Nga Eda Zhiti/

Është një mur tashmë që ka emrin e Visar Zhitit në një qytet në Itali, në Salerno. Pse, si ndodhi, ku pikërisht? Mos ndokush që kaloi andej, nxori ngjyrat që mund të ketë patur me vete, spërkati murin, la mjë grafitt dhe iku?

Po e rrëfej se si është.

Në fillim dy fjalë për Salernon e bukur, gjëndet në jug të Italisë, në bregun perëndimor të Gjirit me të njëjtin emër, në Kampania, rreth 50 km larg Napolit. Edhe Salerno njihet për peizazhet e tij mesdhetare, të mrekullueshme, për kulturën dhe historinë që në kohët e perandorisë romake. Aty është themeluar Shkolla Salernitana, më e vjetra në Europë. Qyteti sheh me fytyrën nga deti Tirren, i kaltër dhe i thellë, që duket sikur sjell me dallgët dhe erërat rrëfime të lashta, këngë të marinarëve mesdhetarë dhe frymë dashurie që ngjiten në rrugicat e ngushta e në muret e vjetra.

Këtu do të ndalim. Sa shumë poezi ka nëpër ato mure, vargje dhe ngjyra gjithkund.

Është një projekt magjepsës i qytetit, – do të thosha, – i mbështetur nga Fondacioni “Alfonso Gatti”, i poetit të tyre, ndër më të rëndësishmit në poezinë italiane të shekullit XX, zë kryesor i hermetizmitI dhe projekti quhet “Muri d’Autore” 2025, Mure autorësh 2025, një bashkëjetesë mes artit urban dhe poezisë.

Muret e qytetit janë shndërruar në faqe librash të hapura. Poezia është bërë pjesë e jetës së përditshme. Ti ecën rrugëve dhe rrugicave të Salernos dhe lexon poezi mureve, duke u krijuar kështu një dialog mes fjalës dhe figurës, kujtesës dhe së tashmes. Mure që flasin. Na kujton ato graffitet spontane, me bojëra të shpejta dhe të trazuara, shenja anonime si e folura me ngut, fryma e rrugës, një klithmë rinore si nga instinkti, nga protesta, nga dashuria e fshehur që do të shpërthejë mbi gurë, një energji e lirë, e pasistemuar, që shpesh përpiqet të lërë gjurmë në një botë ku gjithçka fshihet shpejt.

Po diçka duhet ruajtur. Dhe doli nisma “Muri d’Autore 2025”. Një komitet i përbërë nga poetë, artistë dhe anëtarë të Fondacionit, duke u bazuar në rëndësinë e veprave dhe lidhjeve të mundshme me qytetin e Salernos bën përzgjedhjen. Poetë si Ungaretti e Montale dhe patjetër shoku i tyre Alfonso Gatto, por dhe Alda Merini, Italo Calvino, Nazım Hikmet, Pier Paolo Pasolini, Pablo Neruda, Pino Daniele, Francesco De Gregori dhe Rocco Hunt, etj, janë aty për të pasqyruar tematika universale si dashuria, natyra, identiteti dhe kujtimet, duke i dhënë një dimension të ri hapësirave urbane. Kështu, qyteti shndërrohet në një ekspozitë të hapur. Çdo kalimtar bëhet lexues. Çdo mur një poezi. Lagjja – antologji…

Është piktori me emër arti Pinogreen, që e sheh kudo me furça dhe penele e kovat me bojëra, ndanë muresh, skelave, shkallëve, më gjunjë, i shtrirë, që punon pa u ndalur, i njohur tashmë për stilin e tij unik dhe teknikën e pikturës me letra dhe ngjyra të forta, të ndritshme për të krijuar kompozita që bashkojnë tekstin poetik me elemente vizuale të natyrës dhe jetës së përditshme. Një shembull i veçantë është murali “Occhiveri”, i realizuar me përdorimin e qelqit të ricikluar, që pasqyron angazhimin për mjedisin dhe bukurinë e thjeshtë të jetës.

Ai vizaton vargjet duke krijuar një lidhje të ngushtë mes fjalës dhe vizualitetit. që kanë pasuruar jetën artistike të qytetit. Poezia në Salerno ka dalë nga faqet e librave dhe është shndërruar në një pjesë të gjallë të peizazhit urban. E mbetur përherë mureve…Në qendrën historike të Salernos në “Rione Fornelle” është Muri i Visar Zhitit. Aty kanë qenë shkruar vargjet e tij

Ty prapë të erdhi koha të mendosh, o zemër!

Në italisht:

E daccapo

e’ giunta l’epoca di pensare

o cuore!

Gjendet në librat me poezi të Visarit, të botuara në Itali, dy gjuhësh, shqip dhe italisht, të përkthyera mjeshtërisht nga Prof. Elio Miracco, “Confessione senza altari”/ “Rrëfim pa altare”, “Diana Edizioni” 2012 dhe në “Strade che scorrono dalle mie mani”/ Rrugë që rrjedhin nga duart e mia”, botuar vitin që shkoi, në 2024 nga “puntoacapo” dhe libri mori çmimin e njohur për poezi “Camaiore”.

Nga një perspektivë letrare, ky varg i Zhitit pasqyron një gjuhë të thjeshtë por të fuqishme, ku emocionet e mëdha përshkohen me një intensitet të përmbledhur. Aty bashkohen elegancën poetike me një angazhim qytetar dhe artistic, sipas kritikëve, një manifestim i së bukurës që del jashtë librit dhe bëhet pjesë e përditshmërisë urbane. Poezia në mur herën e parë kishte formën e një dallge, me shkronjat e dorës me zbukurime lulesh, gjethe e arabeska. Kur ngjisje shkallët e asaj shtëpie në Salerno, vargjet e Visari përballë kangjelave të hekurta të dukej sikur donin të çonin dhe më lart.

Tani është shkruar me të kuqe si gjaku dhe poezia ka formën e zemrës. Stilistikisht përdorimi i harqeve dhe vijave të rrjedhshme të shkronjave krijojn një ndjesi pulsimi dhe pasioni, duke i dhënë vargut një energji vizuale që harmonizohet me temën e zemrës dhe të mendimit me zemër.

