Albert Vataj/

Ai nuk ishte një gjeni vetëm në poezi, në romanet e tij monumentale, në dramat që bënë epokë. Ai kishte thellë në shpirtin e tij një gufim shpues energjie që e hovte në të tjerë dimensione shprehëse, edhe pse ju dha me zemër dhe u kujdes ta mbante sa më larg atyre që tashme e kishin zgjedhur si “shenjtor” të letërsisë. Ai nuk do t’i qasej përjetësisë vetëm si poet, romancier dhe dramaturg, një nga më të zëshmit e Francës, por edhe një artist, piktor akuarelesh, hartues dhe karikaturist. Ai qe i vëmendshëm në leximin dhe dëshmimin e realitetit, me shpirtëroren, me të cilën ai luftoi dhe besoi. Ishte virtuoz dhe i mprehtë për të kapur momentin që nuk u mjaftua së skalituri vetëm me pasion dhe me penë, por edhe me laps, karbon, pend dhe penel, me koloritin e kohës së tij, me atë zëshmëri gjëmuese që vetëm kafja dhe e errëta do të mund ta jetësonin si në rrëfimet e tij ngjethëse; në poezi, roman dhe dramaturgji, ashtu edhe në ato copëza kartoni dhe letre.

Victor Hugo prodhoi më shumë se 4000 vizatime. Fillimisht i yshtur si një hobi i rastësishëm, vizatimi u bë gjithnjë e më i rëndësishëm për Hugo pak para mërgimit të tij, kur ai mori vendimin të ndalonte së shkruari në mënyrë që t’i përkushtohej politikës. Vizatimi u bë një shpërthium ekskluzive krijuese gjatë periudhës 1848-1851. Hugo punonte vetëm në letër, dhe në madhësi relativisht të vogëla. Zakonisht ai punonte me lapsa, me bojë kafeje të errët ose të zezë, ndonjëherë me prekje të bardhë, dhe shumë më rrallë me ngjyra. Vizatimet që kanë arritur të mbijetojnë, parë në rrafshin kritik, janë realizuar sipas një stili modern. Të kësaj pritshmërie janë realizimi i tyre, duke i krahasuar ata me teknikat eksperimentale të Surrealizmit dhe ekspresionizmit abstrakt.

Ai e mbajti veprën e tij artistike jashtë syrit të publikut, nga frika se mos e zbehnin hijeshinë e veprave të tij letrare, ata të cilat edhe e bënë atë që ne njohim sot. Sidoqoftë, atij i pëlqente të ndante vizatimet e tij me familjen dhe miqtë e tij, shpesh në formën e kartave telefonike të bëra në mënyrë ornamentale, shumë prej të cilave u ishin dhënë si dhurata vizitorëve, kur ai ishte në mërgim politik. Disa nga pikturat e tij u treguan dhe u vlerësuan nga artistë bashkëkohorë si Vincente Van Gogh dhe Eugène Delacroix; ky i fundit shprehu mendimin se nëse Hugo do të kishte vendosur të bëhej piktor në vend të një shkrimtari, ai do të kishte shkëlqyer nga artistët e tjerë bashkëkohës.

Ne nuk duhet të harrojmë se në prodhimin e gjerë të Victor Hugo, planet e tij. Ai është një vetë-mësimdhënës dhe nuk heziton të eksperimentojë me teknika të reja dhe përbërës të rinj, nga bojë në kafe, deri në qymyr, duke përdorur gjithashtu pendë në vend të furçave.

Në përgjithësi veprat e tij janë të madhësisë së mesme dhe në shumicën e rasteve përdoren për të ilustruar shkrimet e tij, ose si dhurata për t’u dërguar miqve në raste të veçanta. Për të ky art është kryesisht një kalim kohe dhe kurrsesi Hugo nuk pretendoi të kërkonte famë si piktor. Fillimisht veprat e tij janë qartësisht realiste, vetëm për të përvetësuar një dimension më fantastik me mërgimin dhe përballjen e tij “mistike” me detin. Kjo tendencë do të vlerësohet shumë për të: Charles Baudelair, i cili mësohet të jetë shprehur se:

“Nuk gjeta midis ekspozuesve të Sallonit, imagjinatën e mrekullueshme që rrjedhin në vizatimet e Victor Hugo si mister në qiell. Unë flas për vizatimet e tij me bojë indiane, sepse është shumë e qartë se në poezi, poeti ynë është mbreti i peizazhit”. Ky përkufizim tregon një vlerësim të shtuar dhe një njohje që i bërë punës së tij krijuese si piktor.

Agim Baçi/

Festivali Ndërkombëtar “Respoetica”, zhvilluar për të dytin vit në Prizren, nën ideimin dhe drejtimin e poetes Vlora ZN. Ademi, solli në ditën e tretë të festivalit, një diskutim për Martin Camajn, zërin poetik që vijon të na marrë përdore drejt njohjes së Njeriut, duke na rrëfyer se kur një zë është origjinal, ai mundet ta gjejë gjithnjë shtegun drejt lexuesit, edhe kur ndaj tij kanë vërshuar lumenjë pengesash, në atë kohë errësire, apo edhe sot që duket se kemi ndezur disa drita për të parë të penguarën, të mohuarën. Fatmirësisht për ne, për bukurinë e gjuhës shqipe, për mrekullinë e imagjinatës, Camaj po njeh çdo ditë e më shumë lexues, duke qenë padyshim zëri që meriton të jetë fytyra e poezisë.

Shënime për përmbledhjen “Vepra poetike”, botuar nga Onufri në vitin 2017.

Camaj, polifoni e zërave njerëzorë!

Poezia e Martin Camajt shket mes akullit dhe zjarrit duke kërkuar që të rrokim dashurinë, dridhjen, trishtimin dhe këngën njëkohësisht. Eshtë zë prej kohës që kurrë s’ndalet e që e merr njeriun përdore duke e shëtitur në viset e admirueshëm të së bukurës dhe mallit.

E gjithë poezia e tij është një udhëtim drejt njeriut dhe vendlindjes. Të gjitha stacionet e tjera të përkohësisë janë thjesht për të mbushur atë tren të duhur, që bart shumëçka për të patur së fundmi një grafikë të gjithë shfaqjes së tij letrare, ku ezkistojnë gjithë ngjyrat e duhura për ta pikturuar fytyrën e njeriut që dëshirojmë të njohim.

Nuk mundesh ta kuptosh Camajn përmes krahasimit, edhe pse thuajse i gjen aty gjithë zërat e mëparshëm të poezisë shqipe apo bashkëkohësve të tij botërorë. Ai është zëri origjinal pa prishur dhe pa mbytur meloditë e mëparshme poetike. Duket si një sfidë me gjithçka, por varg pas vargu kupton se është veç dashuri për gjithçka. Gjuha e tij bart gjithë shpirtin e gegnishtes, të cilën e sjell si një violinë, me telat e gjithë dashurisë së mundshme. Si gurgdhendës Camaj ndërton kullën e tij të fjalëve – një kullë ku shtretërit janë me fjalë zemre dhe mall prej mëmëdheut.

Poeti të lë të kuptosh se e di shumë mirë se cilët emra e fytyra mbeten përherë për ta udhëzuar njeriun, ndaj dhe vjen e vesh kostumin e rojtarit të fjalës, të fytryrës së përhershme të njeriut që ka nevojë për të skalitur gjithçka që deshi. Jo si mungesë. Jo si protestë. Por si dashuri për atë që mundi dhe për atë që deshi ta kishte gjithnjë pranë vetes.

ROJTARI I MUZEUT NACIONAL

Ndër bebza ka gdhendun fytyra

Guri rilindësish

Varg mbi lëpiza si mbas kohe.

Në rrugë i digjen në tru

Fytyrat çdo mbrëmje

Me rrezet e sprapsme

Ndër qelqe dritaresh.

S’dallon as faqen e malit përballë

E ec tue prekë me shkop.

A thue i verbët? (Martin Camaj, “Vepra poetike”, Onufri 2017, f.321)

Martin Camaj noton lirshëm në lumin e mendimit të tij për botën, femrën, tjetrin, mungesën dhe praninë. E fut veten në hullinë e atyre që e rrok njeriun që nga udha më e hershme, e ia hap shtegun edhe për të nesëmren. E ndërkaq, për të kuptuar gruan me gjithë dëshirat dhe ëndrrat e saj, zgjedh Dranen. Më prozat poetike nis të udhëtojë në kohë dhe hapësirë, të ketë ligjet e dheut nga ky mësoi gjuhën e nanës e gjer në udhëtimin për të cilën ka nevojë njeriu – në udhëtimin për t’u njohur me veten dhe botën. Vargjet apo proza poetike e Camajt vjen përmes një ledhatimi fjalësh, a thua se gjithçka e bukur është bërë për gjuhën dhe mendjen e tij.

NJI SHPIRT

Gjithmon’ heshton e veç kur t’pyesin flet.

Bota shqimin kur ndër sy ta ngul

E me i kallxue shpirtin e mshefun pret

Ti ballin ul.

Ballin e ul, jeton n’vedi si vjollca

E mshefun n’çuba, ku njeri s’kalon.

Por prujtunija t’del në gjak ndër mollza

E shpirtin t’zblon:

Nji bot’ t’mbulueme nën nji gjoks, të ri,

Ku andrra bredhin si re t’bardha n’qiell,

Ku vllajt e luleve presin n’vetmi

Me i nxe nji diell. (Martin Camaj, “Vepra poetike”, Onufri 2017, f.625)

Nuk është vetëm lajm i bukur, por edhe ngjarje, jo vetëm kulturore, por edhe rilindase…

Lexoj:

Të martën, më 23 shtator 2025, ora 18:00, ju ftojmë në Muzeun Kombëtar të Letërsisë Rumune në Bukuresht, për promovimin e vëllimit „Rilindja Kombëtare Shqiptare: 1878–1912”, të prof. Stavro Skendi, në përkthimin e Dr. Radu Săvulescu-t.

E konsideruar si një nga veprat më të cituara në literaturën e specializuar, libri i profesor Stavro Skendit përfaqëson një kontribut themelor në historiografinë shqiptare dhe ballkanike. I botuar fillimisht nga Princeton University Press (SHBA), në vitin 1967, me titullin „The Albanian National Awakening, 1878–1912”, ky studim është rezultat i një hulumtimi të kujdesshëm dhe është bërë vepër referuese në studimet e albanologjisë dhe të historisë krahasuese.

Profesori Stavro Skendi (1905–1989) njihet si një nga albanologët më të rëndësishëm të shekullit XX, i mbiquajtur „dekani i studimeve shqiptare në Shtetet e Bashkuara”. Vepra e tij përfshin tituj si „Poezia epiko-gojore shqiptare dhe e sllavëve të jugut” (1954, 1969), „Studime kulturore ballkanike” (1980), si edhe dhjetëra artikuj të botuar në revista akademike prestigjioze si The American Historical Review, Foreign Affairs apo Political Science Quarterly. Kontributet e tij shtrihen në fusha të ndryshme – histori, gjuhësi, letërsi, fe, shkenca politike dhe kulturë – duke u vlerësuar për rreptësinë shkencore, ndërdisiplinaritetin dhe thellësinë.

