Kosta Nake/

Të gjitha rrugët të çojnë në Romë. Musine Kokalari arriti atje duke ndjekur njërën prej këtyre rrugëve. Sepse rrugët e diturisë në Shqipërinë e viteve ’30 mbylleshin me arsimin e mesëm. Kujtimet e saj për katër vitet e studimeve në Itali nuk janë vetëm një shikim në pasqyrë për shkrimtaren, por edhe për të kuptuar atë dritë që vjen nga Perëndimi dhe që e sollën me punë e sakrifica mendjet e ndritura të Shqipërisë. Përtej kësaj, çdokush do të lexonte me ëndje përballjen e një vajze shqiptare të një vendi të prapambetur me një nga kryeqytetet me më shumë gjurmë të qytetërimit në botë.

Ditët e para të qëndrimit janë një krahasim i papërfytyrueshëm mes vendlindjes me natyrën e pasur dhe botës ku shpirti humb mes asfaltit dhe rrënojave të antikitetit, mes të njohurës dhe të panjohurës, mes rrugëve me dredha dhe shtëpi të vjetra të Gjirokastrës dhe rrugëve të drejta e pallatave të reja të Romës. Është një fillesë e re ku janë krejt të turbullt kufijtë mes ëndrrës dhe zhgjëndrës, ku soditja ia lë vendin zbulimit të shpirtit dhe karakterit italian që është i lidhur ngushtë me fenë e vet, me historinë e vet të ngurtësuar te Koloseu, te Shën Pjetri, te shtatorja e Laokontit, pastaj më tej Napoli e Pompeu, ku zbulon se njohuritë e fituara në shkollën e mesme nuk kanë plotërinë e nevojshme, prandaj jo vetëm që duhet të lexojë, por edhe t’i japë studimit gjysmën e ditënatës. Dhe ja, kjo zhvendosje nuk e shkëput nga atdheu, por i nxit interesin për mbledhjen e folklorit duke shfrytëzuar çdo kohë të lirë dhe kontakt me njohësit dhe interpretuesit e këngëve popullore.

Viti i dytë i studimeve lë pas soditjen e mahnitjen dhe e tërheq studenten drejt vëzhgimeve të thella dhe meditimeve, zbulon ngjashmërinë e jetës njerëzore me natyrën dhe botën e zogjve. “Vetëm natyra është e përjetshme… ekzistenca jonë nuk është veçse një vazhdim i botës dhe një ecje përpara e kohës.” (f.149)

Italia e viteve ’30 nuk ishte vetëm një prej vendeve me universitete të konsoliduara, si “La Sapienza” ku u regjistrua Musineja, por edhe një mundësi më shumë për të vazhduar betejat për jetën në raste të sëmundjeve për të cilat mjekësia shqiptare nuk kishte as mjetet, as përgjigjet e nevojshme. Musineja nuk ishte vetëm studente, por edhe kujdestare e vazhdueshme për njerëzit e rrethit të vet familjar duke harxhuar kohë dhe energji, duke përjetuar dhimbje e stres. “Është e trishtuar të shohësh një fëmijë që vuan.” (f.179)

Viti i tretë ishte sfida e moshës, kishte ardhur koha e zgjedhjes së një partneri për jetën dhe, mes mëdyshjeve dhe ndjesisë për humbjen e lirisë vetjake, ai qëlloi të ishte italian. Ndryshimeve mes mendësisë së dy popujve që i ndan një det, iu shtua dhe atmosfera e luftës, me një negativitet të ushqyer nga lufta italo-greke ku formacionet ushtarake shqiptare nuk i qëndruan besnike fashistëve. Një sjellje false e të dashurit dhe nënës së tij sollën zhgënjimin dhe ndarjen. Edhe Italia nuk ndryshonte nga Shqipëria për thashethemet. Ftohja e të dashurit do të fillonte nga Afrika me njohjen nga afër të popujve të lindjes dhe me mburrjen prej perëndimori se kishin krijuar një ideal të ndryshëm për besimin dhe për gruan.

Në vitin e katërt të studimeve Musineja eksploruese futet në rrugicat periferike të Romës dhe do zbulojë se mjerimi është gjithandej njëlloj dhe shfaqet në fytyrat e zbehta, sytë e zymtë dhe buzët e shtrënguara, te mjedisi i pistë me mure të rrjepur e shkarravina, te zhurma e rrugës ku s’ka trotuarë dhe tavernat ku burrat luajnë me letra. Musinesë iu bë ftesa për të shkruar për shtypin italian përshtypjet e një gruaje shqiptare në Itali që, me kërkesën e vëllait të vet, do të përmblidheshin më vonë në librin “Nënua plakë në Romë.”

Në mënyrë rastësore Musineja erdhi në Shqipëri dy ditë para 7 prillit 1939 dhe kjo kaloi pa ndonjë trazim të veçantë, por më 10 qershor 1940 Italia hyri në luftë dhe sirenat e alarmit u dëgjuan edhe në Romë. I dashuri shkoi në luftë në Libi dhe Egjipt, kurse Musineja përjetoi një vetmi të bukur: “Është kaq bukur të jesh vetëm, të përhumbesh në mendime… të ëndërrosh. Është zemra ajo që gëzon e kënaqet, pa e ditur arsyen. Shpirti përflaket në soditjen e modeleve hyjnore dhe kështu fisnikërohet. Atëherë është ndjenja ajo që zotëron pa dhënë arsye.” (f.191)

Drama e dashurisë e bën Musinenë më meditative për fatin që komandon ekzistencën tonë; për të vërtetën që është më pak e pëlqyeshme, por që të shëron; për lumturinë që është vetëm iluzion, prandaj nuk ia vlen ta kërkosh; për dashurinë që i duket si fantazmë aq sa i vë në dyshim dhe krijimet e poetëve dhe zhgënjimi prej saj i duket rrjedhojë e dobishme. “Qeshë zhytur në vetminë më të plotë… Flisja lirshëm dhe haptas me zemrën time, në një bashkëbisedim të thellë, në një monolog të ëmbël… synimi më i mirë dhe më i madh është që të bëhemi të aftë për veten dhe të mjaftohemi me veten.” (f.219)

Kjo botë meditative është tregues i një studenteje që pas maturimit ka filluar të shkelë në trasenë e pjekurisë. Njëzet provime për katër vjet, me nevojën e perfeksionimit të leximit dhe komunikimit në gjuhën italiane, me sfidën e fituar me latinishten, me mbrojtjen e diplomës me studimin për Naim Frashërin, janë esenca e viteve dhe jetës studentore. Shpesh kjo pjesë e jetës është çështje e privacisë, atë mund ta ruajmë si një thesar të çmuar që nuk do të hapet kurrë për botën. Hapja e saj kërkon shumë guxim dhe Musine Kokalari këtë forcë të pazakontë do ta demonstronte në kalvarin që përshkoi pas vitit 1946 deri sa mbylli sytë në vitin 1983.