Në sfond, dritat dhe hijet e shkallëve dhe bimët e vendosura shtojnë një ndjesi intime dhe mikpritëse, aq karakteristike në lagjet e brendshme italiane. Zemra e vizatuar me vargun e Visar Zhitit, rreh në të njëjtën kohë me rrahjen e detit mbi breg. Është si të thuash: poezia dhe deti janë dy gjuhë të ndryshme të së njëjtës ndjesi, njëra shkruhet me fjalë e ngjyra, tjetra me ujë dhe shkumë.

Valët sjellin e marrin njerëz, kujtime, mall dhe plagë. Në këtë kuptim, poezia e Visar Zhitit merr një rezonancë të veçantë mbi murin e qytetit mesdhetar: ajo bëhet një zë i mërgimit, por edhe i kthimit përmes artit. Zemra e vizatuar me vargun brenda dhe me emrin Visar Zhiti në anë si kapilar:e të kuq, është shenjë dhe lidhje dashurie, që rreh njëkohësisht në dy vende, në atdhe dhe ku mund të ndodhet nëpër botë. Për kalimtarin e zakonshëm zemra është një kujtesë e thellë e copëtimit dhe e bashkimit të brendshëm, një “homeland” që bartet brenda vetes.

Poezia muret i bën të ndjejnë, ndërsa muret e zemrave t’i mbushë me mendim. Po edhe mendimi ka gjak… Mure e Salernos duket kështu sikur kanë zemër dhe e kthejnë poezinë në një regëtimë që nuk njeh kohë.

KOSTA NAKE/

Në alfabetin fenikas shkronja A lexohet alef dhe do të thotë buall. Edhe forma e kokës së buallit, e stilizuar, i ngjan shkronjës A. Kjo shkronjë lidhet edhe me njeriun e parë të Zotit sepse Adamit i fillon emri po me këtë shkronjë.

E kisha ndeshur mbiemrin Mekshi në Pishkash të Librazhdit, por duhej të lexoja Camajn që të zbuloja se mekshi qenka bebja i buallicës. Sakaq kthehem në vendlindje, sepse im gjysh mbarështonte buaj dhe buallica dhe çdo vit bënte kurban një buall njëvjeçar në vendin e shenjtë të Inonishtit. Nuk e di në se kjo kishte lidhje thjesht me bektashinjtë, apo shkonte edhe më thellë në kohë me vetofrimin e buallit si ushqim për njerëzit. Nga Devolli hidhem në Shkodër ku poeti kërkon origjinën e malësorëve të Veriut te bualli që gdhend gurin, bashkë me poetin i bien me not lumit të kohës që rezonon me lumenjtë e antikitetit. Fillon e formësohet një legjendë që niset nga thesari mitologjik i vlerësuar si kafsha më e shenjtë në tokë. Këtu fillon e flatron poezia. Poeti ka bërë këtë zgjedhje, jo vetëm se e gjen atë edhe si emër mali në rrafshin lokal, por edhe te simbolika e buallit si manifestim i dëshirave tona, si element i tokës si planet, simbol i trimërisë mirësisë, forcës dhe respektit. Kau dhe bualli ishin një fis pastaj u ndanë: kau mori kodrat, bualli ujërat.

  Mekshi mundet me qenë djalë fis/gurgdhendës ose/ shoku i atij që i bie lumit m’not/për dritë të hanës/ e s’i shtrydhet kamba gjak/ tue ecë shtatë male zdathë/dhe mbasi të pushojë shiu/ylberi me dorë të vet i ven/shtatë ngjyra mbi krye. (f.62)

Pastaj vjen çasti i shpalosjes së forcës që shkon plotësisht me elementët legjendarë dhe që në kushte natyrore është sa për dy qe së bashku:

Si e lidhën me krye për lis/ buelli priti e priti/ kur ku po i bie tuni spatës në ballë./ Dy burra i shtinë dy shtylla/ ndër kambë/ dhe i treti i lidhi herdhet për drugë./Vetima e marsit i plasi ndër sy,/ këputi leqe, rrxoi lisin,/theu shtylla, vrau njerëz e iku. (f.65)

Fundi i legjendës:

Plasi vetima në Malin e Thatë…/Buellin tim e mori bri më bri/kokrra e zjarmit nën mriz./Erdhi era tym lëkure të djegun/ e shkrum ashti ndër gur/ dhe askush s’e hangri mishin/ e vramë rrufeje në Qytetin e Ri/ e askund. (f.79)

 Tregimi “VENDI QË I PËRNGJANTE NJË ZGJONI BLETËSH” dhe novela “JESMINË”, Vepra 10, Onufri 2010

E vërteta mund të jetë jo vetëm e hidhur, por edhe e papranueshme. Ca më tepër kur vjen nga jashtë. Mund të shoqërohet edhe me reagim agresiv. Mund të jetë një përvojë vetjake e autorit. “Pesëdheta veta që ushtrojshin tregtinë, hoxha, prifti, njizet a tridhjet nëpunës të vendosun në kazermën e vjetër të ushtrisë, malsorët që zbritshin tue ngrehë lopë, dele, dhi e mushq të ngarkuem te një grumbull banesash që e qujshin pazar, a përbëjnë një qytet?

Mësuesi i ri që po hante bukë në kafe, i pyetur në praninë e “njerzve mâ të dalluem t’atij vendi”, për herë të parë tha se nuk meritonte të quhej qytet. Reagimi i vendasve – izolim i plotë. Herën e dytë, si njeri me personalitet përsëriti se nuk mund të quhet qytet kurrën e kurrës sepse kishte “mâ shumë gjela se sahata.” (f.24)

Përballë banesës ku është strehuar mësuesi ndodhet një shtëpi dykatëshe, me ballkon, rrethuar me lule dhe një oborr plot me zgjoje bletësh. Soditja e mësuesit tërheq vëmendjen e bletërritësit, por është Jesmina 12-vjeçare ajo që bën prezantimin e mësuesit. Në çdo rast tjetër kaq do të mjaftonte që prindi ta ftonte mësuesin në shtëpi, por kjo s’ndodhi. Dhe nuk është vetëm reaksioni i banorëve ndaj deklaratës së mësuesit, por edhe fakti që përtej perdeve të ballkonit fshihet një grua e bukur që bletërritësi e ka robëruar me xhelozi, mësuesi nuk e ka parë atë, por kjo nuk i ndalon banorët të thonë se mësuesi nuk sodit bletët, po gruan e bletarit. 