Përkthimi në gjuhën rumune është botuar nga Shtëpia Botuese Asdreni, në bazë të një marrëveshjeje të lidhur ndërmjet Shoqatës Lidhja e Shqiptarëve të Rumanisë (ALAR) dhe Princeton University Press, dhe është realizuar me mbështetjen e Qeverisë së Rumanisë, përmes Departamentit për Marrëdhënie Ndëretnike, që ofron fonde për organizatat e qytetarëve që i përkasin pakicave kombëtare.

Hyrja për publikun është e lirë, në limitet e vendeve të disponueshme, dhe secili nga pjesëmarrësit do të marrë falas një kopje të librit.

* * *

Më mrekullon e gjithë ajo që shkruan Dr. Luan Topciu në Bukuresht.

Ështe vepër dhe punë, përzgjedhje, mençuri, akt, jo vetëm për diasporën shqiptare në Rumani, por për të gjitha diasporat tona në botë e patjetër dhe për dheun amë…

“Libri jepet falas” – lexoj. Vërtet mision rilindas, dashuri për kulturën, lexuesit, vepra do të shkojë në të gjitha bibliotekat e Rumanisë e në katedrat letrare e panairet e librit kudo…

“RENASTEREA NATIONALÃ

ALBANEZÔ

E përktheu nga anglishtja në rumanisht Dr. Radu Săvulescu, Presidenti i Shoqatës së Shqiptarëve në Rumani, një intekektual i lartë, studiues dhe përkthyes i mjaft veprave të tjera për Shqipërinë.

“Hyrja për publikun është e lirë” – lexoj, dyert janë të hapura, pa roje akademike e veçime intekektualiste… dhe e di që do të venë plot njerëz të kultures, letersisë dhe arteve, shkrimtarë, studiues, studentë, lexues, dashamirës, etj, por a do të ketë përfaqësues zyrtarë të Shqipërisë?

“KARTELA TË REALIZMIT

TË DËNUAR”

Në studimin tim për “Letërsinë tjetër” atë që erdhi nga ndalesat e diktaturës komuniste dhe harrimet zyrtare, nga burgjet dhe internimet dhe nga diaspora si qendresë dhe kulturë dhe moral, kur sundonte Realizmi Socialist, në “Kartela të Realizmit të dënuar” është dhe ajo e patriotit dhe luftëtarit Stavro Skendi, që pushtuesi fashist e internoi në ishujt e trishtë të Italisë:

Stavro Skëndi

(1905 – 1989)

…shqiptar tjetër i Ventotene-s, mik dhe ky me ideatorët e Europës së Bashkuar, i internuar si kundërshtar aktiv i pushtimit italian, që, me t’u liruar nga ishulli plot erëra i dhembjes, shkon të vazhdojë luftën për çlirimin e vendit, bashkohet me Ballin Kombëtar.

Kishte studiuar në shkollën amerikane të Stambollit, në Robert College, (Gjej se aty më vonë është diplomuar dhe shkrimtari Orhan Pamuk, nobelisti i parë turk), pastaj kryen universitetin për studime ndërkombëtare në Gjenevë. Kthehet në atdhe dhe jep leksione në shkollën tregtare.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore bashkohet me frontin e Ballit Kombëtar. Komunistët nuk mund t’ia falnin kët;e, aq më tëpër që ai ishte kundër revolucioneve, por për evolucionet, për zhvillimin shkencor dhe kulturor të Shqipërisë.

Shkon në SHBA në vitin 1946, punon në Columbia University, i përkushtohet Albanalogjisë, boton studime dhe libra për Shqipërinë, për ekonominë dhe politikën e izolimit, Rilindjen, alfabetin, poezinë e letërsinë më gjerë, në Ballkan, etj.

Jeta e tij përmbledh 8 dhjetëvjetësha të historisë së vendit, Shpalljen e Pavarësisë, mbretërinë, Luftën e Dytë Botërore, vendosjen e komunizmit, që ai e shikon si tragjedi kombëtare dhe emigracionin, veprimtaritë e diasporës.

E trondit dhe e dëshpëron së tepërmi mbyllja e atdheut, shtypja që i bëhej intelektualëve dhe artistëve si gjithë popullit..

Vdes në Nju-Jork, atë vit kur do të shëmbej Muri i Berlinit dhe do të fillonte të binte perandoria komuniste dhe diktatura në atdhe.

* * *

“ZGJIMI KOMBËTAR SHQIPTAR”

A është botuar në Shqipëri vepra

“The Albanian National Awakening, 1878–1912”

A është përkthyer?

A DINË GJË STUDENTËT

PËR PROFESOR STAVRO SKENDIN?

– Po patronazhistët? –

Çfarë thuhet në Universitet tona?

Flasin pedagogët për atë? Kritikët e letërsisë a i referohen siç bëjnë studiuesit nga bota? Po shoqatat në diasporë…

Po patronazhistët apo thjesht e shohin si ballist?!

Siç duket janë më interesante studimet për gjellët e Ballkanit, ato serbe e greke sidomos, që kanë gatuar dhe me kokat e shqiptarëve…

Mos Stavro Skendin e shohin si të arratisur politik nga regjimi, ashtu siç e dinë ata, të mësuar nga filmat e socializmit me ballistë e diversantë, grotesk dhe absurd i vetvetes, por gjithsesi mendimi kritik edhe këtej, atë që la trashëgim Konica e Noli e Profesorët Stavro Skendi e Arshi Pipa e bashkëpunëtorë të tyre në “Diellin” që i bashkonte, ka gjetur vazhdimësi e dinjitet, ka krijuar një peizazh të ri të fjalës shqipe, pavarësisht shfaqjes së ndonjë rudimenti patronazhist, fare pa rëndësi. Tani ata kanë porosi dhe prapavijë të njohin letërsinë shqipe me Inteligjecë Artificiale dhe rrëmojnë si hiena në realizmin socialist për të gjetur ushqim dhe vjellin vrer mbi zhvillimet e reja dhe demokracinë dhe atdheun.

Por është bjerrje kohe të merresh me ta, që të duan si veten.

Më rëndësi ka ajo recensa e thjeshtë

me pak rreshta e Dr. Luan Topçiut në ftese për veprën e Albanalogut shqiptaro-amerikan Stavro Skendi se e gjithe ajo ç’nxijnë në artikuj e libra me AI kundër tij dhe ç’përfaqëson dhe mbart Profesori.

THE ALBANIAN NATIONAL AWAKENING

1878–1912

– Princeton University Press, 1967 –

Kur Stavro Skendi botonte vepren madhore në SHBA, ç’ndodhte në atë vit, 1967, në Shqipërinë tonë? Ç’drama historike dhe kulturore?

– Diktatori Enver Hoxha konsolidoi edhe më pushtetin absolut të Partisë së Punës, pas prishjes me Bashkimin Sovjetik (1961) dhe afrimit me Kinën maoiste.

– Shqipëria mbeti vendi më i izoluar i Europës.

– Nisën spastrimet e brendshme politike kundër “armiqve të brendshëm” dhe intelektualëve që nuk përputheshin me vijën ideologjike.

Ngjarja më e bujshme

kulturore-politike e vitit 1967:

– Shpallja e Shqipërisë si “shteti i parë ateist në botë”.

– U ashpërsua fushata famëkeqe kundër fesë, u mbyllën të gjitha kishat, xhamitë, teqetë, manastiret, u kthyen në magazina, kinema, stalla e depo “kulture”.

– U ndez dhe më Revolucioni Ideologjik dhe Kulturor”, i frymëzuar nga Revolucioni Kulturor i Kinës së Mao Ce Dunit.

– U goditën Kanunet madhore kombëtare, tradita, dasmat dhe ceremonitë, u kontrollua mënyra e veshjes, si duhej të qetheshe, madje edhe marrëdhëniet familjare.

Ironia historike:

Në të njëjtin vit, pra, Prof. Stavro Skëndi botoi në “Princeton” veprën madhore “The Albanian National Awakening, 1878–1912”, ku trajtonte rilindjen kombëtare dhe rolin e fesë, kulturës dhe letërsisë në ringjalljen e kombit shqiptar.

Ndërsa brenda vendit trumpetohej “fitorja” e komunizmit mbi kulturën dhe fenë, në Perëndim studimi i Skëndit i jepte Shqipërisë një prestigj intelektual. Tregonte zhvillimin e vetëdijes kombëtare shqiptare që nga Lidhja e Prizrenit (1878) deri në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë (1912).

Skëndi nuk i pa thjesht si një seri ngjarjesh politike, por si një proces kulturor, gjuhësor, letrar dhe shoqëror, ku letërsia, gjuha dhe shtypi luajtën rol të madh në formimin e kombit.

Një pjesë e rëndësishme e librit i kushtohet shkrimtarëve të Rilindjes:

Naim Frashëri, i parë si poeti profet i kombit. Çajupi, Sami Frashëri, Jeronim De Rada etj.

Skëndi tregon sesi shkrimtarët nuk ishin vetëm autorë letrarë, por dhe udhëheqës shpirtërorë e kulturorë.

Eshtë e para monografi e plotë në anglisht mbi Rilindjen Shqiptare, që ende shihet si libër klasik dhe citohet shpesh në studimet mbi Ballkanin.

Kjo vepër e vendosi çështjen shqiptare në hartën e studimeve akademike ndërkombëtare. Pa Skëndin, shumë studiues të huaj nuk do të kishin kuptuar mirë si u formua Kombi Shqiptar…

Lutem të mos e deformojmë kohën dhe veten!

Visar Zhiti

Kastriot Fetahu/

Nuk kam udhëtuar me Titanikun në të vetmin udhëtim që ai realizoi. Por fantazia ime nuk më bindet për të mos e provuar këtë gjë me shpresën se do jem tek 700 njerëzit që shpëtuan nga mbytja e tij. Kështu e shoh analogjinë e të shkruarit të një kritike letrare për një poet që më së shumti më sjell në mendje Marcello Mastroianni në neorealizmin italian me rolin e tij në poezinë shqiptare. Por ndryshe nga Marcello, Marku nuk spekulon me emocionet.

Një poet i lindur në Lezhë…

Lezha, qytet i cili në raport me universin e poezisë shqipe, më duket si Vatikani në raport me universin shpirtëror të Italisë. Marku nuk e shikon botën nga një pikë dhe as nga një rrugë. Ai udhëton, ndalet, shkruan, udhëton përsëri dhe përsëri shkruan, duket një Marco Polo modern në udhëtimin e tij poetik, aspak si një rastësi delikate. Nga diktatura shpëtoi si një korb i bardhë. Poezia e tij ishte kundër idesë sistemike homogjene nën hijen e dhunës së “vijave të bardha” të socrealizmit.

Kjo teori për letërsinë “buron” në vitin 1905 në esenë e Leninit “Organizata e Partisë dhe Letërsia e Partisë”.

Pas saj u shndërrua në albatros me aq bagazh mendimi dhe larmi kaq të madhe temash, që e kalonin numrin e puplave në shumën e pendëve të albatrosit.