(Libri me kujtime “Jeta ime universitare” i Musine Kokalarit, Vepra e zgjedhur 3, Tiranë 2017, f.125)

SHPENDI TOPOLLAJ/

Teksa bisedonim me Mira Meksin rreth një novele të saj, ajo më pohoi se: “Kam shkuar shpesh aso kohe në Venecia sepse mblidhja materiale për novelën “Hakmarrja e Kazanovës”. Kam lexuar mbi të gjitha, legjendat dhe mitet e vjetra të qytetit të ujit, disa prej të cilave përmendnin jo vetëm rrugët me emrin Albanesi por edhe një shkollë shqipe të çelur shumë shekuj më parë dhe plot gjëra interesante. Më mrekullonin lidhjet historike të tejvjetra, që shpjegoheshin me Albania Venetican, rrënjët e përziera mes dy popujve. S`kam lënë rrugë e rrugicë pa shkelur, duke i vajtur pas miteve. Është koha, kur e kthyer nga Meksika botoja novelën “Pa zemër në kraharor” me kafkën prej sheqeri të Carlos Fuentesit që ishte shuar para pak kohe, në Natën e të Vdekurve. Unë, ndonëse jam qepur fort pas realizmit magjik, nuk shkruaj dot pa i parë vetë vendet për të cilat shkruaj. Siç thoshte i madhi Borges: “Mos shkruani për gjëra që nuk i njihni”. Dhe një herë tjetër, teksa punonte për romanin “Ikona e Plagosur” më shkruante: “Do ta shoh (një shkrimin tim), nesër me kujdes, sepse ndodhem në Valencia, në Manastirin ku është varrosur Donika Kastrioti, duke ngrënë tonelata pluhuri në arkivin e tyre”. Kushdo e ka të qartë se çdo shkrimtar, ashtu siç ka stilin e vet, ka dhe një mënyrë të të shkruarit, që zakonisht është ajo e uljes para kompjuterit në një dhomë të rehatshme. Por a mund të gjendet qoftë dhe një rast i vetëm që ai, e sidomos një femër, të bredhë qytet më qytet, shtet më shtet, institucion më institucion, arkivë më arkivë, bibliotekë më bibliotekë, duke humbur kohë, humor e para, dhe duke u përballur me një pafundësi pengesash, vështirësishë e kokëçarjesh, sikurse bën shkrimtarja Mira Meksi në të gjitha romanet e saj, çka duket qartazi edhe te ky i fundit. 

Romanet e Mirës, nuk janë limonadë që krijohen thjesht falë talentit që autori ka. Ato, duke rrokur tema të një rëndësie të madhe, kryesisht të marra nga historia e populli tonë, kërkojnë seriozitet, erudicion, përkushtim, vullnet, këmbëngulje, durim e përgjegjësi qytetare, të cilat kjo shkrimtare, për fatin e letërsisë tonë, i ka si rrallëkush. E tillë është edhe ajo çka shtjellohet në këtë roman, që thuajse në çdo faqe merr karakter studimor, për të mos thënë edhe historik. Vetë historia jonë i detyrohet shumë periudhës postskënderbejane, dhe tek e fundit pas pesë shkujsh ajo asnjëherë nuk mund të jetë katërcipërisht e saktë. Do të ketë pa tjetër edhe pasaktësira apo subjektivizma, për arsye të kuptueshme. Prandaj, një libër si ky, që i qëndron më afër të vërtetës edhe pse i alternuar me veshje letrare, e mbush disi këtë boshllëk dhe për lexuesin tonë e krijon fizionominë e atyre ngjarjeve, i nxjerr nga anonimati personazhet e asaj kohe dhe na e sjell afër atmosferën sunduese, pa lënë mënjanë marrëdhëniet e tyre apo aleancat me oborret e mëdha evropiane. Deri këtu nuk ka ndonjë gjë të re, pasi subjektivizma ka edhe kur janë shkruar historitë e popujve të tjerë. Aleksandër Duma ati, kishte mendimin se historia duhet parë si sfond për aksionet dhe aventurat e personazheve. Madje, kur ai pyeste “Ç`është historia?”, përgjigjej vetë  “Është gozhdë ku unë var romanet”. Te popujt e ndryshëm, janë glorifikuar heronjtë, janë mitizuar mbretër e perandorë dhe janë dhënë përfundime kontradiktore për të njëjtën çështje. Kështu, fjala vjen, vetëm për betejën e Borodinos e 7 shtatorit të vitit 1912 ndeshim dy fitues: Napoleonin nga ushtria franceze dhe Kutuzovin nga ajo ruse. 

Dhe këtë nuk e gjeti as Leon Tolstoi vetë. Hajde merre vesh sesa e vërtetë është qëndresa e 300 spartanëve në Termopile, tradhtia e Anopeas, ose ato jetëshkrimet e Plutarkut te “Jetët paralele”. Na jep Salusti një histori sipas të cilës Tit Man Torkuati në vitin 340 p.e.r. ekzekutoi të birin, pasi ai theu urdhrin e tij, duke dalë nga radhët, për t`u ndeshur me një luftëtar armik, por sa e vërtetë është kjo, kur ky autor ishte i kohës së Çezarit, pra tre shekuj më pas. Ose ai Milosh (Mirash) Kopili që vrau sulltan Muratin në betejën e  Fush Kosovës (Fusha e mëllenjave), në vitin 1389 në kohën e Lidhjes së Llazar Hrebeljanoviçit, edhe pse ishte shqiptar, pretendohet se ishte serb, e kështu me radhë. Kujtoni se çfarë ndikimi negativ me gënjeshtra ka luajtur letërsia në kurriz të historisë për popullin tonë. Justin Godarti te “Ditarët shqiptarë” shkruan: “Letërsia e ka shtrembëruar të vërtetën… Ajo na ka gënjyer për shqiptarët, duke na i paraqitur ata si cuba dhe njerëz të egër. Na ka gënjyer për grekët duke i pasqyruar ata si burra trima dhe të ndershëm”. Këtë ka bërë shpesh dhe letërsia serbe, gjë që nxit urrejtje mes popujve. Kurse Mira Meksi, absolutisht nuk ecën në këtë linjë; ajo për aq sa merret në romanin e saj me intrigat e fqinjëve tanë për të penguar misionin e Arbërit dhe Norës, na njeh edhe me personazhe të drejtë, të ndershëm dhe objektivë të atyre vendeve. Po cili është ky mision që ky çift historianësh relativisht të rinj, ka ndërmarrë? Ka një thënie të bukur Seneka i Ri: “Kujtimi për njerëzit e mëdhenj, ka për ne një rëndësi jo më të vogël, se sa prezenca e tyre e gjallë”. Dhe ata sikur të ishin frymëzuar nga kjo thënie, nisen në kërkim të gjurmëve të një njeriu më shumë se të madh, Heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastriotit, Skënderbeut, me bindjen e artikuluar nga Nora se “Mendoj se njëlloj si e ardhmja, edhe e shkuara, në të vërtetë, është një masë e errët që ndoshta mund të ndriçohet nga vështrimi ynë”. 