Goditja e madhe për mësuesin vjen nga gruaja ku ishte strehuar: “Të gjithëve na ka gëzue lajmi se ti ke shti lutje me u transferue.” (f.33) Mësuesi jo vetëm që nuk kishte kërkuar transferim, por kishte punuar me korrektesë për shkak të reagimit negativ të vendasve. Të tjerë kishin kërkuar largimin e tij duke e vënë para faktit. Nuk arrin as të sigurojë vajtjen e Jesminës në darkën e fundit para largimit.

Këto janë plintat mbi të cilat ngrihet tregimi, po raporti i nëpunësit me vendbanimin ku shërben është universal. Në Shqipërinë socialiste ky raport ishte ngurtësuar në slloganin “të punojmë atje ku ka nevojë atdheu”, madje edhe kërkesat për vazhdimin e shkollës së lartë orientoheshin drejt përfshirjes së saj në pjesën përmbyllëse. Për mua atdheu pati nevojë të punoja 13 vjet larg vendlindjes duke shkuar nga një faqe mali te tjetra. Të tjerë e shikonin fshatin nga dritaret e autobuzit ose trenit. Kushtet e fjetjes dhe cilësia e ushqimit ishin në skajet e së keqes, por, po të guxoje e të flisje hapur si mësuesi i Camajt, jo vetëm mund të humbisje të drejtën e ushtrimit të profesionit, por mund të përfundoje edhe në Spaç.

Nuk dimë se ç’ndodhi me mësuesin “e dëbuar”, por vetëm fakti i një transferimi të pakonsultuar, shkakton një lëndim aq të madh sa autori i rikthehet edhe një herë kësaj ndodhie duke e zgjeruar si novelë dhe duke vendosur në titull vogëlushen e pafajshme. Novela nuk sjell të reja në subjektin që lidhet me mësuesin dhe shkollën, përveç kujtimeve të fëmijërisë. Nuk ka as vazhdimësi përtej transferimit përveç një kërshërie ndaj gruas së bukur që mbetet vetëm si hije përtej perdeve.

Në këto vite të tranzicionit ka një ndryshim rrënjësor në raportin nëpunës – vendi i punës, me një rrjedhje të frikshme të krahut të punës dhe forcave intelektuale jashtë Shqipërisë. E vetmja gjë që nuk ka ndryshuar është fanatizmi me të cilin vendasit mbrojnë identitetin e kërcënuar nga ardhacakët, mbrojnë provincializmin e tyre me një reaksion shpërfillës ndaj përparimit.

Nga Visar Zhiti

Itali. Bregu i bukur në qytetin e Napolit. Kam shëtitur andej dhe kam ndalur të shikoj ishujt e famshëm. Ischia, Capri. Procita, ku ka qenë burgu i fëmijëve dhe unë kam shkruar një poezi të trishte. Po unë kërkoja më përtej, edhe në kohë. Ja, sikur tretej midis qiellit dhe detit, vegim i zbehtë i kaltëryer, por dhe tronditës: Ventotene. Ishull që është dhe në kujtesën e shqiptarëve, madje dhe në këngë.  “Ventotene” …ku fryn shumë erë… veee-ntoo… eeee si iso… Sa shumë shqiptarë u mbyllën në atë ishull. Rastësi? Jo. Ishte thirrja. Pushtuesi fashist aty degdiste kundërshtarët më të rrezikshëm. Kamp internimesh që s’kishte nevojë për tela me gjëmba, ishte i rrethuar me ujanën. Patriotë, luftëtarë, personalitete të spikatura kanë në fatin e tyre, më saktë në fatalitetin, bashkarisht dhe këtë “ishull”, ku, si të thuash u takohen rrugët dhe bëmat prej heronjsh, përpjekjet që atdheu të mos mbetej në pushtim, por as që të kalonte në perandorinë komuniste si në një tjetër katastrofë, kur të mbaronte lufta, se ajo do të mbaronte një ditë, ndërkohë të tjerë e donin këtë kalim, e kishin ideal, duke e parë si shpëtimin. Në këtë ishull janë kryqëzuar fate, që sikur iknin me erërat, humbnin nëpër ca shkulme e vorbulla të mëdha, jo në ato të detit. Ç’ka ndodhur me të mbyllurit tanë atje, cilët ishin, nga i merrnin dhe pse e ç’bëhej më pas, kur shkuleshin prej andej? Pse sa më shumë të luftoje për idealin, për lirinë, për atdheun, aq më pak fitoje ideal, liri, atdhe, ndonjëherë dhe duke i humbur ato përgjithmonë. Madje edhe jetën.  Orakulli i erës së atij ishulli sikur bëri disa paralajmërime alarmante, që e paraprinë historinë e së ardhmes.