Ndodh që poezia e tij të vijë si koncerti pas provës gjenerale të shpirtit, herë tjetër shpërthyese si shampanjë, por në më të shumtën e rasteve poezitë e Markut vërtiten si një tufë e çuditshme paqëndrueshmërish në një kryengritje në hapësirë për të na kujtuar se ndryshimi nuk përmblidhet në idenë se “sot është përsëri dje”.

Ai duket sikur ndërton një teori të re të relativitetit të kozmosit letrar. Marku kërkon ndryshim edhe kur është melankolik, sepse në çdo gjendje di të glorifikojë frazën e shkruar, duket sikur i kthen ato në minuete të Bachut, a thua se Zoti i hedh nga lart këtij poeti metafora dhe trëndafila pafund për ne. Ai hera-herës ndjek instinktin, sepse intelekti nuk rrok gjithçka që depoziton nënvetëdija. Poezia e Rudolf Markut nuk vjen nga zbrazëtia, por nga një lidhje konkrete me historinë si vetëdije e përmbajtje. Ai shkruan si dikush që i ka jetuar epokat shekullore duke i gdhëndur në art si kulturë dhe ndjesi, shkruan sepse beson se gjërat kulturore janë themelet e qytetërimit. Historia si tipar formues i autorit vjen nëpërmjet vargjeve në bashkëbisedim të vazhdueshëm mes të gjallëve dhe të vdekurve.

Emocioni poetik është objektiv pasi edhe kur shkruan për trishtimin, dashurinë apo humbjen, arrin të përfaqësojë me simbole, e kultura të hershme si Homeri, Bizanti, Mesjeta. Ndihet misioni i tij në çdo varg, ai i qartësimit të realitetit të zymtë duke vendosur rendin mbi kaosin, distilon dhimbjen, shtjellon absurditetin dhe strukturon kaq bukur harresën. Të gjitha këto ndodhin pa rënë në dekadencë. Disiplina “skandinave” e Markut ekuilibron e përpunon çdo derdhje poetike të tij si një civilizim drejt Perëndimit.

Me poezinë e tij “Sapa, Heshtja…” ai përfaqësohet me formën e mendimeve të tij më të pastra, duke e kthyer heshtjen në mit. Heshtja për të nuk është ndjesi, por hapi i parë metafizik ekzistencial, gjuha e parë në botë.

Rrathët e ankthit nuk flasin me za,

Dhe as Zotat e lashtë…

Në poezinë “Trishtimi” ky i fundit përfytyrohet prej poetit si mik i përpiktë që vjen nga larg. Poezia përcjell një atmosferë të ngjashme me vargjet e “The Love Song of J. Alfred Prufrock”. Emocionet personale të autorit janë kaq objektive sa duket se mund të gjejë veten kushdo në jetën reale pa qenë shpërthyes, por përcjellës i ekzistencialitetit.

Është e kotë të shohësh kalendarët,

Është e kotë t’i kërkosh biletën e avionit a të trenit të shpejt…

Në poezinë “Një natë”, një nga krijimet më moderne ku vendet e shenjta (Londra, Korça, ikonat, kisha) nuk janë thjesht topografi, por peizazhe të shpirtit, Marku sjell një Korçë metafizike. Ky udhëtim imagjinar është një reflektim mbi pamundësinë e gjuhës për të shpallur dashurinë.

Të jesh në Londër, buzë Lumit Thames, pa kohë, pa hapësirë –

Dhe të gjendesh në rrugicat e Korçës…

Në poezinë “Ishte a nuk ishte Tetor” qasja e autorit mbi erotizmin vjen si përvojë ekstaze e njëherazi, si një paralajmërim për prekjen e fundit. Poeti është si Adami dhe Eva në një Eden të përkohshëm. Erotizmi këtu është vendosur në kontekst mitik, ngrihet mbi ndjesinë personale drejt simbolikës, të universales. Ndjenja është e ftohtë dhe e menaxhuar, a thua poeti ka marrë misionin e martirit?

U çveshëm – pa rroba në trup, pa turp, në ranë

Dhe u shtrimë mbi njëri-tjetrin si alarm…

Në poezinë “Kam lindur në brigjet homerike”, ku mirëfilli historia ndërthur kujtesën, dhimbjen, ironinë dhe mitin, Marku është një fëmijë i historisë, por aq sa një i rritur që e vëzhgon mprehtë atë. Ndjesia është kolektive, kurse gjykimi mbi të tashmen bëhet përmes retrospektit.

Tani që kafkat e baballarëve tanë ka kohë

Janë përzier me kafkat e ushtarëve të lashtë grekë e romakë…

Ndryshe, poezia “Ishim gjashtëmbëdhjetëvjeçarë”, një lirikë kjo që ruan vetëpërmbajtjen. Nostalgjia nuk i bashkëngjitet ndjenjës, por reflektohet nëpërmjet gjuhës dhe ritmit të njëtrajtshëm. Kjo poezi nuk është një lloj hakmarrjeje ndaj periudhës kur mbizotërojnë aknet dhe dhëmbët e zverdhur. Poeti ecën paralel me universin e Arthur Rimbaud në këtë poezi. Qëllimi i tij nuk është të mallëngjejë lexuesin, por ta përfshijë në një kujtesë kolektive të drejtuar.

Prisnim prapë mbrëmjen të shtërngonim duart bashkë,

Pa e ditur sa i bukur qe ky naivitet – injorancë.

Herë-herë Marku na vendos përballë psikologjisë retrospektive për të njohur veten kur e lexojmë.

Ai kumton me poezinë se nuk e aprovon botën që kemi ndërtuar, duke spekuluar me intelektin dhe lojën e metaforave dhe na kthen në një “banjë acide” me rolin e katalizatorit të fuqishëm poetik që i vizatohet si shpata në dorën e Hamletit. Poezia e tij na dënd me metafora, tipike kjo për poetët metafizikë, aq sa duket sikur kërkon të shpikë një lloj lexuesi të stilit “Braccio di ferro” poetik. Marku i ndërron zhanret letrare dhe llojet e poezisë aq lehtësisht sa njerëzit ndërrojnë avionët. Poezia e tij nuk kryen mëkatin e të qenit e mërzitshme, pasi si bir i anarkisë ai nuk gjen prehje në kërkimin e limitit të saj, në kërkim të vetë origjinës së idesë që kultivon.

Në poezinë “Gurët”, e ngritur mbi një metaforë të fuqishme “guri” si fjalë, si libër, si kujtesë, e bën Markun arkeolog të fjalës dhe ndjenjës në kërkim të Gralit të Shenjtë. Në këtë poezi ai e identifikon kulturën si fitore të intelektit përballë harresës. Harresa është vdekje e ngadaltë e substancës shpirtërore në arkëmortin e ndërgjegjes tonë.

Një ndërtesë prej guri është një bibliotekë e ndërlikuar me hieroglife.

Që kurrë nuk do digjet si Biblioteka e Aleksandrisë…

Unë nuk mund të ndërtoj një kritikë klasike të rënduar nga koncepte skolastike, sepse poezia e Markut nuk të lodh; ajo është po aq ngazëllyese edhe kur shkruhet në shkallën “Do minor”, apo i ngjan uverturës “Egmont” të Beethoven. A është i kotë gëzimi njerëzor? Marku të hipnotizon edhe me trishtimin e tij aforistik.

Në poezinë e radhës “Të shkosh në New York për një natë”, një satirë brilante me erotikën si revoltë ndaj hipokrizisë së moralit modern, i jep Markut rolin e denoncuesit më të ashpër e më të çliruar, duke rrëfyer vetveten me teknikën e maskës. A nuk duket si Kafka këtu? Nuk i këndon vetëm Frank Sinatra New Yorkut.

Ti nga Kalifornia dhe unë nga Europa plakë.

Rënkimet e tua do dëgjohen deri në Shtëpinë e Bardhë…

Në poezinë “Statujat pranë” autori e përcjell atë si diçka të gjallë që flet në çdo epokë, në çdo trotuar. Kjo poezi shndërron detajin, si për shembull kalimi i një gruaje në rrugë, në një rrëfim të thellë të bukurisë, dhimbjes, mallkimit dhe mëkatit. Njerëzit kapen pas statujës si pas një totemi. Vdekja dhe jeta lundrojnë në një cikël sipas tij, koncepte që nuk janë larg Luigi Pirandellos.

Burrat kujtohen për dashurinë e parë,

Dhe përhumben në kujtime të largëta,

Poezia “Bodleriane” vjen si nderim ndaj Baudelaire, antipatikut fizik ekzistencial njëkohësisht, hyjnorit poetik. Unë guxoj të besoj në diferenca të pariparueshme midis këtyre dy poetëve dhe nënvetëdija e tij jo rastësisht shkon te Baudelaire, pasi Marku duket se ndikohet edhe nga lëvizja simboliste në poezinë e tij, pionier i së cilës ishte Baudelaire, që konsiderohet edhe modernisti i parë në poezi.

Nuk kam qenë kurrë nën pushtetin e nihilizmit.

Sythet kanë kohë që nuk dinë të shpërthejnë

Ndërsa ‘Lule Borë’-n vazhdojnë ta këndojnë zë lartë…

Poezia është një mister dhe mungesa e leximit është funerali i saj. Marku vjen me një përballje mes maskave dhe vetes, mes lexuesve që nuk lexojnë dhe autorëve që kanë harruar të dëgjojnë nëpërmjet satirës dhe gjuhës moderne, ndaj pa frikë do ta quaja një poemë moraliste pa predikim…Ai vendos kufij të qartë midis vesit dhe virtytit duke iu referuar edhe Zotit, dhe nuk na ka kumtuar kurrë se Zoti është ateist, edhe pse ai e shikon efektin estetik të pavarur nga efekti fetar, ndryshe nga poetët e mëdhenj metafizikë si John Donne apo Andrew Marvell, mendimi skolastik i të cilëve ishte kryesisht teologjik dhe poezitë shpesh janë të natyrës fetare. Diskursi letrar i Rudolf Markut nuk i kalon tangencialisht poetëve metafizikë.

Në poezinë “Kemi parë historinë”, ai përcjell mendimin se historia pa heronj, pa kujtesë, është një komedi tragjike. Historia e shndërruar në një figurë femërore, e braktisur, e përqeshur, bëhet akt ndëshkimi për një qytetërim që ka humbur shpirtin. Duket sikur na injekton idenë se më mirë një histori me “Çështja Dreyfus” sesa një histori pa objekt. Për këtë ai na bën natyrshëm protagonistë të poezisë së tij.

Çfarë dinim nga Historia ne djemtë e rrugicave?

Televizorët jepnin Walze me Princesha gjak blu…

Rudolf Marku është poet që ndërton krijimtarinë poetike mbi kujtesën dhe jo mbi emocionet kalimtare; ai i sheh arsyen dhe pasionin si të kundërta. Ndjesitë personale i kthen në figura kolektive dhe mite. Përdor simbole, referenca kulturore, ritme të balancuara për të rikrijuar realitetin. Ai mund të “rikrijojë edhe Trojën” nëse fokuson heshtjen poetike drejt saj. Poezia e Markut mbetet një akt intelektual dhe estetik, me strukturë solide, me themele dhe mure mbajtës homerikë, që edhe sikur ta mbushim me shigjeta si një jastëk gjilpërash ajo përsëri nuk shëmbet.