Autorja, qysh në hyrje na thotë se “Kur historia s`ka zë, letërsia i huan zërin e saj, shpesh të fuqishëm”. Vetë ajo është frymëzuar nga një studim i historianit valencian Daniel Benito Goerlich, kurse çifti shqiptar i romanit nga një gjetje në baulen e vjetër të gjyshit të Arbrit, At Isaisë, vdekur në internim nga gjermanët dhe të mbiquajtur “prifti me kobure”, ngaqë kishte luftuar me armë pushuesit. Kjo ishte një miniaturë, dhe sipas të shkruarës poshtë saj;  “Ikona bizantine e Shën Mërisë së Strehës së Mëkatarëve”, e cila mund të fshehë brenda trupit të saj, ndonjë kumt, simbol, dokument apo diçka materiale tepër të rëndësishme. Dhe misterin e saj e shtonte edhe një e prerë në formë V – je, shkaktuar sipas hamendjeve ose nga armiqtë e Zotit ose nga ikonoklastët (kundërshtarë të kultit të ikonës). Mirëpo rrethanat e kishin sjellë që ashkla nga Kryqi i Shenjtë të mbetej në zotërim të Skënderbeut në lidhjen për mbrojtjen e katoliçizmit, e pas vdekjes së tij në duart e të shoqes Donika Kastriotit Arianiti së bashku me ikonën. Dhe kur kjo, zonja e parë historike – siç e quan autorja e romanit, me gjithë shpurën e saj, shkon në Itali, ku te Ferrante i Parë i Napolit, e quajnë Scanalibeca, e merr me vete ikonën reliktmbajtëse të Kastriotëve si diçka tepër të shenjtë. 

Tani autorja, duke vënë në veprim fantazinë e saj, e nis çiftin në ndjekje të kësaj zonje historike, që kishte fituar besimin dhe dashurinë e dona Juanës së III – të, bashkëshortes së Ferrantes, djalit të saj Gjonit, nipit Alfonsi të cilin gjyshja e kishte caktuar si “rojtarin e Ikonës së Shën Mërisë së Strehës së Mëkatarëve” e cila nga ana e saj përfaqësonte vetë shpirtin e Kastriotëve. Për ta bërë sa më të lehtë, pse jo, edhe më të besueshëm udhëtimin e tyre, Mira shpesh i bashkon kohët dhe personazhet. Ky bashkim bëhet aq natyrshëm, sa lexuesi jo vetëm që s`para e ndien, por edhe sepse i duket se është vetë ai që merr pjesë në vizitat e Napolit, Valencias dhe Athosit, me të cilat lidhet si fati i Donikës, ashtu dhe i vetë Ikonës. Romani, me informacionet e pafundme që jep, për historinë, traditat, zakonet, fetë, manastiret, kulturën, bibliotekat, artet, arkitekturën, urbanistikën e deri kulinarinë, për të mos thënë edhe për lugët e pironjtë, shpesh të sugjestionon, aq sa kapërcimet në kohë e deri dashuritë e personazheve që nuk janë takuar ndonjëherë, duken mëse normale. Mira me gojën e personazheve kryesore thërret në ndihmë edhe filozofët, siç bën me Cassirer dhe Bergson të cilët me “…teoritë e tyre japin shumë hipoteza mbi dimensionet e ndryshme të kësaj marrëdhënieje. Filozofë të sotëm flasin për mundësinë e ekzistencës së të çarave apo krisjeve në rrjedhën e kohës dhe mundësinë relative për të udhëtuar në të shkuarën apo në të ardhmen”. Dhe të gjitha këto janë në funksion të qëllimit kryesor i cili të mban në tension gjatë gjithë romanit. Mirëpo, ngjarjet janë aq të ngërthyera, sa për të mos i ngatërruar, duhet të jesh shumë i vëmendshëm, pasi aty ka personazhe, vende dhe data të shumta. Mendoni pastaj, sesa përpjekje dhe mund i është dashur vetë autores Mira Meksi për t`i hedhur në letër ato, pa asnjë pasaktësi. Kjo mesa duket është dhe arsyeja që e bëri dikë të shprehet se “Përfytyrimi lind romancierë, mungesa e tij – lexues”. Veçse, për të qenë plotësisht të drejtë, duhet theksuar se ky roman nuk është i destinuar për çdo lloj lexuesi. Ai duhet të jetë patjetër një lexues – elitar që ta shijojë atë dhe të kuptojë se çfarë Everesti ka kapërcyer pa bombola oksigjeni, kjo autore kaq dinjitoze. 