NJË VETËVRASJE SI PROFECI: PEDAGOGU SAFET BUTKA (1901 – 1943)

Ishte në Ventotene. …Bir i luftëtarit patriot, mitikut Sali Butka. Pasi shkollohet në Austri, do të jetë arsimtari i disa gjimnazeve të vendit, reformator në edukim, studiues në pedagogji, autor shkrimesh problemore si: “Për të nesërmen shqiptare”, “Për zhvillimin e gjuhës”, “Mbi edukatën kombëtare”, “Po shqiptarizmit dhe Perendimit” etj., dhe mbiquhet “Pestaloci i Shqipërisë”. Nismëtar në sjelljen e eshtrave në atdhe të poetit kombëtar, Naimit, u prin intelektualëve dhe studentëve në demonstratat e para kundër fashizmit dhe pushtimit më 1939. E arrestojnë dhe e burgosin në Tiranë dhe më pas internohet në ishullin Ventotene, e mbajnë për tre vjet së bashku me intelektualë të tjerë bashkatdhetarë antifashistë. Kthehet në atdhe për të vazhduar detyrën, të luftojë kundër pushtuesit. Bashkohet me Mit’hat Frashërin e nacionalistët e tjerë. Është në krye të Ballit Kombëtar. Por kur kjo luftë ndërron kah e bëhet vëllavrasëse, luftë civile, ai tronditet së tepërmi ashtu si toka nga tërmetet. Kjo çmenduri kolektive, që ia çoroditte konceptet, donte një çmenduri tjetër, të mençur, që të frenohej sa do pak, një protestë dhe apel ndërgjegjes kombëtare. Një theror. Dhe zgjodhi veten. E vret… Dhe ishte 42 vjeç, me grua dhe fëmijë. Kështu kishte bërë dhe shkrimtari Stefan Cvajg. E kishte njohur në Austri? Lufta për liri do të kthehej në fitore tjetër. Gjithsesi ajo krismë e vetmuar arme do të jehonte në kujtesën kolektive, që secili do ta ndiente brenda vetes si një akuzë mes gjëmimeve të tmerrshme të Luftës së Dytë Botërore.

VRASJA SI RIVALITET: EUROPIANISTI ZAI FUNDO (1899 -1944)

…e vrasin partizanët me të ardhur nga Ventotene, ku e kishin internuar fashistët si luftëtar kundër pushtimit. E morën zvarrë dhe e vunë pas një muri andej nga Kukësi. E pushkatuan dhe urdhri, siç u zbulua më pas, kishte ardhur nga lart, nga diktatori i ardhshem, Enver Hoxha. Apo më shumë nga lart, nga Beogradi a Moska. Nga Stalini drejt për së drejti…

Korçari Zai Fundo, pasi mbaron liceun francez në Selanik, studion në Paris, në Sorbonë për drejtësi dhe kthehet në atdhe të bëjë juristin. Pas vrasjes së Avni Rustemit, zgjidhet ai kryetar i Shoqërisë “Bashkimi” dhe drejton gazetën po me këtë emer. Me të rënë Qeveria e Fan Nolit në 1924 ikën në mërgim, në Itali, pastaj në Austri, në Gjermani, prapë në Francë dhe kalon në Bashkim Sovjetik. Diplomohet për filozofi në Moskë, jep leksione në Leningrad dhe anëtarësohet në Komintern. Do të jetë dhe punonjës i ambasadadës ruse në Berlin…

E braktis ideologjinë komuniste që “ia kalon dhe Satanait për nga ligësitë”, i shkruan Imzot Fan Nolit dhe del hapur kundër regjimit pervers të Stalinit (fjalët e tij) dhe Kominterni e dënon me vdekje. Kur Shqipëria pushtohet nga Italia, në 1939, kthehet në atdhe, që ta luftojë fashizmin, ndërkaq punon si mësues gjimnazi. E pushojnë nga puna dhe e internojnë si veprimtar i Ballit Kombëtar në Ventotene. Atje, krahas me bashkatdhetarët e internuar, do të bashkëpunojë me personalitetet italiane si Sandro Pertini, gazetar dhe Presidenti i ardhshëm  i Italisë apo me politikanin Altriero Spineli, federalist Europian, një nga etërit e themelimit të Bashkimit Europiani, i cili në autobiografinë e tij “Si jam përpjekur të bëhem i ditur”, do të shkruante dhe për Zai Fundon, ja disa pjesë: “…ishte autoritar… me një përvojë politike të gjatë dhe komplekse… besimit të tij i shtohej inteligjenca dhe njohja jo pak e gjuhëve, përkushtimi politik i Zai Fundos ishte përtej Shqipërisë dhe, kur Dimitrovi u arrestua pas djegies së Reichstag-ut, Fundoja ishte në Berlin si bashkëpunëtor i tij. Iku, se mos e arrestonin… dhe shkoi… në Moskë… Më vonë i shkëputi marrëdhëniet edhe me Internacionalen, teksa përndiqej prej saj…  ai, i edukuar në një atmosferë kulturore liberale… në Ventotene… shëtiste i qetë, i drejtë, i bukur me flokët bjond që ia merrte era, duke mërmëritur me zë të ulët fjalët e Platonit që ishte duke lexuar në greqisht… …kur u lirua… kaloi në Shqipëri, u njoh me partizanët komunistë duke u thënë se kush ishte duke u thënë që po vinte të luftonte me ta, u vu pas murit dhe u pushkatua. Ishte a s’ishte dyzetë vjeç. Dua të shpresoj se përveç meje ka ndonjë shqiptar në botë që e kujton.” “Dua të shpresoj se përveç meje ka ndonjë shqiptar në botë që e kujton”. Të them që jam dhe unë dhe nuk jam vetëm, shpresoj? Faleminderit për këtë thirrje për kujtesë, kaq prekëse, njerëzore po aq, që vjen nga internimet e largëta bashkë me erën. Rrugës së kujtesës po eci, në kujtesën e së ardhmes. Dhe e di, përfytyrimi i një Ballkani bashkë, i një Evrope të Bashkuar, është tjetër gjë nga projektet uzurpuese të një perandorie komuniste. Një njeri që ëndërroi ashtu, duket sikur e vrasin çdo ditë…

IKJET

Teksa mbaronte Lufta e Dytë Botërore, bisha nazi-fashiste e Boshtit Gjermani, Japoni dhe Itali po sprapsej gjithnjë e më shumë duke iu afruar strofullës nga doli dhe fitorja e aleatëve, e shteteve të Europës dhe e Bashkimit Sovjetik dhe mbështeja jetike e SHBA, dukej e sigurtë. Po kështu u krijua dhe Aleanca e Madhe e Bashkimit Sovjetik, Mbretërisë së Bashkuar dhe SHBA. Shqipëria për fat kishte marrë anën e duhur të historisë, me aleatët..Fitimtarët shqiptarë i besonin mizorisht kauzës së tyre (a mizorisë si kauzë) dhe ende pa ardhur në pushtet, kur po afronte dita e tyre, shtuan sulmet ndaj pushtuesit të huaj dhe raprezaljet ndaj vendasve, gjithçka ta mposhtnin me hekur dhe gjak që ishte kundër tyre e që mund të ishte më pas, front, parti, ide, vepra, njerëz të veçantë, grupe. Shpërthyen ikjet. Dhe do të vazhdonin. Panik dhe pasiguri për të sotmen dhe ende më shumë për të nesërmen. Po iknin patriotë, burra të shquar, mendimtarë, shkrimtarë, ikte një pjesë e tronditëse e historisë. Që të shpëtonin kokën dhe që të vazhdonin qëndresën dhe përpjekjet ndryshe, nga jashtë, në të mirë të atdheut.