Krijimtaria e tij ka emërues të përbashkët ndjesinë dhe emocionin e një vetmie kanonike, drejt një kërkimi të brendshëm për ekuilibrin shpirtëror me atë kozmik.

Shijet e tij kozmopolite e transformojnë staturën poetike të Markut në një shtrirje kozmopolite që i kalon kufijtë e zakonshëm të vendit, hapësirës dhe kohës. Ashtu si filozofët nuk vendosin afate kohore, ashtu edhe poetët kanë limit përjetësinë. Ndaj vepra e tij është një himn për individin, natyrën, trupin, shpirtin, kombin dhe demokracinë përtej kohës. Ai na shtyn të ndjekim ritmin e kohës për të mos ndalur veten së bëri histori më të mirë se ajo e shkuar. Whitman duhet të përfshijë edhe Markun kur vetëpërcaktohet si përfaqësues i gjithësisë njerëzore kur shkruan – “Unë përmbaj turma”.

Gjatë gjithë endjes që shkruaj, pyetja se çfarë poeti është Rudolf Marku më rrotullohet si bleta në pistilin e një luleshege. Nuk di nëse duhet ta quaj poet metafizik, modern apo postmodern, pasi aq sa e njoh atë dhe letërsinë nuk e plotësojnë përkufizimin.

Thomas S. Eliot në esenë “ÇFARË?” shkruan: “Poezia nuk është një çlirim i emocioneve, por një ikje nga emocionet; nuk është shprehje e personalitetit, por një ikje nga personaliteti”. Ai vazhdon: “Emocioni i artit është jopersonal. Dhe poeti nuk mund ta arrijë këtë impersonalitet pa iu dorëzuar plotësisht punës që duhet bërë”. A thua të ketë shkruar Eliot edhe për poetin tonë në këtë përkufizim kritik? Rudolf Marku unifikon ndjeshmërinë me emocionin, duke e kthyer poezinë në një “komponim letrar” edhe pse ajo nuk ka pika fikse referimi dhe të vërteta të pandryshueshme për t’u mbështetur.

Poeti ynë e vrau këndvështrimin puritan dhe konvencionin e etërve të poezisë edhe pse letërsia moderne nuk lind nga boshllëku. Marku e tejkaloi edhe teorinë për një ndarje paqësore me dukuritë e më sipërme si në historinë e mbretërive të Evropës së dikurshme. Ndërsa nëse do t’i referohesha teorisë së kritikes amerikane, Marku i përket termit të Barbara Lewalskit, “poetikë protestante”. Ndjeshmëria e tij është padyshim protestante, jo vetëm sepse jeton në Angli. Për këtë arsye ai nuk është “objekt” i Louis Martz që zbuloi një fenomen kurioz: se poetët metafizikë ishin të ndikuar nga manualet e lutjeve katolike nga kontinenti.

Titaniku u mbyt, por akoma nuk po e kuptoj nëse jam në varkën e fundit që po largohet me njerëz të shpëtuar prej tij? Dyshoj nëse kam ditur t’i bëja vetes pyetjet e duhura dhe të gjeja të njëjtat përgjigje për poetin në këtë ese, pasi mundësitë e dyta konsiderohen strehë dështakësh. Poeti ynë shfaqet si kapiteni i një Titaniku të ri që lundron në ujëra të tjera, kapiteni i Perëndimit në Lindje. Unë mendoj se, ashtu si Whitman shkruan për Lincoln, ashtu meriton edhe Marku obeliskun që ngre Whitman me… “Kapiten, o kapiteni im!”

Prof. Dr. Shefkije Islamaj/

Shtatori i 109-të vjetorit të Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër (1916-1918).

Kërkesa e ngutshme për një gjuhë zyrtare, pas krijimit të shtetit shqiptar Më 1912, solli mbajtjen e një veprimtarie shumë të rëndësishme e shumë të nevojshme gjuhësore e kulturore, këtu e 100 vjet më parë, të quajtur Komisia Letrare Shqipe në Shkodër (1916-1918). E nxitur edhe nga faktorë jashtëgjuhësorë, politik e shoqërorë dhe e realizuar nga studiues e intelektualë të shquar të kohës në krye me Luigj Gurakuqin e pasuar nga emra të çmueshëm të albanologjisë dhe nga emra të kuptimshëm që lidhen me krijimin e shtetit shqiptar si Luigj Gurakuqi, Luigj Naraçi, Mati Logoreci, Sotir Peci, Ndue Ndoc Paluca, Gjergj Pekmezi, Hilë Mosi, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Josif Haxhimima, Maksimiliam Lamberci, Ambroz Marlaskaj, Sali Nivica, Hafiz Ali Korça, Vinçenc Prendushi, Aleksandër Xhuvani, Rajko Nahtigali, kjo Komisi realizoi pritshmëritë e kohës dhe u bë institucion i rëndësishëm në rrugën e standardizimit të gjuhës shqipe.

Ata që njohin historinë e krijimit të shtetit shqiptar, në të vërtetë që njohin mirë rrethanat politike, shoqërore, kulturore, pra edhe gjuhësore të fillimshekullit ‘20, e dinë mirë ç’vështirësi paraqiste mbajtja e një veprimtarie të tillë në atë kohë dhe ç’detyra e kërkesa të rëndësishme shtronte e pritej të zgjidhte kjo veprimtari asokohe.

Akti i shpalljes së Pavarësisë më 28 nëntor 1912 si teksti i parë i qeverisë së posaformuar shqiptare u pasua edhe me institucionalizimin e gjuhës zyrtare një vit pas (1913), por edhe me përpjekjen që të niste puna jo vetëm në fushën e terminologjisë administrative e ligjore, ushtarake e të tjera, përmes krijimit të komisioneve përkatëse, po edhe me përpjekjen për zgjidhjen e çështjes së gjuhës zyrtare.

Tre vjet pas, në rrethanat e vështirësuara që solli Lufta e Parë Botërore, nisi punën Komisia Letrare Shqipe në Shkodër dhe mund të thuhet se gjuhëtarët shqiptarë e të huaj kryen detyrën e tyre ndërgjegjshëm e përgjegjshëm.

Roli dhe rëndësia e kësaj Komisie bashkë me Kongresin e Manastirit përçuan mesazhe e reflektime largvajtëse për proceset standardizuese të shqipes, që do të zhvillohen gjatë shekullit të kaluar. Ato hapën rrugën për vendime të rëndësishme të cilat do të ligjësohen më pas nga institucionet shtetërore, duke bërë që shqipja të ketë një variant standard me funksionin e një gjuhë zyrtare, “për më tepër, ajo funksionoi edhe në trevat e Kosovës, ku përcaktoi zhvillimet e mëpastajme pas përfundimit të Luftës II Botërore” (1).

Në këtë Komisi, ideja për ta bërë gegërishten jugore, përkatësisht elbasanishten, gjuhë të shtetit të ri zuri vend dhe u materializua me Ortografinë e miratuar në këtë Komisi, me ligjësimin e saj si gjuhë zyrtare nga Kongresi Pedagogjik i Lushnjës (shkurt 1921), fillimisht për shtypjen e teksteve mësimore, si dhe me një vendim që nxori kryeqeveria në vitin 1923, me qëllim “që të përdorej “gjuha zyrtare” në shkollë e administratë” (2).

Si u kuptua e si u trajtua kjo ngjarje e rëndësishme në studimet, trajtesat e në diskutimet e studiuesve gjuhësorë përgjatë këtyre njëqind vjetëve është temë mjaft e gjerë. Në këtë shkrim jemi përpjekur të paraqesim, në vështrim përgjithësues, trajtimin e Komisisë nga ana e studiuesve, si ngjarje e rëndësishme për proceset standardizuese shqipe të fillimshekullit ’20, por edhe për vetë rrjedhojat e kësaj ngjarjeje në zhvillimet që do të shënojnë historinë tonë të re kulturore, në përgjithësi, dhe gjuhësore, në veçanti.

E para që bie në sy kur gjurmojmë të dhënat bibliografike për këtë ngjarje është numri i vogël i studimeve për Komisinë Letrare Shqipe, dukshëm më i vogël në raport me numrin e studimeve që kanë objekt trajtimi Kongresin e Manastirit ose Kongresin e Drejtshkrimit. Arsyet? Arsyet kujtoj se duhet t’i kërkojmë jo në kontestimin e rëndësisë a të seriozitetit që ka shoqëruar këtë ngjarje, krahasuar me dy të tjerat, por më shumë këto arsye duhet t’i lidhim me rrjedhojat dhe zgjidhjet që ofruan ato, më në fund edhe për vetë pranimet e gjithëmbarshme, që kanë prodhuar ato në historinë e pranimit të një alfabeti e të një gjuhe të përbashkët për gjithë shqiptarët.

Studimet dhe artikujt e shqyrtuar për këtë trajtesë janë ndarë në dy grupe:

1. Studime e artikuj që kanë për objekt trajtimi vetë Komisinë Letrare Shqipe si ngjarje, historikun, vendimet dhe, sidomos, ortografinë dhe zbatimin e saj etj., dhe

2. Studime e artikuj që trajtojnë probleme të përgjithshme e të veçanta të gjuhës standarde shqipe të kohës, të proceseve standardizuese gjuhësore në përgjithësi, të cilat në një mënyrë a në një tjetër i referohen a lidhen edhe me Komisinë Letrare Shqipe.

Të grupuara kështu këto shkrime ndihmojnë që të vështrohet më mirë kjo ngjarje e rëndësishme historiko-kulturore dhe të nxirren përfundime me vlerë për rëndësinë e standardizimit tonë gjuhësor.

Nga materiali që kemi arritur ta shqyrtojmë del se shkrimet e grupit të parë janë dukshëm më të pakta sesa ato të grupit të dytë. E kuptueshme. E shikuar nga aspekte të ndryshme dhe e lidhur domosdoshmërisht edhe me çështje të tjera, në rend të parë me çështjen e një gjuhe të përbashkët për shqiptarët dhe për gjuhën standarde, kjo ngjarje është aktualizuar dhe do të aktualizohet pothuajse sa herë aktualizohen dhe trajtohen këto çështje dhe jo vetëm në përvjetorët shënues të saj dhe jo vetëm nga studiuesit gjuhësorë.

Gjithmonë dhe gjithkund përcaktimi i një baze gjuhësore për krijimin e një standardi dhe rrjedhojat që mund të pasojnë nga zgjedhja e njërës apo tjetrës bazë mund të shtrohet e rishtrohet në kohë e në situata të ndryshme në jetën e një gjuhe standarde. Kështu ka ndo-dhur edhe në hapësirën tonë kulturore përgjatë gjithë shekullit 20.