Gjithmonë në kërkim, çifti i historianëve shqiptarë, arrijnë në përfundimin se edhe harta me vendndodhjen e varrit të Skënderbeut mund të jetë fshehur në Ikonën e plagosur, pra ai qenkej çvarrosur nga Lezha që të mos binin eshtrat e tij në dorën e ushtarëve turq. Gjithashtu, ata mendojnë se kishte të drejtë profesor Castelnuovo se sipas gojëdhanës, e çara në fytyrën e Shën Mërisë do të zhdukej vetiu vetëm kur në Arbëri të ktheheshin bijtë e Krishtit. U munduan pasuesit e Skënderbeut, por nuk ia dolën, pasi egërsia e turqve në Ballkan (Haemus), qe e pashembullt. Ja sesi e përshkruan atë monarku bullgar Isai Svjatagorec: “Disa masakroheshin, të tjerët ktheheshin në skllevër, ndërsa me ata që qëndronin në atdheun e tyre, bënte kërdinë vdekja nga uria. U shkretua toka, njerëzit ishin privuar nga çdo pasuri, vriteshin të pafajshmit, grabiteshin bagëtia, zhdukeshin njerëzit. Në të vërtetë, atëherë, të gjallët i kishin zili ata që kishin vdekur qyshkur”. Vizita e Arbërit vijon deri atje ku ishte bërë Ikona që kërkonin, pra në malin Athos, në Manastirin serb të Hilandarit, ku tentativa e një murgu arbëror për ta nxjerrë, nuk i kishte shpëtuar syrit të ushtarit të sertë turk i cili e kishte dhunuar me një thikë. Por ndjekja e përndjekja vazhdon edhe pas pesë shekujve nga ana e dy serbëve, Darko Nikoliç dhe Bojan Dordeviç, që kërkonin të dështonte misioni dhe që na kujton misionarët jugosllavë Popoviç e Mugosha. Ata nuk mund të pajtoheshin me gjenialitetin e heroit që nxorri nga gjiri i tij populli ynë dhe të cilin Papa Nikolla i V – të e dekoroi me titullin “Luftëtar i Parë i Krishtit” dhe të cilit Papa Kalisti i III – të i shkruante: “Nuk do të ketë njeri në botë i cili të mos ngrejë në Qiell, madhështinë e meritave Tuaja dhe nuk mund të shprehte fjalët më të mira për fisnikërinë Tuaj, në çështjen e mbrojtes së qytetërimit të krishterë”. 

Atij Skënderbeu të cilit Papa Pali II, pasi e priti me të gjitha nderimet që i takonin, i dhuroi krahas shpatës dhe përkrenares edhe relikten e drurit, ashklën nga Kryqi i shenjtë. Arbëri, me ndihmë e dashamirësve saktësoi varret e Reposhit dhe Gjon Kastriotit, por aty u sakrifikua murgu Sava, dhe e gjithë kjo se serbët tentoni ta shpallnin si Vojsavën dhe të shoqin, ashtu dhe vetë Gjergj Kastriotin, serbë. Por ishin bërë plot zbulime që nga Napoli, Valencia e deri në Athos, ku njëkohësisht një murg i besuar, Cirili u tha se varri i Skënderbeut dhe i Gjonit nuk ndodhen më në Kishën e Pirgut të Arbrit, por në sarkofagun e Stefan Nemanjës në Hilandar. Sa pista hap ndonjëherë, qoftë edhe një vepër e vetme si kjo e të mençurës Mira Meksi që ka zbatuar si askush më parë atë postulatin e nismëtarit të teatrit absurd, Eugjen Jonesko se “Letërsia është një deshifrim i të pa thënave”.

Prof. Begzad Baliu/

Prej antologjisë së Gustav Majerit Della lingua e della literatura albanese (Romë, 1885) e deri te vëllimi i Profesor Agim Vincës, Antologji e lirikës shqipe të dashurisë (Prishtinë, 2024), janë botuar shumë përzgjedhje qasjesh të ndryshme, sprovash të veçanta dhe përmbledhjesh me përmbajtje nga gjini e lloje letrare të caktuara. Prej Gustav Majerit, te Petrotta, Gurakuqi, Shuteriqi, Qosja, Jorgaqi, Kuçuku etj., janë botuar vëllime antologjish me poezi, proza, drama, kritika, ese, si dhe përmbledhje gjithëpërfshirëse për autorë, personalitete, tema kombëtare, politike, kulturore dhe madje përzgjedhje tekstesh për të huaj.

Prej mënyrës së përgatitjes së tyre, prej gjithpërfshirjes së tyre, prej përzgjedhjes së teksteve dhe prej vlerave estetike të përfshirjes së tyre nuk është vështirë të shihet se rezultatet më të mira i kanë sjellë ligjëruesit e tyre dhe sidomos njohësit dhe studiuesit shumëvjeçar të tyre.

Profesor Agim Vinca është ligjëruesi dhe studiuesi më i mirë i poezisë shqipe prej më shumë se një gjysmë shekulli, prandaj nuk është e rastit që ai ka sjellë një nga antologjitë më të mira të poezisë shqipe të kohës sonë. Duke qenë ligjërues dhe studiues prej pesë dekadash, duke e njohur e parë atë në tërësinë e saj dhe duke e vlerësuar atë brenda vlerave estetike, ai nuk kishte se si të ankohej për mangësitë e saj, për shkak të mosnjohjes së letërsisë së një periudhe letrare a një tjetre, një hapësire gjeografike a një tjetre, duke përfshirë këtu edhe diasporën. Përkundrazi në antologjinë e tij ai nuk ka mbajtur qëndrim refuzues as ndaj përbërësve estetikë, dialektorë a ideologjikë, ndaj një krijuesi a një tjetri, sikur kanë mbajtur paraardhësit e tij dhe madje bashkëkohësit e tij viteve të fundit, prandaj antologjia e tij është një dhuratë, sikur është shprehur në përkushtim e tij në librin që na e dhuroi: “me dashuri, për dashurinë…”.

Agim Vinca, Antologji e lirikës shqipe të dashurisë, Prishtinë, 2024, f. 280.

Shënime mbi triologjinë “Pikëtakime historike, kulturore dhe identitare” nga Dorian Koçi.

Libri me tre vëllime “Pikëtakime historike, kulturore dhe identitare” i Dr. Dorian Koçit përbën një ndër kontributet më të rëndësishme në historiografinë dhe mendimin kulturor bashkëkohor shqiptar. Ai nuk është thjesht një përmbledhje studimesh, por një udhëtim reflektues që ndërthur historinë me kujtesën, kulturën me identitetin dhe shkencën me përsiatjen filozofike mbi qenien shqiptare në rrjedhën e qytetërimit europian. Dr. Dorian Koçi është historian, studiues dhe autor i disa veprave kushtuar historisë, kulturës dhe identitetit kombëtar shqiptar. Ai ka shërbyer si drejtor i Muzeut Historik Kombëtar(2017-2023) dhe është i njohur për kontributet e tij në fushën e muzeologjisë, kujtesës historike dhe studimeve kulturore.