PËR TA VAZHDUAR LUFTËN NGA JASHTË: MIT’HAT FRASHËRI (1880 – 1949)

Do të ikte…I biri i Abdyl Frashërit dhe nipi i Poetit Kombëtar Naimit dhe i ideologut të Rilindjes, Samiut. Lider dhe vetë, politikan, historian dhe shkrimtar. E urrente luftën e armatosur, donte qëndresën e mënçur. Luftëtar i pavarësisë në krah të Ismail Qemalit, ministër i punëve botore i qeverisë së parë. Gjatë Luftës së Parë Botëroe e internojnë, ikën në Zvicër,  kthehet, bashkohet me kryengritjet shqiptare, boton revista shqiptare, pikërisht kjo ishte lufta që donte. Kur Shqipëria pushtohet nga fashistët, nis veprimtarinë politike, bashkon nacionalistët, në Dekalogun e Ballit Kombëtar, kundërshtar i komunistëve, merr pjesë në Marrëveshjen e Mukjes për ta luftuar pushtuesin së bashku, ikën në Itali, kur tradhtohet çështja e po e marrnin pushtetin ata që do të vendosnin diktaturën në atdhe. Organizon shqiptarët jashtë, “Shqipëria e lirë” ishte programi i tyre, shkon në Nju Jork për këtë punë dhe vdes papritur atje. Apo e helmuan? Djajtë e kuq arrijnë ç’duan e ç’urrejnë…Fundi i rrugëtimit të Mit’hat Frashërit ishte SHBA. Si për t’u thënë shqiptarëve: shikoni këtej, larg, por ja, aleati ynë i sigurtë. Nga këtej shpëtuam pa u copëtuar…

MUSTAFA MERLIKA-KRUJA (1887 – 1958)

Kryeministër i Shqipërisë, i diplomuar për shkencat politike jashtë vendit, bashkëpunëtor i Ismail Qemalit dhe Luigj Gurakuqit në Shpalljen e Pavarësisë, që pëveç punëve si patriot dhe historian, shquhet dhe si gjuhëtar i klasit të parë dhe la në dorëshkrim një Fjalor prej 2.400 faqesh, me 30.000 fjalë shqip. Kjo lëndë madhore mbeti në kthetrat e fitimtarëve dhe ata e dinë ç’bënë me të, si e shqyen, e përvetësuan, e dogjën.

Libra të tjerë të Mustafa Merlika-Krujës janë: “Anthologji Historike”, “Letërkëmbim 1947-1958”, “Kujtime vogjlije e rinije”, “Aleksandr’ i Madh” dhe “Vëzhgime Iliro-shqiptare”, punime shkencore origjinale, si dhe përkthime prej tij të veprave themelore që lidhen me ilirët dhe pasardhësit e tyre, shqiptarët, një ndihmesë e vyer dhe me rëndësi. Gazetari i famshëm italian Indro Montaneli, autori i një libri trallisës për Shqipërinë, ja ç’do të shkruante për qeverinë e Mustafa Krujës në “Corriere della sera”: “Ministrat shqiptarë… të gjithë vishen thjesht, janë pak të ashpër, por të përgatitur mirë teorikisht. E kaluara e tyre është njëlloj: kanë vuajtur për vendin e tyre. Idetë e tyre janë të lidhura me disa dogma themelore: njësía territoriale e Shqipërisë, autonomia e brendshme, mbrojtja e racës dhe e pasurisë kulturore, bashkëpunimi me Italinë mbi bazën e të drejtave dhe të detyrimeve të përbashkëta. Janë të ndershëm e të varfër. Janë njerëz të veprimit e jo të burokracisë”. 

Dhe për vetë kryeministrin: “Suksesi e nderimet nuk kanë mundur ta shndërrojnë natyrën dhe sjelljen e jashtme të këtij burri… (që) nuk i jep rëndësi vetes me poza e me fjalë të mëdha. Vazhdon të flasë me maturi e… thotë të vërtetën… Jeta e tij ngjan me atë të Mazzini-t e programi i tij është ky: dua një Shqipëri të bashkuar në kufijtë e saj natyrorë.” Kryeministri Kruja dhe qeveria e tij do të ishin dhe mbrojtës të pashoq të hebrenjve, që përndiqeshin kudo. Jo vetëm që nuk do t’i dorëzonin te pushtuesi nazi-fashist, por do të vinin të tjerë nga të mundnin dhe Shqipëria do të ishte vendi që do të kishte hebrenj më shumë pasi mbaroi lufta, sesa kur nisi. Dhe pikërisht do të iknin si çifuti në shkretëtirë, personalitete të tjera të vendit, intelektualë…Themeltar në letrat…

ERNEST KOLIQI (1903 – 1975)