Shkrimet dhe diskutimet për një gjuhë të përbashkët janë shpeshtuar shumë në vitet 30’ e ’40 ashtu sikur edhe shkrimet për gjuhën standarde të sotme në këta dy a tre dhjetëvjetëshat e fundit, të cilat kanë trajtuar e aktualizuar çështje të ndryshme të zhvillimit të saj, përfshirë standardizimin e vlefshmërinë e këtij standardi, por jo rrallë edhe kontestimin e saj, duke e sjellë e risjellë në vëmendjen e studiuesve dhe të lexuesve në përgjithësi shpesh edhe Komisinë Letrare Shqipe, duke shtuar kështu numrin e studi-meve, të artikujve e të trajtesave të ndryshme të cilat i kemi futur në grupin e dytë. Është plotësisht e kuptueshme dhe e natyrshme që edhe më tej të studiohen dhe të rimerren shkencërisht proceset standardizuese të gjuhës shqipe dhe në këto studime ta zënë vendin e vetë të çmueshëm në historinë e gjuhës standarde shqipe edhe Komisia Letrare Shqipe në Shkodër.

Çështjet që trajtohen në studimet e artikujt që kemi konsultuar lidhen me aspektin historik e infrastrukturor të Komisisë, me veprimtarinë saj pothuajse dyvjeçare, me rolin dhe rëndësinë e saj në zhvillimin e gjuhës, të letërsisë, dhe të arsimit, dhe, posaçërisht, me vendimet e saj, me ortografinë (pranimin a mospranimin, në të vërtetë zbatimin a moszbatimin e vendimeve të saj), si dhe me rrjedhojat për veprim¬taritë pasuese shkencore, letrare e arsimore sidomos në gjysmën e parë të shekullit ’20, por aktualizojnë edhe vlefshmërinë e saj në raport me ngjarjet e tjera dhe sidomos në raport me Kongresin e Drejtshkrimit.

Duke qenë se është e pamundur këtu të paraqiten kronologjikisht të gjitha ato që janë shkruar për Komisinë Letrare Shqipe në këtë rreth të gjatë kohor, kam qenë e detyruar të bëj një përzgjedhje që ka pasur parasysh karakterin e rëndësinë e këtyre studime a shkrimeve.

Kështu, në “Laime”, që e botoi Komisia Letrare Shqipe, siç shihet në parafjalën drejtuar Kënduesvet, do të botohen të plota edhe “Parimet e rregullat mbi orthografin e gjuhës shqipe të shkrueme”, mbi të cilat parime, “të shtueme e të përmirsueme”, janë themeluar nëntë rregulla, shoqëruar me lëndë konkretizuese me emërtimin “

Radhue fjalësh”. Edhe për arritjet e tjera në këtë drejtim, që dalin nga mbledhjet e shumta të Komisisë, kemi raporte të plota për çështjet e trajtuara gjuhësore, për diskutimet e shumta që u zhvilluan, për pjesëmarrësit në secilën mbledhje si dhe për letrat dërguar Kryekomandës austriake. Shkurt në “Laime” do të botohen në të vërtetë procesverbalet e sintetizuara dhe kjo ka ndihmuar që opinioni i interesuar të informohet gjerësisht sidomos me rrjedhën e punës dhe rezultatet e arritura në 63 mbledhjet e saj (1.9.1916 – 22.5.2018). (3) Vendimet e Komisisë u botuan edhe në gazetën “Posta e Shqypniës”, vjeti I, Shkoder, 1917, f. 4.

Para se të shqyrtojmë disa nga shkrimet që janë botuar në revistat e kohës nga studiues të gjuhës shqipe, e konsideroj të rëndësishme për temën në trajtim, që të risjell në kujtesën tonë një letër të gjatë përgëzuese të Sali Nivicës me titull “Nevoja e nji Akademis Letrare”, dërguar “Hyllit të dritës” me rastin e botimit të numrit të saj të parë, e cila u shkrua më 23. 3. 1914, kurse u botua shtatë vjet pas (4), po në “Hyllin e dritës”, në të cilën, ndër të tjera, parathuhen qartë ato që do të bëhen përpjekje të realizohen në Komisinë e Shkodrës, pjesëmarrës në të cilën do të jetë edhe vetë ai, Sali Nivica, në 7 mbledhje të saj. Shqiptarëve u duhet një akademi, si shkruan ai në këtë letër, që do të vendosë për: “a) Një alfabet me nji palë shkrola; b) Nji Fjaluer t’thjeshtë e t’mbaruem në gjith skâjet teknikë; c) Nji gramatikë t’thjesht e të përbashkme a se shqype; dhe d) Përkthimin e veprave t’poetëve e filozëve të huej ma t’nzashëm”. Letra përfundon: “… me bâ m’u themelue me t’vërtetë nji këso ndërteset në Shqypnië e me u krye kto punë mbarë, unë kisha me besue qi mrekullijat, s’qenkshin sall për profitat, por i bakan edhe Shqyptarët.” Kjo letër përfush qartë kontekstin shoqëror-historik e kulturor të shqiptarëve dhe idealin e veprimtarëve të mëdhenj shqiptarë për gjuhën shqipe e për shtetin shqiptar.

Në vitet në vijim përpjekjet për një gjuhë zyrtare e për një ortografi të saj do të bëhen objekt shqyrtimi i studiuesve dhe i intelektualëve shqiptarë, shkrimet e të cilëve do t’i gjejmë të botuara në shtypin e kohës, si në “Posta e Shqypniës”, “Hylli i dritës”, “Albania”, “Leka” dhe në vijim, sidomos në vitet ’30 e ’40 në gazetat e revistat “Shqipëri e re”, “Demokratia”, Minerva”, “Përpjekja shqiptare”, “Shkëndija”, “Tomori”, etj,, me autorë si Faik Konica, Gjergj Fishta, Mati Logoreci, Ambroz Marlaskaj, Justin Rrota, Namik Resuli, Selman Riza, Tajar Zavalani, Nebil Çika, Mustafa Kruja, Ernest Koliqi, Haki Stërmilli, Stavro Frashëri, Vangjel Koça e të tjerë. Në shkrimet e tyre u shtrua me ngulm sidomos kërkesa për një gjuhë të përbashkët letrare, por u trajtuan edhe probleme të ndryshme teorike-gjuhësore, probleme të kulturës së gjuhës, gjithnjë duke pasur referencë edhe Komisinë Letrare Shqipe në Shkodër dhe ortografinë e saj, por pati edhe shumë shkrime polemizuese ndër vite, sidomos për mënyrën si duhet të zgjidhet çështja e një gjuhe të përbashkët shqipe.

Vlen të përmend se Faik Konica, që në numrin e parë të revistës “Albania”, më 1897, pothuajse njëzet vjet para se të mbahej Komisia Letrare Shqipe, botoi shkrimin me titull “Për themelimin e një gjuhe letrare”, me vazhdime në disa numra vijues, ku artikulon qartë idenë e formimit të një gjuhe të përbashkët letrare. Edhe në shumë shkrime të tjera me karakter gjuhësor, që ka botuar ndër vite në “Albania”, po edhe në revista të kohës, ai shtron çështjen e formimit të një gjuhe të përbashkët letrare dhe të shkrimit të saj.

E kuptueshme sepse për Konicën, siç do të thoshte Namik Resuli, “çështja kombësi dhe çështja gjuhë ishin të pashkëputura njëra nga tjetra” (5) , sepse siç do të thoshte Faik Konica “vetëm Shqiptarët s’kanë një gjuhë të tillë (të përbashkët); edhe andej vjen që kemi mbetur të ndarë nga tjetri, andej kanë rrjedhur aqë të këqia për neve të mjerët. Është nevojë e shtrëngim të hedhim themelin e nja gjuhës letrarishte; nevojë dhe shtrëngim të shkruajmë të gjithë sa jemi, p.t. “bora” jo ndryshe, Pa pastaj le të themi xbora, vora, çvora, kjo s’bën gjësendi.” (6)

Ndërkaq, tetë vjet më vonë Asdreni, po në “Albania” (7), në shkrimin që do të botojë këtu, shprehet se “… pasi të vendosim një alfabet të përgjithshëm, ndihet nevoja t’i jepet një drejtim edhe gjuhës, duke i bashkuar që të dy dialektet toskërishten dhe gegërishten…” .

Njëra ndër revistat ku u botuan një numër jo i vogël shkrimesh gjuhësore e që do të kenë pikë vështrimi e pikë referimi Komisinë e Shkodrës është “Hylli i dritës”. Duke qenë se në kohën kur filloi punën kjo Komisi, tashmë kishte dy vjet që ishte ndaluar e pushuar së botuari revista “Hylli i dritës”, shkrimet rreth gjuhës shqipe dhe drejtshkrimit të saj, të cilat vështrohen në kontekstin edhe të Komisisë Letrare dhe të rrjedhojave që solli ajo me vendimet e saj, do t’i gjejmë në numrat vijues të kësaj reviste brenda viteve ‘21-‘24, kur rinis botimi i saj “Hylli i dritës”, dhe midis viteve ’30 dhe ’44, që njihet si periudha e tretë e botimit të saj, pas ndalimit të dytë.

Kështu në “Hyllin e dritës”, që asokohe ishte njëra ndër revistat më të shquara e më të veçanta të publicistikës e të kulturës shqiptare, janë botuar mjaft studime, artikuj shkencorë gjuhësorë për historinë e gjuhës shqipe, për veprat e para të shqipes e deri për ngjarjet e rëndësishme kulturore siç janë Kongresi i Alfabetit, Kongresi Arsimor i Tiranës etj.; janë botuar, kështu, studime teorike e praktike gjuhësore, materiale leksikologjike e onomastike, shkrime kritike e polemizuese gjuhësore deri recensione për vepra e autorë të njohur të kohës, që mbajnë për autorë studiues e intelektualë të njohur të kohës, shqiptarë e të huaj, si: Eqrem Çabej, Norbert Jokli, Justin Rrota, Kolë Ashta, Pashkë Bardhi, Nikollë Gazulli, Pashko Gjeçi, Shtjefën Gjeçovi, Kolë Kamsi, Benedikt Dema, Prend Doçi, Nelo Dizdari, Injac Zamputi, Antonin Fishta, Filip Fishta, Kristo Floqi, Mithat Frashëri, Ernest Koliqi, Faik Konica, Georg Sted¬myller, Karl Gurakuqi, Henrik Bariqi, Fulvio Kordinjano, Donat Kurti, Mati Logoreci, Krist Maloki, Ambroz Marlaskaj, Mustafa Kruja, Ndre Mjeda, Osman Myderrizi, Filip Ndocaj, Ndoc Nikaj, Fan Noli, Bernardin Palaj, Gaspër Pali, Zef Pllumi, Rrok Zojzi, Vinçenc Prenushi, Lazër Shantoja, Gjon Shllaku, Marin Sirdani, Anton Harapi etj., natyrisht edhe vetë Fishta, i pari i “Hyllit të dritës”. (