Me një qasje ndërdisiplinare që bashkon historinë, letërsinë dhe antropologjinë kulturore, Dr. Koçi ka botuar një sërë studimesh që synojnë të ndriçojnë rrugëtimin e shqiptarëve në kontekstin e qytetërimit europian dhe të afirmojnë rolin e tyre në historinë e rajonit. Kjo vepër e gjerë, e ndarë në tre vëllime dhe që autori synon për ta zgjeruar me të tjera vëllime, synon të ndriçojë mënyrat përmes të cilave shqiptarët kanë ndërtuar vetëdijen e tyre historike dhe kombëtare në shekuj, duke e lidhur këtë proces me zhvillimet e mendimit europian, ndikimet kulturore ndërkufitare dhe përvojat e bashkëjetesës fetare. Nëpërmjet një metodologjie ndërdisiplinare që bashkon analizën historike, interpretimin letrar dhe përqasjen muzeologjike, autori krijon një tablo të gjerë të përpjekjeve të kombit shqiptar për të afirmuar identitetin e vet në skenën europiane.

Vëllimi I: Mesjeta arbëre dhe fillesat e vetëdijes kombëtare

Vëllimi i parë i “Piketakimeve” hapet me një analizë të thelluar mbi Mesjetën arbëre si periudhë themeluese të identitetit politik dhe kulturor shqiptar. Në kapitullin e parë, “Mesjeta Arbëre dhe impakti i saj në idenë kombëtare”, Dr. Koçi shqyrton faktorët që e bënë këtë periudhë burim frymëzimi për mendimin kombëtar të mëvonshëm — nga Statuti i Drishtit si shembull i hershëm i vetëqeverisjes qytetare, deri te koalicioni i Skënderbeut me Papën Kalisti III dhe aleatët europianë në përpjekjen për mbrojtjen e krishterimit.

Një pjesë e veçantë i kushtohet ndikimit të shkollës austriake të mendimit mbi albanologjinë, përmes figurës së Milan Šuflay-t, si dhe mënyrës se si kërkimet e tij ndihmuan në ndërtimin e një paradigme të re të identitetit historik shqiptar.

Kreu vijues, “Imazh dhe identitet”, përqendrohet në mënyrën si udhëtarët e huaj — Byroni, Leake, Lear e Durham — e perceptuan Shqipërinë dhe shqiptarët, duke formësuar në mënyrë të tërthortë edhe vetëdijen që shqiptarët krijuan për veten në raport me botën perëndimore. Në kapitujt pasues, autori ndalet në fillesat e nacionalizmit shqiptar, në përpjekjet e Rilindësve për ta shkrirë përkatësinë fetare në vetëdije kombëtare, si dhe në rolin që luajtën figurat si Naim Frashëri, Jeronim De Rada, Andon Zako Çajupi apo përkthimet e hershme të Child Harold-it në formësimin e një humanizmi kombëtar me prirje europiane.

Vëllimi mbyllet me një analizë të hollësishme mbi shqiptarët në periudhën e Luftës së Parë Botërore, ku përmes dokumenteve arkivore dhe objekteve muzeale, zbulohet ndikimi i Austro-Hungarisë dhe Italisë në formësimin e shtetit të ri shqiptar.

Vëllimi II: Nga mugëtirat e Mesjetës te shtetformimi modern

Vëllimi i dytë zhvendos fokusin drejt një periudhe kalimtare, ku kujtesa mesjetare ndërthuret me përpjekjet për modernitet. Në kreun e parë, “Nëpër mugujt e Mesjetës Arbëre”, Dr. Koçi ndriçon trashëgiminë artistike dhe fetare përmes monumenteve si kisha romaniko-gotike të Shqipërisë së Epërme apo Kisha e Shën Athanasit të Muzakajve në Kostur. Këto analiza plotësohen me një qasje kulturore ndërkombëtare që përfshin marrëdhëniet arbërore-hungareze gjatë “Motit të Madh” dhe praninë e figurës së Skënderbeut në botën gjermanike, duke nxjerrë në pah përmasën europiane të çështjes arbëre që në shekullin XV.

Në kreun “Art dhe etnos shqiptar”, autori sjell në vëmendje vlera të jashtëzakonshme të trashëgimisë materiale dhe shpirtërore shqiptare — nga ikonat e Onufër Qipriotit dhe argjendaritë e Lunxhërisë deri te poetët orientalë si Sulejman Naibi — duke dëshmuar ndërthurjen harmonike të Lindjes dhe Perëndimit në kulturën shqiptare. Kapitujt pasues rrokim periudhën e Pavarësisë dhe konsolidimit shtetëror, përmes figurave si Naum Veqilharxhi e Ismail Qemali, apo përmes episodeve më pak të njohura, si roli i ushtarakëve holandezë në krijimin e xhandarmërisë shqiptare.

Një vend i rëndësishëm zë trajtimi i çështjes së multikulturalizmit dhe imazhit të gruas shqiptare në kulturën europiane të shekullit XIX, një fushë ku autori ndërthur historinë e mendimit me ikonografinë dhe artin vizual. Vëllimi mbyllet me “Nokturnet historiko-letrare”, reflektime të hollë që lidhin universin e letërsisë me historinë kombëtare — nga simbolet e universalizmit europian te ndikimet e Child Harold-it në krijimtarinë e Kadaresë, duke dëshmuar vazhdimësinë e mendimit humanist shqiptar.

Vëllimi III: Nga Rilindja Europiane te bashkëkohësia shqiptare

Vëllimi i tretë i “Pikëtakimeve” është më sintetizues dhe njëherësh më reflektues, pasi bashkon figurat, idetë dhe motivet e tre epokave historike në një mozaik të vetëdijes europiane shqiptare. Në kapitullin e parë, “Nga Mesjeta në Rilindjen Europiane”, trajtohen tema që lidhin humanizmin shqiptar me atë europian: figura e Leonardo da Vinçit dhe lidhjet me familjen Arianiti, humanisti arvanitas Mikel Maruli, apo përqasja ndërmjet Pjetër Budit dhe Manoli Blessit luftëtarit dhe poetit arvanitas, bashkëkohës të Budit. Një analizë e veçantë i kushtohet historianit gjerman J. F. Fallmerayer dhe debatit mbi origjinën e shqiptarëve, temë që autori e shqyrton me qasje kritike e të balancuar.

Në kapitujt “Art dhe etnos shqiptar” dhe “Nga pavarësia drejt shtetformimit”, Dr. Koçi na udhëheq drejt trashëgimisë muzeale shqiptare — nga thesaret e Voskopojës, rasti i Elena Gjikës, te figurat patriotike si Selam Musa Salaria, Veli Hashorva apo martirin e Luftës së Parë Botërore. Themistokli Gërmenjin. Përmes dokumenteve dhe objekteve muzeore, krijohet një rrëfim i gjallë i patriotizmit dhe i përpjekjeve për modernizim politik e kulturor.

