, e kalbur, shpërfaq, ndoshta,  një alegori për rënien shpirtërore, shoqërore, natyrore e qiellore të njerëzimit të modernitetit, apo për Hungarinë e epokës sovjetike dhe dështimit të një shoqërie të kontrolluaar nga shteti, apo një alegori për sjelljen njerëzore  dhe prirjen e saj për të rënë  në çmendurinë e çnjerëzores më të ulët,  përmes turmës pa fytyrë, (si, bie fjala, tek episodi tronditës, kur barbarët ndjekin një çift të vuajtur, me një vajzë të vogël, të cilët, sado përpiqen të ikin rrugicë më rrugicë, nëpër errësirë, për t’iu shpëtuar,  ata iu kanë ngritur pusi kudo dhe i gëzohen “presë” deri sa i masakrojnë me një histerizëm të egërsht). 

      Fjalitë e gjata “pambarimisht”, me strukturat e tyre ritmike, janë aspekti më “i frikshëm” e më i  rëndësishëm i prozës së Kraznahorkai-t, megjithëse diksioni i tij është i shënuar me presje, kapituj të tërë apo edhe libra që priren të përbëhen nga një fjali e vetme. Megjithatë, nuk është e vështirë të vendosesh në ritmin e këtyre rrymave të pafundme: lexuesi tërhiqet derisa efekti zbutet në një monotoni organike, si ajo e valëve të oqeanit ose e frymëmarrjes; tekst, i menduar nga shkrimtari, për të mos u ndërprerë. Me qëllim, sipas tij, për ta sjellë tekstin e shkruar më afër fjalës së folur. Ngaqë, siç shprehet në një intervistë, për “Milionat”-in (2012), “pas rishqyrtimit, dyshoj se këto fjali të gjata ekstatike nuk kanë asnjë lidhje me teorinë ose me ndonjë ide që mund të kem për gjuhën hungareze, por janë produkte të drejtpërdrejta të heronjve “në ekstazë” të librave të mi.. Nuk jam unë, por ata që shërbejnë si transmetues përmes librit. Dhe struktura e veprës nuk është diçka që e vendos unë, por ajo që gjenerohet nga intensiteti deri në çmenduri i personazheve të mi. Unë vetë jam i heshtur, në fakt plotësisht i heshtur. Dhe duke qenë kështu, mund të dëgjoj se çfarë thonë këto figura “heroike”; detyra ime është thjesht t’i transkriptoj. Pra, fjalitë nuk janë vërtet të miat, por shqiptohen nga ata, tek të cilët funksionon ndonjë dëshirë e egër. Kjo dëshirë iu jep fjalimeve të tyre një urgjencë të çmendur. Urgjenca është stili. Dhe një gjë tjetër: fjalimet që këta heronj janë aq të dëshpëruar për të të na i thënë, nuk janë aspak libër! Libri është një medium, një mjet për fjalimet e tyre, për të cilët  janë aq të bindur për rëndësinë dërrmuese  të këtij të shprehuri, saqë  kjo gjuhë e tyre synon të prodhojë një efekt magjik, pa pasur domosdoshmërisht një kuptim konkret”.

         Me lojën e tij të zgjuar me gjuhën, – siç thuhet në linket e shumtë on-line  për veprën e tij,- Krasznahorkai thyen kufijtë tradicionalë të shkrimit, aq sa rishpik temën e idiomës hungareze në letërsinë kombëtare; (ndikimi i hungarishtes, gjuhës amtare, me fuqinë e saj aglutinative, -fjalëformimit me përngjitje,-  të përthithjes, përbashkimit të shumë rrënjëve e temave fjalësore, në njësi të vetme leksikore e frazeologjike semantike, bie menjëherë në sy, në veprat e literaritetit të tij, teksa paraqet botën moderne përmes stilit të vet unik të përshkrimit të detajuar shterues). Si dhe me aftësinë e jashtëzakonshme për të artikuluar poetikisht shekuj të mendimit evropian (besimit dhe skepticizmit të tij, në terma  të përmbledhur), si një histori fiksionale tërheqëse, intelektuale dhe shpirtërore, me një shtytje dhe tërheqje të vazhdueshme midis botëkuptimit, habisë e zhgënjimit, me një energjizëm komik e ironik dhe  një thelb humori e trishtimi të prekshëm, përmes fjalive të tij të  jashtëzakonshme, që shkojnë në gjatësi të pabesueshme,  me një tonalitet të tyre që kalon nga ai solemn në atë çmendur, që shtohen në një rrëshqitje fjalësh që na shtyjnë në mënyrë të pashmangshme përpara e që ndihen të natyrshme (e paksa të panatyrshme në të njëjtën kohë),  teksa shkojnë në rrugën e tyre të çuditshme; fjali sfilitëse e shkatërruese, por të bukura,  gjë që tregon se nihilizmi pasiv përfundon gjithëherë në një estetizëm të së bukurës në art.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     

     Ku fjala vepron jo si forcë ideale, por si një fuqi e errët, si një nomatisje, që i detyron gjërat, i bën realisht të pranishme jasht vetvetes…si një magji e gjallë për të cilën flet Kafka, “ku shkatërrimi nuk është shkatërrim, por ndërtim”,…ku “autori nuk duhet të ndërhyjë, sepse një roman është një vepër arti dhe, që vepra e artit të ekzistojë në vetvete, si një gjë ireale, ai duhet ta lërë të lirë në botën jasht botës”, (Blansho, “Nga Kafka te Kafka”, 2021:172). E që të kujton, në ndonjë rast, trilogjinë e Beket-it, veçanërisht  “E paemërtueshmja”, me atë emfazë  të palëkundur për asgjënë, kapjen, ikjen dhe pamundësinë për të ikur.