Në “Hyllin e dritës” janë botuar, pos të tjerash, mjaft shkrime të nxitura pikërisht nga vendimet që kishte nxjerrë e miratuar kjo Komisi, në veçanti me zgjidhjet e miratuara ortografike shtatëpikëshe. Kështu Ambroz Marlaskaj (9), pjesëmarrës në Komisinë Letrare Shqipe në Shkodër, botoi në “Hyllin e dritës” më 1921 shkrimin me titullin ‘Mbi orthografi të sotshme”(10). Shkrimi ka karakter kritik dhe duke marrë në vështrim ortografinë e miratuar në këtë Komisi sjell vërejtje të përgjithshme e të veçanta për disa nga rregullat e kësaj ortografie. Pas një analize të hollë dhe të argumentuar të disa problemeve të veçanta që lidhen me rregullat e ortografisë, ai i mëshon, ndër të tjera, edhe çështjes së përdorimit të disa tingujve dhe disa togjeve bashkëtingëllore (ë, mb, nd, ngj), çështjes së mbaresave foljore që u bashkëngjiten foljeve gjatë zgjedhimit, shpesh në përqasje me toskërishten, duke i dhënë rëndësi edhe etimonlogjisë. Mendimi i autorit, që mbështetet fort edhe në veprën e Kamardës, se ortografia duhet “të pëlqej me etimologji” përshkon gjithë shkrimin kritik Mbi orthografi të sotshme. Ndonëse, pra, edhe vetë pjesëmarrës në mbledhjet e Komisisë, Ambroz Marlaskaj shpreh qartë mospajtimin me disa nga zgjidhjet që ka ofruar kjo komisi: ”Parimet e zgjedhëne prejë Komisis literare, thotë ai, ende nuk janë asosh qi t’u përgjigjen nevojëve të gjuhës t’ynë, nuk po thamë plotsisht, por as kahë mâ të nevojshmet pikëpame. Ket mungesë e difto Komisija literare vetë në të IV & të parimeve të themelueme. Per me nzitë pra autoritet e ligjëshme qi t’u bien mbrapa këtyne mungesave kahë ana e nji ortografije t’arrsyeshme e të mjaftueshme, ka da me bâ do oroe mâ të nevojëshme mbi ortografin e Komisis literare shqype, do oroe, të cillat tuj u gjetë un në shkollë, ditë për ditë bien në sŷ edhe pa dashtë, në jetë praktike.” Artikulli përfundon me vërejtjen se rregullat e përgjithshme të gjuhës shqipe të përcaktuara prej Komisisë Letrare më 13 gusht 1917 “kanë nevojë të merren në dorë per së rì, per me bâ mâ të thjeshtë shkrimin e gjuhës.”(f. 24).

Justin Rrota, 13 vjet pas mbajtjes së Komisisë, më 1931, në “Hyllin e dritës”, botoi me pseudonimin Iris shkrimin “Rreth problemit të gjûhës letrare” (11), ku aktualizon krijimin e një gjuhe letrare të përbashkët, duke nënvizuar qartë vështirësitë që shoqërojnë krijimin e një gjuhe të përbashkët, sidomos për kontekstin politik, shoqëror e kulturor shqiptar. Prej këtij shkrimi dalin përfundime si këto: “Gjuha letrare nuk gjindet gadi në popull”; ajo “nuk krijohet prej letrarvet, por do të zgjidhet prej krahinavet të ndryshme të mbarë Shqypnís”; “Zgjedhë nji herë si themel djalekti i shqypes s’Elbasanit, qi shênjon qandrren e Shqypnís së soçme, e dá kështu në parim çashtja e fonetikës, âsht të bieremi tue luftue per njanin a tjetrin djalekt a nendjalekt të sa vise¬ve të ndryshme, banue prej shqyptarësh.”, për të vazhduar më tej: “Me kaq s’don me thânë se do t’a mârrim shqypen mbyllasyzash prej djalektit të zgjedhun; por do ta këqyrim t’i kundrojmë trajtat e shtrembta e të pahijshme me ato mâ të ruejtuna e mâ të rregullta e mâ të bukrat e ndonji krahine tjeter.”

Një tjetër autor, Donat Kurti, ka botuar, po në “Hyllin e dritës”, shkrimin “Si ta shkruej?… (12) Shkrimi trajton në mënyrë përimtuese dhe qortuese disa mëdyshje gjuhësore në fushën e drejtshkrimit të disa trajtave të fjalëve që mbarojnë me el dhe er, err (gogel a goglë, vegel a veglë, Shkoder a Shkodrë (Shkoder/Shkoders a Shkodrë/ Shkodrës) etj., për të cilat mendon se janë rrjedhojë e zgjidhjes së pjesshme që ka dhënë Komisia Letrare Shqipe në Shkodër për këtë tip fjalësh. “Komisija e letrare e vj.1917-1918 në Shkodër, thotë autori Kurti, tuj parepâ këto mendime të ndryshme, po sidomos, si shprehet vetë (1), tuj dashtë m’u avitë me Toskë, s’bân tjetër veç lên qi seicilli të shkruej me mende të vet, pá e dá aspak çështjen”, për të vazhduar më tej: “A mirë – thotë (Komisia, SH.I.) – të shkruhet mas ethymologis Shkodrë; por nuk âsht krejt e paarsyeshme të shkruhet edhe Shkodër si mas shqyptimit, bile për lecim orthografije mund të shkruhet edhe Shkodr (2). Më diftoni, pyet autori i shkrimit, ç’u muer veshtë në kto të dame? Cillës ânë do t’i jepet arsye. Njéna nder kto trajta me deomos do të jetë mâ e përshtatuna natyrës së gjuhës e njiheri ma e arsyeshmja.” Për autorin më e drejtë është forma Shkoder dhe rrjedhimisht edhe format Shkoders e Shkodërn. Autori ka pikënisje shprehjen: “Po-pulli e bân gjuhën e jo gramatologu”.

Konstantin Konaj, shkrimet e të cilit i gjejmë shpesh edhe në faqet e “Hyllit të dritës”, në kontekstin e diskutimeve për një gjuhë të përbashkët nxitur që në Komisinë Letrare të Shkodrës dhe aktualizuar shumë në vitet në vijim, boton artikullin “Bisedim gjuhe. Shinime te vogla”(13), në të cilin shfaq mendime interesante lidhur me krijimin e gjuhës letrare. “Gjuha e jonë letrare ka për t’u formuar, âsht e ditun dalkadalë e me kohë. Por kush do ta formojë? Populli vetë jo. Ky ep vetëm lândën e papunueme, e cila duhet gdhêndun, latue e limue qi të mundet me u bâmë pasuni e gjuhës letrare”, thotë autori, për të vazhduar me tej: “Asnji djalekt, as ai i Elbasanit qi nji kongres i posaçëm e ka pasë pamë me udhë të merret si bazë e gjuhës letrare, as djalekti gegë përgjithsisht e as toskërishtja, nuk âsht pa gabime ashtu siç flitet prej populli. Të gjitha djalektet t’ona kanë të mêtat e të plotat e tyne, kanë trajta të drejta e të shtrêmbta e prandej duhet të qortojmë e të ndreqim njâni tjetrin, jo vetëm për t’i shërby trajtimit të gjuhës letrare të përbashkët, por edhe për t’i bâmë vetë secili nji djalekt letrar, per të pasun nji tosknishte e nji gegnishte letrare, qoftë fati shqipes letrare qi do të quhet gjuha nnjishme e kombit t’onë, këto dy djalekte do të mbesin pak gjâtë damë prej shoqishoqit.”

Mendime si këto i gjejmë edhe në shkrimet e autorëve të tjerë të kohës, emrat e të cilëve i ndeshim në revistat e gazetat që botohen asokohe.

Me pikëvështrim të përafërt është shkrimi tjetër i Donat Kurtit me titullin “Sa ma pak rregulla” (14). Në shkrim, autori vë në spikamë rolin e shkrimtarëve në zhvillimin dhe në normëzimin e gjuhës përmes veprave të tyre, duke u ndalur posaçërisht në përdorimin e pjesoreve (pjestoren e tashme, pjestoren substantive, pjestoren adjektive, kështu i quan autori) duke i argumentuar qëndrimet e tij me shumë shembuj dhe me përdorimin e tyre praktik e drejtshkrimor. Autori shpreh në mjaft raste mospajtime me zgjidhjet e ofruara nga Komisia Letrare Shqipe.

Një shkrim-reagim tjetër i botuar në “Hyllin e dritës”, i pa autor, me të njëjtin titull “Si ta shkruej?” (15), i cili mendoj se është i Konstantin Konajt, sepse në fund të shkrimit, njëjtë sikur edhe te shkrimi i tij “Bisedim gjuhe. Shinime të vogla”, jepen shënimet: vendi Itali, data dhe shenjat ***: pra Itali, 23 kallnduer. Shkrimi është diskutim i nxitur prej shkrimit të parë të Donat Kurtajt me të njëjtin titull “Si ta shkruej?… “dhe shtron çështje të veçanta e të përgjithshme të ortografisë, duke pasur parasysh vendimet e KLSh-së. Pas një analize të konkretizuar me mjaft shembuj autori vë në diskutim çështjen e formave (varianteve) gjuhësore: qenë a kenë, gjysë, gjysmë a gjymsë, dëshirë, deshir a dishir, borë, dëborë, zborë, dvorë, vdorë a dorë, i pamë a i parë, i frymë a i fryrë, etj.), duke i dhënë epërsi anës fonetike, shoqëruar me sugjerimet se si duhet të veprohet kur të cak¬tohen rregullat drejtshkrimore. Autori, pos të tjerash, sjell edhe këtë mendim lidhur me çështjen që trajton: “… na Shqyptarët mâ të madhin mekat ndaj gjuhës t’onë e ndaj brezave e ardhshëm qi do t’ia lâmë trashigim, në qoftë se në shkrimin e saj biremi pas etymologjis.

Gjuha e jonë, si gjuhë shkrimi, âsht tue u formue sot. Pra, duhet të marrë at trajtë qi i afrohet mâ fort fonetikës, edhe në qoftë se nuk mund ta trajtojmë nji shkrim qind për qind fonetik”. (16)

Po në “Hyllin e dritës” Zef M. Harapi ka botuar shkrimin me titull “Mbi perdorimin e grupit “mb”n’orthografi” (`7), ku trajton përdorimin e grupit bashkëtingëllor mb në gjuhën shqipe në gjithë shtrirjen e tij dhe në të dyja dialektet të dëshmuar mirë edhe në shkrimet e hershme shqipe dhe përgjatë gjithë historisë së saj, sikundër edhe për bjerrjen e saj në disa areale gjuhësore të ngushta veriore. Shkrimi i jep mbështetje të fortë zgjidhjes që ka sjellë në këtë pikë Komisia Letrare Shqipe, me ç’rast tërheq vërejtjen se: “nuk kanë tager do krahina të kufîjzueme t’i imponohen mbarë Shqypnís e Shqyptarvet ta humbin krejt mb-en, per të vetmen arsye pse e kanë bjerrë vetë”, sepse, mendon autori me të drejtë, bjerrje të tilla të tingujve të ndryshëm kanë ndodhur edhe në të folme të tjera shqipe, jugore e veriore.