Në kapitullin “Multikulturalizëm dhe kulturë në etnosin shqiptar”, autori vendos në dialog artin dhe historinë, duke interpretuar piktura, gravura e objekte muzeale si dëshmi të shtresëzimeve identitare të shqiptarëve në hapësirën mesdhetare e ballkanike.

Në përmbyllje, “Nokturnet historiko-letrare” risjellin reflektime mbi raportin midis historisë dhe letërsisë, përmes një leximi krahasues të Kadaresë dhe Kazanzaqisit, reflektimit të poezisë të Frederik Rreshpjes dhe prozës të Sulejman Krasniqit — si dëshmi e vazhdimësisë së mendimit letrar si formë e rezistencës kulturore.

Një trilogji e vetëdijes kombëtare dhe europiane

Në tërësi, “Pikëtakime historike, kulturore dhe identitare” përbën një trilogji të vetëdijes kombëtare shqiptare. Dr. Dorian Koçi, përmes një gjuhe të matur, por të pasur në përftesa konceptuale, e vendos historinë shqiptare në rrjedhat e qytetërimit europian pa kompleks inferioriteti dhe pa mitizim. Ai rikthen në qendër figurat, objektet dhe ngjarjet që përbëjnë rrënjën e identitetit tonë dhe i interpreton ato në dritën e mendimit bashkëkohor.

Ky botim, më shumë se një vepër studimore, është një ftesë për reflektim mbi mënyrën se si e njohim dhe e përjetojmë historinë. Ai ndërton ura midis brezave, midis Lindjes dhe Perëndimit, midis kujtesës dhe modernitetit — duke e bërë “Piketakimet” një pikë reference për të gjithë ata që kërkojnë të kuptojnë më thellë rrugëtimin e kombit shqiptar drejt vetëdijes europiane.

( Gazeta Dielli )

Prof.Dr.Fatbardha F.Hoxha

Kohë më parë pas botimit të vëllimeve “Duke kapërcyer shekullin” (2001), “Nën diellin e vështirë” (2002), “Diell i vështirë”, shqip e anglisht (2005), poeti Ferik Ferra do t’i jepte lexuesit edhe dy vëllimet e tij “Ëndrra e bregut tjetër” (2006) dhe “Nata pa agim” (2007) botuar nga shtëpia botuese “Ombra” GVG, Tiranë.

Në rrjedhën e prurjeve poetike të dekadave të fundit, lexuesi kritik provon rrallë befasi të këndshme që të imponojnë vëmendje dhe vlerësim. Tashmë janë të njohura rastet kur poetë të ardhur apo më drejt të përfshirë disi me vonesë në këto rrjedha, sjellin një krijimtari të kristaltë dhe plot vlera estetike. Edhe pse jo unikal, rasti i poetit Ferik Ferra, përcjell në çdo vëllim poetik vlimin e pashmangshëm për të derdhur qetë e qetë dhe pa bujë shumë frymë e shpirt nga qenia e tij, që përmban aq shumë lëndë emocionale, aq shumë perceptime poetike që s’ndalen dhe që shpërthejnë në vargje që të mbeten gjatë në mendje. Leximi edhe i dy vëllimeve të fundit të dhuron kënaqësi dhe të zgjon ndjesi të bukura, jo thjesht me idetë poetike dhe tharmin sa tradicional e modern, por edhe me përftesat poetike sa individuale aq edhe universale të prekshme e të zakonshme për çdo njeri.

Botimi në vëllimin “Nata pa agim”,  i kapitullit “Të mbetura në arkiv, rruga nga u nisën vargjet”, e bën të mundshme të njohësh rrugën në të cilën eci poeti drejt rritjes së natyrshme dhe asaj shkalle perfeksionimi që shfaq poezia e tij më e mirë në të gjitha vëllimet. Teksa ke lexuar të plotë lëndën poetike që të ofrojnë vëllimet e tij, nuk ke si të mos mendosh gjatë për atë marrëdhënie të thellë e të brendshme të njeriut modern, të shqiptarit në këtë kapërcyell shekulli dhe mijëvjeçari, të cilin brengat që ka kaluar, jo veç gjatë historisë së tij, por edhe në të kaluarën jo të largët nuk e kanë zbrazur shpirtërisht, por e kanë bërë që ta përcjellë botën me zhvillimet e saj të vrullshme jo si një qenie e ndrydhur, por shumë e ndjeshme dhe e zgjuar, duke u shfaqur si qytetar i botës të cilit pasuritë e saj të pafund nuk ia përthyejnë brishtësinë e shpirtit njerëzor por mbetet përherë dhe thellësisht i tillë. Kjo marrëdhënie nis me fëmijërinë e njerëzimit kur mbruheshin veprat e Homerit, Platonit e Katulit, për të vazhduar me Petrarkën, Danten, e Shekspirin, për të ardhur tek krijuesit modernë, simbolistët e fund-shekullit XIX, tek hermetikët e shekullit XX, nga eposi legjendar shqiptar tek Serembja, Fishta, Poradeci që mbeten poetët e adhuruar të tij. E gjerë dhe e pafund është edhe gjeografia e impulseve poetike të subjektit lirik të poezisë së Ferrës. Ajo shtrihet thellë në kohërat historike. Fillesat e saj i kanë rrënjët në lashtësinë greke e latine, në trevat ilire, në Epir dhe përtej kontinentit evropian. Subjekti lirik i poezisë së Ferrës shqetësohet e motivohet jo nga vogëlima, por nga gjëra të rëndësishme dhe me peshë që identifikohen me vetë qenien njerëzore.