Do të ikte……mësues, poet, shkrimtar, përkthyes, ministër i arsimit… u lind në Shkodër, kur Shqipëria po përgatitej të dilte nga robëria e gjatë otomane, në vitin e tretë të  shekullit të kaluar, në majin plot petale të ngrohta si puthjet, mes të cilave përzihet edhe ajo, puthja e Judës.  Do të merrte dije të gjera në Itali e Kroaci, mbartës i traditës dhe mbrujtës i risive letrare, themeltar i modernes në tregime, stilist dhe qëmtues i fjalës, aq sa duket sikur i mblidhte si bimët e rralla mjekësore maleve të Veriut, njohës i jetës, i mekanizmit të konflikteve, i brengave të moszgjidhjes, i muzgut dhe dritës në rrugët e njeriut, sidomos i rrugicave të Shkodrës, që e donte aq shumë, aq sa e bëri emblemë të këngës së vet…Kur emërohet Ministër Arsimit (1939) është ai që çon institucionalisht në Kosovë arsimin shqiptar, dërgon 200 mësues nga më të përgatiturit, duke hapur të parën shkollë të mesme atje, më 1941, kur këtej, 200 të tjerë, jo mësues, por komunistë, me ndihmën jugosllave, sapo kishin krijuar një parti, e cila do të vendoste diktaturën më të rëndë, duke e braktisur Kosovën, që do të dënonte Koliqët dhe veprën e tyre…

Mbarimi i luftës do ta gjejë me punët e albanologjisë në Itali duke iu mbyllur përjetë rrugët e kthimit në atdhe, kur e dënuan në mungesë me vdekje. Gjatë mërgimit të detyruar politik Ernest Koliqi nuk do të reshtë së punuari, themelon katedrën e albanologjisë në Romë, hap revista, bashkon diasporën, ringjall shpirtin arbëresh, harton antologji të poezisë mbarëkombëtare, ndjek me vëmendje jetën politike dhe kulturore në atdhe, shkruan poema, romane dhe do të ndikojë fshehtas edhe në vepra madhore të mëvonshme të letërsisë shqipe. Vdes papritur në dhjetor të vitit 1975, në Romë. Ende atje prehen eshtrat e tij, në Varrezat e Monumentale….vijon në numrin e ardhshëm.

Ky libër prej kohësh e kishte mbaruar tirazhin, për shkak të rëndësisë që prezanton, ai u ribotua nga pasardhësit e autorëve, z. Adrian Progni dhe Av. Sokol Dedndreaj .

Më poshtë një pjesë e shkëputur nga libri me autor :

Zef Dodë Dedndreaj

VITET E REGJIMIT KOMUNIST

Gjendja e rëndë ekonomike e krahinës

​Çlirimi i Shqipërisë e gjeti Nikaj-Mërturin në gjendje të vajtueshme ekonomike. Tmerret e luftës ishin ndjerë deri këtu. Gjithë djemtë e rinj qenë përfshirë në milici e ushtri. Të tjerët pas partive politike e angarish. Gjithë ato toka mbetën djerrë e tufat e bagëtive u shitën për bukën e gojës. Gjithë ato vite qenë ngjarje rrënqethëse që rëndonin mbi popullin e munduar. Vetëm gratë mbollën e korrën pa meshkuj. Lufta ishte vërtetë mjerim dhe shkatërrim për të gjithë. Kështu, siç qe kjo krahinë e izoluar, s’arrinte asnjëherë të qartësohej për ato që ndodhnin rreth e rrotull. Këtë zonë, çlirimi e gjeti të këputur, me strese pa gjë brenda. Fillimi i atij dimri 1944-1945 po vinte vërtet i trishtuar. Askush nuk kishte ta ndihmonte shokun, andaj kur janë keq të gjithë, eshtë mjerimi i vërtetë.

​Në ditët e para të dhjetorit 1945, një grupim i përbërë nga rreth 2000 forca nacionaliste, nga Mirdita, Dibra e Shkodra të udhëhequra nga Mark Gjon Markaj, Alush Leshanaku, Hasan Isufi, Halil Alia, etj., kaluan Dukagjinin dhe erdhën në Nikaj-Mertur. Në këto malësi të veriut, ata mendonin se mund te organizonin ndonjë qëndresë disa ditore, për t’u dhënë shkak anglo-amerikanëve të zbrisnin në vendin tonë dhe të evitonin vendosjen e pushtetit komunist në Shqipëri. Pasi qëndruan dy ditë në krahinë, ata iu drejtuan vaut të Fierzës për të kaluar në Iballe. Kolona e gjatë e këtyre forcave nuk arriti të kalojë Drinin dhe u drejtuan nëpër Geghysen, Gri, Lumi i Valbonës, Arvej. Në zonën e Krasniqes, këto forca hasën në rezistencë të armatosur prej popullit të kësaj krahine, të organizuar nga komandat e vendit dhe këshillat nacional-çlirimtare që ishin në atë kohë. Pas luftimeve që u zhvilluan, nga shkëmbi i Rajës deri në T’pla, shumica e këtyre forcave ishin shpartalluar. Halil Alia u vra, ndërsa pjesa që mbeti me Mark Gjon Markaj, A. Leshanakun dhe H. Isufin u drejtuan për në krahinën e Kukësit.

Masat represive dhe emigrimi politik

​Siç vërtetoi koha dhe ngjarjet e zhvilluara, Nikaj-Mërturi me Dukagjinin u gjenden në shënjestër të hakmarrjes politike të diktaturës që po nxirrte krye.

​Kjo zonë vërtetë nuk u afrua asnjëherë shpirtërisht me idealet e komunizmit për arsyet që dihen e që janë thënë. Kjo nuk do të thotë që ishin tradhtarë të kombit. Komunizmi i trembte, me ato që kishin mësuar prej vitesh. Ata nuk mund të pranonin të zhvisheshin nga idealet e tyre të traditës së besimit, të familjes, për të marrë një emër të pa fisëm, që njeh vetëm gjuhën e kërbaçit e të përuljes së dinjitetit njerëzor. Vetëm për këto arsye u ngritën në prag të çlirimit të parët në Shqipëri me armë në dorë (17-25 nëntor) kundër komunizmit. Pra, në një mënyrë gjithë këta malësorë qenë kundërshtarë politikë dhe për këtë mbahej mëria për t’i ndëshkuar në masë. Ishte një mëri e gjatë që ruhej brenda urrejtjes politike që nga koha e luftës, kur në këtë trevë nuk arriti asnjëherë Partia Komuniste të gjente atë mbështetje që i duhej. Në gjithë Dukagjinin vetëm një celulë partie, në Pepsumaj të Shoshit pat krijuar bërthamën politike, por që për tre vjet mbeti e izoluar, pa mbështetje të popullit. Këto ishin shkaqet e njohura që kjo zonë kishte filluar të ndjente hakmarrjen komuniste.