    Teksti romanor në fjalë, dhe pse i vështirë, krijon një mistikë , teksa  “hap brazdën e kënaqësisë, të humbjes së madhe subjektive, siç thotë Bart, (“Pëlqimi i tekstit”, 2022: 70), duke e njësuar tekstin me çastet më të kulluar të përvertimit, (rrëmbushjes emotive), me vendet e tij më të fshehtë, duke barazuar fushën e pëlqimit dhe mënjanimin e kundërvënies së rreme mes jetës praktike dhe jetës soditëse, sepse pëlqimi i tekstit është vlera e ngritur në rangun rrezëllues të shenjuesit dhe domethënësia e tij, është kuptimi për aq sa ai prodhohet sensualisht”.    

    Krasznahorkai na shfaq dhe prezanton me veprën e tij, (gjatë tre dekadave, në tre kontinente), një botë të humbjes, të humbjes së komunikimit, (si frikë e moskomunikimit dhe akoma më keq: si pamundësi e komunikimit) dhe të së vërtetës, të mbushur me tmerre dhe dëshpërime – por të zbukuruar dhe të zgjeruar me një gjuhë që të lë pa frymë. Që e vijon  dhe në romanet e tjerë të tij:  “Satan-tango”, një prozë e gjatë e parë kry evepre, për fundin e komunizmit nga këndvështrimi i një fshati të vogël hungarez, (ekranizuar, me të njëjtin titull, në një film prej më se 7 orësh, nga Bela Tarr);  “Luftë dhe luftë”, (një vepër po kaq e famshme, sa kjo që po kundrojmë),;“Seibo, atje poshtë, (rrëfim i një historie dhe reflektimi për artin dhe bukurinë), “Ujku i fundit”, etj., si dhe  në reportazhe, tregime, përshkrime me subjekte nga vendet ku jetoi për shumë vite, (Kinë, Japoni, Gjermani, SHBA): “Shkatërrim dhe pikëllim nën qiej”, “Bota vazhdon”, “Projekti Manhatan”, etj., ku njerëzit, fatet e të cilëve janë të shkëputur nga pjesëmarrja kuptimplote në diçka më të madhe se jeta, gravitojnë drejt paranojës dhe obsesionit, si fluturat rreth një llampe, me shpresën për të shmangur vetëshkatërrimin duke iu dorëzuar kauzave më të mëdha: intelektuale, artistike, sociale.

      Sepse, siç shprehet Xhejms Vud, eseisti anglo-amerikan, në “The Neë Yorker”, (2011), Kraznahorkai përqëndrohet te bota e tij fiksionale në përmbushjen e fjalisë,  në zhdërvjelltësimin e saj për të kapur e  dhënë cilësimet më të holla, mëdyshjet, hopet dhe kontradiktat e të qenit gjallë duke bërë që fjalitë shumë të gjata, plot hapësirë, të pandërprera, të jenë njëheri dhe letrare, dhe vokale, ashtu si tek Thomas Bernard, Saramago, Ë.G. Sebald, David Foster, Ëallas, Roberto Bolanjo, që janë në konflikt me realizmin e rrafshët gramatikor, (sipas të cilit realja është bërë që të bjerë në bashkëlidhje dhe kallëpe të paravendosura formale), por ndryshe nga ata, ai shpërfaq vijueshmërinë e vrazhdë të sintaksës, vendosjen e përkryer komike të frazës finale, kompozita të vetme që kapen, flaken dhe asgjësohen, përsëritja e të cilave krijon humor, por dhe panik, me humnera që janë pa taban dhe larg logjikës (që i afrohen, në ndonjë rast, haluçinacionit) dhe ku ne, shpesh herë, nuk kemi idenë se kush e motivon letraritetin e tij shkundullitës.  

       Ky “shkrimtar vizionar me  një diapazon vokal të jashtëzakonshëm,- siç thuhet në motivimin e dhënies së çmimit të lartë “The Man Booker Inernational Prize”, (2015), – kap strukturën e ekzistencës së sotme në skena që janë të tmerrshme, të çuditshme, tmerrësisht komike dhe shpesh jashtëzakonisht të bukura”. (Kujtojmë se fituesi i parë i këtij çmimi botëror letrar, që jepet çdo dy vjet nga Britania e Madhe, për letërsinë e shkruar apo të përkthyer në anglisht, mes kandidatëve nobelistë: Bellou, Markez, Grass, Kenzaburo Oe, Nagip Mahfuz, – është Kadare, autori i famshëm shqiptar, më 2005,  si “ një shkrimtar universal, me një traditë narracioni që e ka origjinën që nga Homeri”). Së fundmi, nderuar dhe me vlerësimin më të lartë të botës letrare, çmimin “Nobël”, 2025.

      “Melankolia e qëndresës”, ky roman mjeshtëror postmodern, por dhe pesimist grotesk, përderisa  jep në mënyrë të përsëritur, me tone ironike, mundësinë e një revolucioni a frymëzimi të një idealiteti, ky “kompozim gjenial dhe shkrim mahnitës” (Kirkus Revieuës) i Lazlo Kraznohorkai-t, (fituesit të çmimeve të rëndësishëm në Europë dhe Amerikë, nominuar për çmimin “Nobël”, prej disa vitesh), i këtij “mjeshtri të apokalipsit”, (Suzan Sonntag), të komedisë së përgjakshme të tij, përmes një fuqie tallazitëse estetike,  është një roman ku çdo fjali është një akt i performancës së pastër, një akt i tensionuar energjizmi semiotik dhe, e gjithë vepra, – një “shkulm” i jashtëzakonshëm ,- po të shpreheshim me termin e Roberto Kalaso-s, eseistit të shquar italian,-  i “letërsisë së përbotëshme”.