Vlen të përmendet se është botuar edhe ndonjë shkrim qortues për shkrimtarët e të dy krahëve të shqipes për mospërfilljen që ua bëjnë ata vendimeve të Komisisë Letrare Shqipe në fushë të drejtshkrimit, sidomos në fushën e përkthimeve, që ishin gjallëruar sado pak në këtë kohë. Me këtë rast po përmend shkrimin e At Antonin Fishtës botuar në “Hyllin e dritës” me titull “Kush po na e shëmton gjuhën”(18), në të cilin autori tërheq vëmendjen edhe për gjuhën e gazetave, të të përkohshmeve, të teksteve shkollore, kurse qortimin e drejton më shumë kah shkrimtarët. Me shembuj konkretë nga tekstet letrare, autori i shkrimit paraqet shkelje të ndryshme të mospërfilljes së vendimeve të Komisisë, pra shkelje të normës drejt-shkrimore, po edhe të “normës” stilistike.

Një shkrim tjetër po për mospërfilljen e vendimeve të Komisisë është ai i Mark Harapit botuar në revistën “Leka”, me titullin “Pse gegnisht Manzoni”(19). Ky është një shkrim polemizues me Skënder Pirron dhe Kolë Ashtën, të cilët ndonëse lavdërojnë përkthimin e veprës së Manzonit në shqipen, tërheqin vërejtjen për mospërfilljen e ortografisë së Komisisë së Shkodrës si nga shkrimtarët e Jugut ashtu edhe nga ata të Veriut. Shkrimi është i gjatë dhe në të spikat përpjekja për të arsyetuar autorin. Ndër të tjera autori shkruan: “Ndër toskë janë shkrimtarë: Asdreni, Lasgush Poradeci, Mehdi F’rashëri, Lumo Skendo, Shefik Selenica, Sotir Papahristo, Mitrush Kuteli, Pika (Tasi Miho), Fan Noli, Çekrezi, Faik Konica, etj. Cili nder ta shkruena ka shkrue në giuhë zyrtare? Asnjêni. Vall pse? Edhè këjo punë do t’a ket at psehin e vet …..”, për të vazhduar më tej: “Po Dom Ndreu vetë cilën gjuhë ka përdorë ndër shkrimet? Cila vepër, cila poezi, a cila prozë âsht e shkrueme në gjuhë zyrtare? Të gjitha në shkodranishten ma të plotë” (20), për të vazhduar: “Porse vjeten 1917 Dom Ndre Mjedja ka kenë nji nder pjestarë ma të kënun të Komisis Letrare per ortografin e shqipes së shkrueme!… Në parathane qi kanë Rregullat e caktueme per ortografi, lexojmë: «këjo mënyrë shkrimi, e diftueme me anë t’atyne rregullave, do të ketë fuqi zyrtare edhe do të shtihet perdorimi i kësaj pa kurrnji jashtërregullim, në të gjitha aktet.” Mendimi i përgjithshëm i autorit është se “Bashkimi i Tosknis e i Gegnis me nji giuhë shkrimi të përbashkët asht vertetë punë e madhe, Por mjetet do të jenë të pershtatuna. Ky bashkim do të vijë natyrisht, per ndryshej del «nji letere e dekun me dekret»” Mendoj se, ashtu siç del edhe nga ky shkrim kritik e qortues, për ligjësimin a mosligjësimin e vendimeve të Komisisë në punë të drejtshkrimit, rol të rëndësishëm kanë pasur pikërisht shkrimtarët e të dy krahëve gjuhësorë të shqipes.

Nuk është i vogël numri i atyre që do të shkruajnë në shtypin e kohës, prej kohës së zyrtarizimit të vendimeve të Komisisë e deri në mbarim të Luftës së Dytë Botërore, për çështje të ndryshme gjuhësore dhe sidomos për një gjuhë të përbashkët, për t’u intensifikuar sidomos pas krijimit më 1928 të Akademisë Letrare nga Ministria e Arsimit, e cila përbëhej prej studiuesve, filologë të njohur të kohës, si Mehdi Frashëri, Mithat Frashëri, Hilë Mosi, Karl Gurakuqi, Leonidha Naçi, Gaspër Beltoja etj., kur në shtypin e kohës iu bë jehonë e madhe kësaj ngjarjeje dhe kur u botuan numër i madh shkrimesh që problematizuan e riaktualizuan çështjen e njësimit të gjuhës zyrtare.

Një shtysë të madhe diskutimeve për gjuhën e përbashkët, me referim vendimet e Komisisë së Shkodrës, e dha mbajtja e Kuvendit të Parë Albanologjik të Institutit të Studimeve më 1.1.1935, në të cilën morën pjesë gjuhëtarët më të mirë të kësaj kohe: Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej, Dhimitër Berati, Mati Logoreci, Kolë Kamsi, Karl Gurakuqi, Namik Resuli, Beqir Sinani, Anton Paluca, Gjergj Kokoshi (21). Në atë kuvend luajti rol, sidomos, referati i Mustafa Krujës me titullin “Mendime mbi trajtimin e gjuhës letrare” (22), që nxiti sidomos reagimin e Namik Resulit që do ta shprehë në shkrimin e tij të shumëpërfolur “Gegërishtja apo toskërishtja?” (23).

Numri i studiuesve që do të shkruajë gjatë kësaj kohe për një gjuhë të përbashkët gjithnjë duke pasur parasysh dhe Komisinë Letrare Shqipe dhe, posaçërisht, vendimet e saj, është shumë i madh. Shquajnë shkrimet e Aleksandër Xhuvanit (24), të Selman Rizës (25), të Ilia Dilo Sheperit (26),të Tajar Zavalanit (27), të Mustafa Krujës, ndër të tjera, edhe shkrimi i këtij të fundit “Kritikë e një kritike” (28), ato të Mati Logorecit (29), me theks të veçantë shkrimi i tij “Gjuha letrare”, etj. Por, numri i atyre që do të shkruajnë për nevojën e një gjuhe të përbashkët zyrtare dhe për çështje ortografie është dukshëm i madh.

Prej vitit ‘48 e tutje sidomos gjatë vitet ’50 e ’60 të shekullit të kaluar do të zhvillohen shumë veprimtari që lidhen me gjuhën shqipe, njësimin e saj dhe, sidomos, që lidhen me hartimin e rregullave të reja të drejtshkrimit. Studiuesit kryesorë që shënojnë këto veprimtari, në të vërtetë që janë bartës të këtyre veprimtarive përgjatë viteve ’50 e ’60 janë Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej, Kostaq Cipo, Osman Myderrizi, Mahir Domi, Kolë Ashta, Aleks Buda, Dhimitër Shuteriqi, Androkli Kostallari, Lirak Dodbiba, Zijaudin Kodra, Zihni Sako, Spiro Floqi, Jup Kastrati, Shaban Demiraj, Pashko Geci, etj. Janë këto veprimtari që do t’i paraprijnë mbledhjeve historike të kulturës shqiptare – Konsultës Gjuhësore të Prishtinës (1968) dhe Kongresit të Drejtshkrimit (1972).

Në studimet e dhjetëvjetëshave në vijim, në studimet e studiuesve si Shaban Demiraj, Idriz Ajeti, Androkli Kostallari, Mehmet Çeliku, Tomor Osmani, Xhevat Lloshi, Emil Lafe, Arshi Pipa, Bahri Beci, Kolec Topalli, Gjovalin Shkurtaj, Seit Mansaku, Rexhep Ismajli, Fadil Raka, Rahmi Memushaj, Isa Bajçinca, Miço Samara, Artan Haxhi, Tefë Topalli dhe të shumë të tjerëve, në studimet e tyre pra për gjuhën standarde shqipe, do të merren e rimerren shpesh edhe vendimet dhe ortografia e Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër, bashkë me rrjedhojat e saj në ngjarjet pasuese, që do të përcaktojnë rrugën e standardizimit të shqipes.

Në këtë kontekst patjetër se duhet të veçojmë studimet e Tomor Osmanit kushtuar Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër (30), botuar së pari më 2004 e ribotuar e plotësuar disa herë deri sot. Autori ka arritur që në mbështetje të studimeve të sotme dhe të dokumenteve shoqëruese të kësaj veprimtarie kulturore, si procesverbalet e mbledhjeve dhe të broshurës “Laime të Komisisë”, botuar më 1918 nga KLSH-ja, të cilat janë përfshirë të plota në botimin e fundit të këtij studimit më 2016, të hartojë një monografi të rëndësishme për veprimtarinë e kësaj Komisie, duke saktësuar në mënyrë faktografike jo vetëm aktivitetin e saj, po edhe organizmin, mbështetësit, madje edhe financuesit e saj, kohëzgjatjen, bartësit dhe protagonistët kryesorë, si dhe pjesëmarrjen e tyre në mbledhjet, numrin e mbledhjeve, diskutimet e tyre për gjuhën e përbashkët dhe për problemet e ndryshme drejtshkrimore, për hartimin e teksteve shkollore, për çështje terminologjike, deri edhe për diskutimet rreth zhvillimit të letërsisë shqipe. Vepra ka, pa dyshim, rëndësi të veçantë gjuhësore e historike.

Një tjetër monografi për Komisinë Letrare të Shkodrës është ajo e Sheremet Krasniqit (31).

Vlen të përmenden edhe studimet e Rexhep Ismajlit rreth proceseve standardizuese të shqipes. Si në veprën e tij “Gjuhë standarde dhe histori identitetesh” (2005) ashtu edhe në veprën Drejtshkrimet e shqipes – studime dhe dokumente (2005), po edhe në studime të tjera sigurisht ku trajton çështjen e gjuhës standarde, ai paraqet rrjedhën e zhvillimeve në fushën e standardizimit të shqipes në Prishtinë e nëTiranë duke ndriçuar aspekte të politikës dhe të planifikimit gjuhësor, të krijimi të gjuhës standarde e të statusit të saj në raport me variantet e tjera letrare dhe në raport me rrethanat e kushtet në kontekste të ndryshme politike, shoqërore e kulturore, duke e njohur lexuesin, njëkohësisht, me veprimtaritë kryesore dhe me protagonistë kryesorë të këtyre veprimtarive e në këtë mes edhe me Komisinë Letrare Shqipe në Shkodër.

Me këtë rast e shoh të udhës se duhet të përmenden edhe këto vepra “Histori e shqipes letrare (1997), “Çështje të shqipes letrare” (1998) dhe “Normëzimi i shqipes nëpër shekuj” (2004) të Fadil Rakës, “Histori e gjuhës së shkruar shqipe” (1999) e autorëve Artan Haxhi e Tefë Topalli dhe “Histori e gjuhës letrare shqipe” (2000) të Miço Samarës, në të cilat i jepet vendi meritor Komisisë Letrare Shqipe, rolit dhe rëndësisë së saj në rrjedhën e përpjekjeve për një gjuhë të përbashkët shqipe dhe për një ortografi të njësuar për gjithë shqiptarët.

Në vitin 1996 në organizim të USH “Luigj Gurakuqi”, në Shkodër u organizua një Konferencë shkencore në 80 vjetorin e Komisisë Letrare Shqipe, që është veprimtaria e parë shkencore për këtë ngjarje të rëndësishme historike-gjuhësore. Në Konferencë u lexuan 12 kumtesa që ndriçuan e vlerësuan shkencërisht këtë ngjarje, kurse materialet e saj u botuan një vit pas.