​Shumë malësorë, qysh ditën e parë morën arratinë nëpër male. U bënë banorë të shpellave. Ishte gjë e trishtë, por edhe e turpshme ta festoje fitoren e çlirimit si kaçak shpellash në borë e cikmë. Partia me atë shpirt jotolerant, kur duhej t’i falte kundërshtarët politikë i kërcënonte me hakmarrje, burgje, tortura, persekutime dhe format më të rënda të luftës klasore mbi gjithë familjen e farefisin, deri në pesë breza. Kështu qe filluar hakmarrja e egër. Ishte ajo psikozë tiranësh që edhe ata nga më të egrit i janë trembur përherë popullit, i cili nuk vdes kurrë në tokën që i ka dhënë gji si foshnjë.

​Pas thirrjes për t’u kthyer në shtëpitë e tyre, mbetën me dhjetëra kaçakë ta shtynin dimrin e egër nëpër male. Këta ishin nacionalistët antikomunistë, me bajraktare e pari që kishin rrokur armët që në luftën e Qafë Kolçit. Nuk kishte tmerr më të madh se sa të jetosh gjallë gjithë një dimër shpellave, duke pritur gjithë ato rrethime vandale, duke iu rezistuar gjithë atyre përpjekjeve që përfundonin me gjak mbi ata të ndëshkuar që po vdisnin edhe nga uria. Gjithë këto masakra makabre u bënë legjendë për një popull malësor që po vuante hakmarrjen e çmendur, me mizori që ushtrohej me kryeneçësi nga qeveria e komunistëve.

​Dukagjini me fillimin e pranverës qe mbushur me forca të tjera terrorizuese dhe me disa brigada komplete që lanë zë të kobshëm. Me shpejtësi të rrufeshme qenë ngritur gjithë ato komanda me partizanë vendas me reparte shëtitëse, si dhe një forcë tjetër vullnetare që komandohej nga qendra e rrethit Kodër Shëngjergj. Por tani kishin filluar të vinin edhe forca të divizionit të Mbrojtjes së Popullit e aktivistë të sigurimit të shtetit. Gjithë këto forca për të gjunjëzuar një popull të varfër, por patriot, vuante nga uria e nga hallet që e kishin mbuluar kryekëput.  Këtu do të vinin edhe ata që bënin politikën, flisnin si engjej, premtonin parajsën që do të vinte jo nga zoti, por nga komunizmi.

​Për qeverisjen e krahinës, në krye të këshillave nacionalçlirimtare dolën ata që nuk kishin jetuar kurrë si njerëz, ata që s’kishin mbathur kurrë një palë opinga. Si rrjedhojë, ashtu siç erdhën në krye të masave, ashtu do të vinin edhe “sukseset e një përparimi” fatal. Kryetarë të tillë këshillash i jepnin shtetasit më shumë se çfarë kërkonin, angari, ushtarë, detyrime, ndërsa hallet zgjidheshin me gram.

​Edhe ashtu siç qe katandisur, ky popull o tregua heroik. Ai ndihmoi kaçakët e malit për ta kaluar dimrin e mundimeve, duke pasur kokën në torbë e kërbaçin te koka. Ai do të fshihte me kujdes edhe shumë partizanë, të dezertuar nga repartet e ndryshme të vendit. Ai do të ndihmonte gjithe ato familje që kalonin fatkeqësi apo që kishin mbetur pa meshkuj e krahë pune brenda.

​Kur shpresohej se ishin larë hesapet dhe pritej t’i viheshin punës, po qe se donin të rronin, papritur natën e 5 marsit 1945, erdhi brigada e XI-të Sulmuese prej 4 batalionesh, që vinte me urdhër special nga Divizioni II i Shkodrës, për një operacion ndëshkimor në disa zona të Shqipërisë Veri-lindore. Pasi kishin përshkuar zonën e Shllakut, Dushmanit e Toplanës, u derdhën nëpër Nikaj-Mertur si llavë. Populli u zu ngushtë si mos më keq. Të dalë nga dimri i rëndë u duhej të ushqenin 4 batalione për 15 ditë me radhë, të ngriheshin e të shkriheshin orë e çast nga raprezaljet që s’dinin sa kohë do të zgjasnin, sa herë do të prisnin nëpër shtëpitë e tyre kontrolle për armë të fshehura apo sa herë do të thirreshin për t’u pyetur për gjëra të rrezikshme, duke i kërcënuar e torturuar me kërbaç, vezë të ziera në sqetull e këmbë të rrahura me rrip pushke.

​Kjo qe situata në Nikaj-Mertur për 15 ditët e marsit. Me Brigadën kishte ardhur vetë komandanti i Divizionit Ndreko Risi i cili e vuri selinë e tij në shtëpinë e Mark Nikut në Lekbibaj.

​Falenderim e respekt për këtë burrë fisi që ndërhyri aq herë me guxim të shpëtonte me shpirt viktimat. Shtabi i brigadës XI-të Sulmuese qe vendosur në Shëngjergj në Shtëpinë e Ndue Sokol Zenelit. Kohë me aq telashe, vështirë se mund të gjeje. Që të nesërmen e ardhjes së Batalionit të 1, në fshatin Salcë do t’i dilte flaka shtëpisë së kryetarit të Ballit Gjelosh Nosh Progni, i cili po atë mbrëmje, u arrestua, u dërgua për pushkatim por, arriti t’u ikte nga duart.