Në gamën e gjerë të përjetimeve të subjektit lirik të poezisë së tij tërheqin mjaft poezi që shprehin variacione idesh dhe emocionesh, por gjithsesi duhet pohuar, se si të gjithë poetët e vërtetë ai nuk i shmanget motiveve historiko-qytetare që përbëjnë, për mendimin tonë, një nga vlerat e veçanta të poezisë së Ferrës. Dhe në trajtimin e kësaj teme ai ruan optikën e tij të veçantë origjinale. Tragjeditë e kombit ndër shekuj, dramat e sotme të shqiptarëve që të drithërojnë e të tronditin thellë në shpirt janë realizuar në një varg poezish. Në ciklin e lirikave qytetare që përbëjnë edhe një vëllim me peshe në poezinë e tij, ku do të përmendim “Natë ilire”, “Rozafa”, “Epiri”, “Albanoi”, si vijim i tyre qëndrojnë “Otrantonox”, “Dialog janari në det”, “Ëndrra e bregut tjetër”, ku subjekti lirik ka mpiksur aq shumë ndjeshmëri dhe brengë, aq shumë dashuri dhe mirësi që buron nga një shpirt i madh human që ka bërë të vetën, jo veç brengën e dhimbjen, por edhe ëndrrën dhe dëshirën e pafund të shqiptarëve për ta fituar lirinë, jetën më të bukur, më të mirë. Në këtë cikël gjithsesi do të veçoja një lirikë “Kombi” të botuar tek vëllimi “Ëndrra e bregut tjetër”, jo thjesht për ngarkesën emocionale qytetare që sjell, por për të shënuar se për shqiptarët, siç po e vërteton katërcipërisht edhe realiteti aktual, tema qytetare edhe këtë kapërcyell mijëvjeçari nuk resht së qeni aktuale, nuk resht së tërhequri artistët e të gjitha llojeve të artit. Ajo vazhdon të ngacmojë vetëdijen krijuese të shkrimtarëve dhe artistëve që nuk reshtin së sjelluri zbulime të reja estetike që receptohen, për arsye që dihen mirë nga të gjithë, me një intensitet ndjeshmërie për t’u lakmuar.

Në historinë e letërsisë shqiptare të kultivuar siç dëshmohet, tema qytetare mbetet temë kyçe. Krijuesit shqiptarë i kanë blatuar asaj shumë dritë nga shpirti i tyre, duke dhënë përjetime dridhëruese që nuk i zbeh asnjëherë koha. Do të kujtonim fillimisht shqiptarin e madh evropian Marin Barleti që do të trondiste vetëdijen humaniste të kohës së tij me mesazhin që artikulonte atë kohë kur hidheshin themelet e atdheut kombëtar, në Evropë. Humanisti do të shpallte atë që fare mirë mund të qëndronte si kryefjalë e çdo kohe për çdo njeri në botë: “Për atdheun asnjëherë nuk duhet menduar se është bërë shumë, se është derdhur tepër gjak, sepse dashuria për të, ia kalon çdo dashurie tjetër.” Me këtë porosi historiani shkrimtar do të hidhte tharmin që do të gjallëronte përherë letërsinë shqiptare.

Nuk mund të mos përmend edhe një tjetër poet, adhures të Lukrecit dhe të Katulit, shqiptarin evropian Mikel Maruli që ve para detyrimit moral të paret e vet, që kaptuan udhën e hidhur dhe të vështirë të mërgimit, me të cilin veprim, siç dëshmon tërë poezia e tij, ai nuk u pajtua asnjëherë, nuk u ndje i qetë. Dhe në portretin njerëzor që krijoi për nënën, ajo ndrit në parafytyrën e tij poetike, ajo fal gëzim, shpërndan dritë, se siç thekson në fund të poezisë Maruli ajo mbi të gjitha është “Gruaja që me shpirt donte atdheun”. Po ashtu mjafton të kujtojmë vargjet e Naim Frashërit të urtë teksa u fliste jo vetëm shqiptarëve në atë epokë të artë të Rilindjes Kombëtare për atë gjënë e shtrenjtë për të gjithë njerëzit në botë me mençurinë e filozofit dhe delikatesën e poetit: “Se njerëzit gjithë vdesin/Po jeta s’mbetet e shkretë/Gjuha, mëmëdheu mbesin/Të patundur për jetë” Dhe poeti Ferra “i falet” këtij rregulli të pashmangshëm për të gjithë njerëzit, por sidomos për shqiptarët. Në poezinë me titullin “Kombi”, me konceptimet e tij, me anaforën që përsërit fjalën që përbën argumentin poetik që zhvillohet si ide poetikisht përmes një vargu metaforash të arrira më shumë përmes intuitës së poetit të tipit “Mjalti që rrjedh në gjuhën e nënës”, “Trëndafil i gjakut midis shpatës e plumbit”, “Mishi i gurit” etj., ai u drejtohet të gjithë njerëzve, pavarësisht nga vendi apo koha me mesazhe që kanë shtrydhur deri në palcë përvojën shekullore të kombit të vet, duke dhënë një poezi vërtet emblematike, ku përmbajtja është formë dhe forma përmbajtje e mirëfilltë, që e bën krijimin të veçantë për vlerat e tij.

Kur lexon vargjet e Ferrës, nuk ke si të mos vësh re faktin se subjekti lirik, i ka të gjitha përmasat. Ai është qytetar i vendlindjes së tij dhe në të njëjtën kohë dhe qytetar i botës, që ndjen thellë të bukurën kudo që ajo shfaqet. Si të gjithë poetët e vërtetë njohja që ka për artin, letërsinë dhe historinë evropiane apo më gjerë, nuk e bën atë të ketë komplekse e aq më pak të nënshtruar ndaj asaj pasurie kulturore që afron njerezimi, përpos adhurimit që e provojnë shqipërimet e bukura të Ferrës që do të meritonin një studim të veçantë krahasues. Teksa lexon poezitë e tij, gjithnjë e më tepër njihet rregulli, që nuk përjashton poetët e vërtete, se të njohësh, vlerësosh identitete të tjera, nuk do të thotë të humbasësh identitetin tënd, përkundrazi, do të thotë ta pasurosh e ta përtërijsh në mënyrë të habitshme atë identitet të parë. A nuk kishte ndodhur kështu me Barletin, De Radën, Naimin, Samiun, Konicën, Nolin, Koliqin, Pipën dhe Camajn e të tjerë. Këtij rregulli i bindet edhe Ferra në poezinë e tij që vjen pa zhurmë dhe bujë, por me plot vlera. Dhe një fakt tjetër është i pashmangshëm për një sy të vëmendshëm. Për këdo që njeh sado pak jetën e poetit jo pak e trazuar në një të kaluar jo të largët, krijon respekt e vërteta, që poezia e tij ka fare pak hije nga ajo e kaluar që dallohej nga mungesa totale e lirisë. Poeti në kohët e lirisë që jetojmë sjell shumë më tepër dritë se hije. Poezia e tëra vibron nga ndjesi njerëzore që shprehin papajtueshmëri me pengimin e lirisë, por kurrsesi mllef a urrejtje që buron nga një shpirt i madh ne gen i poeti. Poezia e Ferrës ndonëse ka dimensione të ndryshme është një poezi ku mendimi dhe ndjenja shkrihen natyrshëm, duke krijuar formatin e një krijimi modern. Ajo është plot e përplot me asocacione që çlirojnë kuptime nga më të hapurat e më të larmishmet gjatë leximit, duke mundësuar më shumë se një të tillë. Vargjet e tij janë të pasura me përfytyrime dhe shqiptimë shprehëse, ku simbolet, metaforat janë të gjetura dhe të befasojnë.