Sivjet (2016) në 100 vjetorin e KLSH-së u mbajtën: në Shkodër, në qershor, një konferencë ndërkombëtare në të cilën morën pjesë një numër i madh studiuesish; në Prishtinë, në gusht, u mbajt një tryezë në kuadër të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare; dhe, po kështu, në Prishtinë, në shtator, në organizim të Institutit Albanologjik, u mbajt një konferencë shkencore, materialet e së cilës u botuan në revistën “Gjuha shqipe”, 3/2016, IA, Prishtinë.

Në përfundim mendoj se këtë shkrim duhet ta përmbledh me një mendim të përgjithshëm që del nga shumica e studimeve, e trajtesave dhe e artikujve të studiuesve shqiptarë që kanë objekt shqyrtimi Komisinë Letrare Shqipe në Shkodër dhe veprimtarinë e saj shumë të rëndësishme për gjuhën shqipe dhe për shkrimin e saj, e ai mendim është: Komisia Letrare Shqipe në Shkodër nuk mund të shikohet e shkëputur jashtë kontekstit gjuhësor e letrar e jashtë kontekstit kohor e hapësinor, sepse siç thotë studiuesi i njohur Xhevat Lloshi, ajo ka një parahistori dhe një histori gjuhësore e letrare dhe, po shtoj, ka edhe një pashistori gjuhësore e letrare. Ajo e ka nisur standardizimin edhe kodifikimin e shqipes së shkruar, për çka duhet të konsiderohet institucion i rëndësishëm historik e kulturor dhe rrjedhimisht edhe institucion kombëtar historik me rëndësi shumë të madhe sepse ravijëzoi procesin e pashmangshëm standardizues të shqipes – bashkimin tonë gjuhësor si përbërës qendror i njësisë sonë kombëtare.

Kërkesa e ngutshme për një gjuhë zyrtare, pas krijimit të shtetit shqiptar, solli mbajtjen e një veprimtarie shumë të rëndësishme gjuhësore e kulturore, këtu e 100 vjet më parë, të quajtur Komisia Letrare Shqipe në Shkodër (1916-1918). E nxitur edhe nga faktorë jashtëgjuhësorë, politik e shoqërorë dhe e realizuar nga studiues e intelektualë të shquar të kohës në krye me Luigj Gurakuqin e pasuar nga emra të çmueshëm të albanologjisë dhe nga emra të kuptimshëm që lidhen me krijimin e shtetit shqiptar si Luigj Gurakuqi, Luigj Naraçi, Mati Logoreci, Sotir Peci, Ndue Ndoc Paluca, Gjergj Pekmezi, Hilë Mosi, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Josif Haxhimima, Maksimiliam Lamberci, Ambroz Marlaskaj, Sali Nivica, Hafiz Ali Korça, Vinçenc Prendushi, Aleksandër Xhuvani, Rajko Nahtigali, kjo Komisi realizoi pritshmëritë e kohës dhe u bë institucion i rëndësishëm në rrugën e standardizimit të gjuhës shqipe.

Ata që njohin historinë e krijimit të shtetit shqiptar, në të vërtetë që njohin mirë rrethanat politike, shoqërore, kulturore, pra edhe gjuhësore të fillimshekullit ‘20, e dinë mirë ç’vështirësi paraqiste mbajtja e një veprimtarie të tillë në atë kohë dhe ç’detyra e kërkesa të rëndësishme shtronte e pritej të zgjidhte kjo veprimtari asokohe.

Akti i shpalljes së Pavarësisë më 28 nëntor 1912 si teksti i parë i qeverisë së posaformuar shqiptare u pasua edhe me institucionalizimin e gjuhës zyrtare një vit pas (1913), por edhe me përpjekjen që të niste puna jo vetëm në fushën e terminologjisë administrative e ligjore, ushtarake e të tjera, përmes krijimit të komisioneve përkatëse, po edhe me përpjekjen për zgjidhjen e çështjes së gjuhës zyrtare.

Tre vjet pas, në rrethanat e vështirësuara që solli Lufta e Parë Botërore, nisi punën Komisia Letrare Shqipe në Shkodër dhe mund të thuhet se gjuhëtarët shqiptarë e të huaj kryen detyrën e tyre ndërgjegjshëm e përgjegjshëm.

Roli dhe rëndësia e kësaj Komisie bashkë me Kongresin e Manastirit përçuan mesazhe e reflektime largvajtëse për proceset standardizuese të shqipes, që do të zhvillohen gjatë shekullit të kaluar. Ato hapën rrugën për vendime të rëndësishme të cilat do të ligjësohen më pas nga institucionet shtetërore, duke bërë që shqipja të ketë një variant standard me funksionin e një gjuhë zyrtare, “për më tepër, ajo funksionoi edhe në trevat e Kosovës, ku përcaktoi zhvillimet e mëpastajme pas përfundimit të Luftës II Botërore” .

Në këtë Komisi, ideja për ta bërë gegërishten jugore, përkatësisht elbasanishten, gjuhë të shtetit të ri zuri vend dhe u materializua me Ortografinë e miratuar në këtë Komisi, me ligjësimin e saj si gjuhë zyrtare nga Kongresi Pedagogjik i Lushnjës (shkurt 1921), fillimisht për shtypjen e teksteve mësimore, si dhe me një vendim që nxori kryeqeveria në vitin 1923, me qëllim “që të përdorej “gjuha zyrtare” në shkollë e administratë”.

Si u kuptua e si u trajtua kjo ngjarje e rëndësishme në studimet, trajtesat e në diskutimet e studiuesve gjuhësorë përgjatë këtyre njëqind vjetëve është temë mjaft e gjerë. Në këtë shkrim jemi përpjekur të paraqesim, në vështrim përgjithësues, trajtimin e Komisisë nga ana e studiuesve, si ngjarje e rëndësishme për proceset standardizuese shqipe të fillimshekullit ’20, por edhe për vetë rrjedhojat e kësaj ngjarjeje në zhvillimet që do të shënojnë historinë tonë të re kulturore, në përgjithësi, dhe gjuhësore, në veçanti.

Fusnotat

1. Xhevat Lloshi, “Zgjidhje që i qëndruan kohës në shërbim të kohës”, në përmbledhjen “Akademia jubilare me rastin e 40 vjetorit të Kongresit të drejshkrimit”, Universiteti ”Fan Noli”, Korçë, 2012, f. 27.

2. Xhevat Lloshi, po aty, f. 27.

3.Tomor Osmani, “Komisia Letrare Shqipe në Shkodër 1916 -1918”, Shkodra Daily, 2.6.2014 (internet).

4. Hylli i dritës, vj. i II-të, 1921, nr. 5, f. 41-52.

5. Namik Resuli, “Faik Konitza në qindvjetorin e lindjes”, “Jeta e re” 3, 1995, f. 367.

6. Faik Konica, “Për themelimin e një gjuhe letrare”, sipas Namik Resulit: “Faik Konitza në qindvjetorin e lindjes”, “Jeta e re”, 3, 1995, f. 367.

7. “Albania” 4, 1905.

8 Shih Shefkije Islamaj: “Hylli i dritës” dhe gjuha shqipe”, botuar në përmbledhjen 100 vjet të revistës “Hylli i dritës”, “Studime” 22, USH “Luigj Gurakuqi”, Shkodër, 2015, f. 34 dhe në librin Shefkije Islamaj, “Gjuha – teksti dhe konteksti”, IA, Prishtinë, 2014, f. 33.

9. Sipas Tomor Osmanit, Ambroz Marlaskaj ka marrë pjesë në dhjetë mbledhje të Komisisë nga gjithsej 63, sa janë mbajtur e protokoluar sipas Procesverbalit të KLSH-së, që fillon më 1 shtator 1916 dhe përfundon më 22 maj 1918 e që ruhet në Arkivin e Shtetit Shqiptar. Tomor Osmani, “Komisia Letrare Shqipe në Shkodër (1916-1918)”, Shkodër, 2012, f. 163-228.

10. At Ambroz Marleskaj, “Mbi orthografi të sotshme”, “Hylli i dritës” 3, 1921, f. 48; “Hylli i dritës” 2, 1922, f. 19.

11. Iris (Justin Rrota), “Rreth problemit të gjûhës letrare”,“Hylli i dritës” 3, 1931, f.1; J. Rrota ka botuar në “Hyllin e dritës” në rrethin kohor 1921-31, në vazhdime, studimin e rëndësishëm jo vetëm për kohën “Rreth gramatologjisë shqype”.

12, At Donat Kurtit, “Si ta shkruej? …,” “Hylli i dritës” 1, 1931, f. 8.

13. Konstantin Konaj, “Bisedim gjuhe. Shinime te vogla”, “Hylli i dritës” 4, 1931, f. 23.

14. At Donat Kurti, “Sa ma pak rregulla”, “Hylli e dritës” 4, 1932, f. 9.

15. Konstantin Konaj, “Si ta shkruej?”, “Hylli i dritës” 2, 1931, f.12.

16. Konstantin Konaj, po aty, f.12.

17. Zef M. Harapit, “Mbi perdorimin e grupit “mb” n’orthografi”, “Hylli i dritës”, 2, 1932, f. 17.

18. At Antonin Fishta, “Kush po na e shëmton gjuhën”, “Hylli i dritës” 1, 1933, f. 15.

19. Mark Harapi, “Pse gegnisht Manzoni”, “Leka” vj. xv. 1943 – xxj. n. vj. qershor 1943, Shkodër, f. 181.

20. Mark Harapi, po aty, f. 19.

21. Jup Kastrati, “Konvergjenca gjuhësore nga Komisia Letrare te Kongresi i Drejtshkrimit,”. “25-vjetori i Kongresit të Drejtshkrimit”, 1972-1997, Tiranë, 2000, f. 61.

22. Mustafa Kruja, “Mendime mbi trajtimin e gjuhës letrare”, “Shkëndija”, nr. 2, gusht, 1940, f. 5.

23. Namik Resuli, “Gegërishtja apo toskërishtja?”, “Shkëndija” 1, 1939.

24.Aleksandër Xhuvani, “Dy antologjijat shqipe”, 1936.

25. Selman Riza, “Tri monografina albanologjike”, Tiranë, 1944.

26. Ilia Dilo Sheperi, “Dielli” dhe gramatika”, “Demokratia”, 1928.

27. Tajar Zavalani, “Prishësit e gjuhës”, “Minerva”, 1933.

28. Shpend Bardhi (Mustafa Kruja), “Kritikë e një kritike”, “Përpjekja shqiptare”, 1938.

29. Mati Logoreci, “Gjuha letrare”, “Tomori” 26 .7. 1940.

30. Tomor Osmani, “Komisia Letrare Shqipe në Shkodër (1916-1918)”, 1997, 2009, 2012, 2016, USH, Shkodër.

31. Sheremet Krasniqi, “Komisia Letrare Shqipe e Shkodrës (1916-1918)”, Prishtinë, “Rozafa”, 2004.

(Shkëputur nga libri im “Gjuha, gjuhëtarët dhe shkrimtarët”, Instituti Albanologjik, 2017. f. 13-34)