Ai ka diçka nga simbolistët francezë të shek. XIX-të apo hermetikët italianë të shekullit XX, të cilët dhe i përkthen si Ungareti, Koasimodo, Montale. Po ai ka po kaq shumë nga filozofia dhe estetika e folkut shqiptar. Por ajo që vërehet anë e tej vargjeve të tij, është krijimi i strukturave dhe i mikrostrukturave të shumëfishta kuptimore, që tejkalojnë kuptimet e drejtpërdrejta gjuhësore. Nëse poezia është detaj, është figurë, kjo është e prekshme në vargjet e Ferrës, të cilat dendur të kujtojnë atë që pohonte mjeshtri i simbolistëve francezë, Stefan Malarmé: “Sikur fjalët të kishin vetëm një kuptim, atë të fjalorit, sikur një gjuhë e dytë të mos i ç’rregullonte dhe lironte ‘siguritë e ligjërimit’ nuk do të kishte letërsi”. Poeti Ferra luan mrekullisht me kohët e foljes në poezinë “Mjegulla”. Nëse në dy vargjet e para ai synon të japë një realitet spontan të përfunduar që ai e realizon me të kryerën e thjeshtë të foljes “me fshehë” si: “Mjegulla fshehu pyllin/Pylli fshehu vilat”. Në vargjet që pasojnë, që zbulojnë sipas një leximi tonë, realitete njerëzore të vetëdijshme, ose që janë produkt i tyre, për të arritur në realitete virtuale, ku përballet e mira me të keqen, që poeti i metaforizon me ditët dhe netët, siç ndodh në vijim, duke vënë në funksion të tashmen e foljes së lartpërmendur: “Vilat fshehin njerëzit/njerëzit fshehin ëndërrat/ëndërrat fshehin ditën/dhe ditët fshehin natën”. Dhe konceptimi i vargjeve që ndahen me presje si pjesë të një periudhe, kërkon të nënvizojë idenë e një realiteti kompleks e të pandërprerë dhe thuajse pashmangshëm kontradiktor e të papërputhur.

Me interes të veçantë është edhe cikli i poezive që poeti u kushton poetëve të mohuar ose të përndjekur, si lirikat kushtuar Fishtës (Nata e vdekjes së dytë), përkthyesit e shkrimtarit Gjon Shllaku (Në burgun e Iliadës), poetëve Vilson Blloshmi dhe Genc Leka (Korijeve të hënës), piktorit S. Ahmeti (Yje në grusht të greminës), të cilat shprehin një dashuri të pafund njerëzore dhe homazh për këta artistë martirë.

I ndjerë ndonëse larg vogëlimave, spikat edhe cikli me motive personale i poetit që është ndër më të realizuarit në këto botime dhe ku është fokusuar me plot finesë bukuria, kuptimi dhe vlera e jetës njerëzore. Të pashlyera mbeten lirikat që sjellin gjallërinë e jetës, rropamat dhe sakrificat e saj siç ndodh në poezine “Agimin qe nuk e pe”,”Duart”, “Nen shkemb te nates”, “Kenget e Danielit”, “Do te vije nje dite”, “Ne seline intime”, ku pas elementit personal subjekti lirik nenvizon ndjenjen univesale njerzore. Ne mjaft poezi te Ferres e ke te veshtire te dallosh kuptimin tematik, sepse shume syresh e kane gati te pamundur. Ato fare lehte mund ti konsiderosh deskriptive, kur jane po aq dhe lirika mendimi, apo me shume  elemente te tilla. Le te sjellim njeren prej tyre: “Lule limoni/flladi pupla engjejsh/arome terri ne pranvere/prushi i henes se kuqe/ku endrra pjek/floririn e frutave/i kuqerremte klorofili/deri ne vuajtjet e gjetheve/qe padashur gerricin,gervishtin,shpupurisin prushin e henes…” Ne lirikat e Ferres ka vertete gjera te krijuara me fantazi dhe finese poetike qe sjellin vlera kristalore te shume planeshe,por asaj asnjehere nuk i mungon ndjesia njerezore e thelle dhe e perjetshme sa eshte vete njerezimi. Jane jo te ralla rastet kur poezia arrin nje perceptim dhe shqiptim poetik me vlere,ato jane lirika te holla dhe delikate dhe qe japin mundesi te pafundme leximesh sic ndodh per shembull me liriken “Lulet kendojne”: “Kendojne lulet/mahnisin ngjyrat vetvehten/ku neper rreze/krehin driten ne shtat/e nuk ngopin veten/as me ere as me ngjyra”. Ne poezine e Ferres luan nje rol te papare fluksi i ngjyrave qe u jep drite hare poezise se tij.Spektri i ngjyrave i poezive te tij eshte tejet i pasur,ai te kujton simbolistet franceze,te cilet Ernest Koliqi i quan “vizatues me lapse ari”.Ngjyrat ne poezine e tij fitojne tejdukshmeri te ralle vecmas kur perdoren si atribute te fenomeneve abstrakte te blerte apo te gjelber,tingellim gri,etj. Dhe simboli mbetet nje interesante qe me sa kuptohet shpreh nje lloj antropomorfizimi te natyres moderne.Vetem keshtu mund te perfytyrosh gishtat e shiut apo duart e eres qe jane perberes te atyre lirikave me prirje te dukshme meditimi. Bota lirike e subjektit te poezive te Ferres eshte e gjere dhe e hapur si vete bota qe ate e rrethon,me te cilen ai krijon raporte te brendshme,te thella dhe jetesore. E ardhur mire si lirike e mirefillte ajo ka ditur qe te fuse ne perdorim krahas leksikut te standartit gjuhesor letrar edhe fjale dhe kuptime te dialektit verior qe e pasurojne dhe e gjallerojne leksikun poetik te Ferres. Eshte teper e veshtire,te thuhet nje fjale perfundimtare per nje krijimtari te vellimshme,por eshte pothuaj i dukshem fakti se duke lexuar e rilexuar keto vellime,bindesh per prurjet plot risi poetike dhe e ndjen se poezise bashkohore i shtohet edhe nje poet me vokacionin e tij te vecante qe e meriton te vleresohet per kontributin e sjelle ne rrjedhen e poezise sone me te arrire.