​Në pak ditë u grumbulluan me dhjetëra armë të nxjerra “me hu” dhe u dërguan në depon e Kodër Shëngjergjit. Në Nikaj-Mertur gjatë kësaj kohe, vepronin disa çeta nacionaliste antikomuniste. Ndër këto, më e njohura ishte çeta e Nik Sokolit e cila ndiqej nga forcat e ndjekjes dhe që ra disa herë në përpjekje me to. Kjo në vitin 1946 përbëhej nga 18 vetë, midis të cilëve ishin, Mark Tunxhi, Gjelosh Noshi, Pjetër Mehmeti, Shpend Sadiku, Fran Ukshini, Mark Sadiku, Zef Binaku, etj. Për hakmarrje politike u pushkatuan që ditën e dytë të ardhjes së operacionit, Smal Qerimi i Kapitit, në oborr të shtëpisë së vet kur doli t’i priste si miq. Po atë natë do të merrej në shtëpinë e vet Halil Çuni i Lekbibajve dhe do të pushkatohej në përrua të Ndërzhushit. Tre ditë më vonë, pas torturash satanike do të pushkatohej pasi të binte në gropë Isuf Sejdia i Shëngjergjit. Po sa të tjerë mbetën të gjymtuar e të lënduar nëpër dy qendrat e hetuesisë së Brigadës së operacionit, ku pati edhe gra të rrahura e të shkulura flokësh. Ky qe fati i asaj zone gjatë operacionit në shtetrrethim. Kjo qe trauma më e madhe e deri atëhershme. Dukej se për ta ende s’kishte mbaruar Lufta e Dytë Botërore. E megjithatë, ajo zonë atyre ditëve do të dëgjonte gjithë ato konferenca politike ku flitej me afsh edukues para këtyre të martirizuarve. Po ky operacion do t’i jepte fshesën gjithë zonës, në ditën e fundit të tij duke mbledhur popullin për çdo fshat dhe duke nxjerrë me gisht gjithë djemtë që kishin mbetur në shtëpitë e tyre për t’i përfshirë ushtarë të detyruar. Kjo qe përshëndeja e fundit me atë popull fatkeq që mbeti thuajse vetëm me gra.

​Edhe pas operacionit ndëshkimor to Brigadës XI-të Sulmuese, masat respresive nuk do të pushonin. Në pranverë të vitit 1946, qe dukur se ngritja e komisionit të pajtimit te gjaqeve, me burrat e vendit, sipas traditës, do të ishte një kthesë që ndillte paqe e mirëkuptim. U pajtuan gjithë ato gjaqe që në mbarë Dukagjinin dhe Nikaj-Mërturin. Në votimet e 2 dhjetorit 1945, për deputetët e parë të Asamblesë Kushtetuese, qe shpallë rezultati 100%, në një kohë kur kishte shumë kundërshtarë politik brenda popullit votues. Edhe zona e Nikaj-Mërturi votoi profesor Kolë Prelën, një intelektual nga Dukagjini, me reputacion e kulturë, i vetmi që ngriti celulën e Partisë në Pepsumaj të Shoshit. Qënia e këtij përfaqësues i popullit ishte nje avantazh për zonën e për gjithë Dukagjinin. Ai mund të bënte shumë punë për ta ndihmuar, pasi nuk i mungonte vullneti dhe dashuria për këto male, Për Kolë Prelën, filluan të dyshonin si nacionalist dhe nuk qenë matur shumë t’i hiqnin mandatin, ta burgosnin dhe ta pushkatonin me grupin e deputetëve. Dukagjini mori një plagë të rëndë, por nuk guxoi të shprehte as indinjatën më të vogël për birin e vet. Partia kishte qëlluar në shenjë në dëm të nacionalistëve. Dukagjini përsëri mbetej i padëshirueshëm për Partinë. Lufta do të vazhdonte për sa kohë që nuk do të gjunjëzoheshin. Në vitin 1946, në rrugë djallëzore, Partia kishte përgatitur listat e zeza për arrestimet urgjente të nacionalistëve.

Së pari, u arrestua kreu i organizatës së frontit për rrethin e Dukagjinit, ish-strehuesi i celulës së Partisë gjatë luftës dhe gjak (fis) i Kolë Prelës, Gjelosh Lushi, i cili, i akuzuar për tradhëti, pa asnjë bazë u pushkatua pas një gjyqi të shkurtër me dyer të mbyllura. Fill pas kësaj do të arrestohej kapiten Gjon Vata nga Breg Lumi i Shalës, duke pësuar të njëjtin fat, vdekjen pas torturash mizore. Tani radha ruhej për dy bajraktarët e Shalës e Shoshit, Kolë Ndou me gjithë nip, e Lulash Gjeloshi, djali i të cilit qe pushkatuar dy muaj më parë me grupin e fretërve në Shkodër.

​Atë ditë pranvere patrullat e shërbimit rendën me vrap që në mëngjes të arrestonin gjithë grupin brenda një ore të caktuar: Kolë Ndoun, Prelë Markun, Zef Nikën, Lulash Gjeloshin, Lek Vojvodën e Gjon Sokolin e Salcës. Arrestimet nuk patën sukses. Prel Marku, nipi i bajraktarit, ish-anëtari i Gjykatës së Rrethit, u shpëtoi duke u arratisur midis breshërisë së plumbave. Bajraktari i Shoshit u arratis rrugës në pyll të Shoshit, pasi nipi i tij, Bek Delia, vrau tre partizanët e patrullës. Lek Vojvoda, ish-oficer me akademi u arratis edhe ky në pyll të Shoshit duke i ikur nga duart nën/shefit të sigurimit Xhemal Selimi. Kjo ngjarje bëri bujë të madhe në gjithë Shqipërinë. Në Dukagjin nuk ndihej e sigurt Partia. Tani gjashtë burra të tjerë të bajraktarit të Shoshit, të dalë në mal duke lënë pas gratë e fëmijët dhe shtëpinë e djegur kishin vendosur të bënin rezistencë deri në vdekje.

​`Të arrestuarit e tjerë, pas torturash, u dënuan shpejt e shpejt: Kol Ndou me burgim të përjetshëm, Zef Nika me pushkatim, por përsëri burgu i Kodër Shëngjergjit priste kurbanë të rinj. Atje do të torturoheshin për vdekje Sokol Pali i Rajës dhe Zog Mala i Mollës së Shoshit. Të dy vdiqën brenda qelisë dhe të dy i hodhën në përroin e kishës, ku pas ca kohe i kishte nxjerrë stuhia nga rëra që i kishte mbuluar. Në atë burg do të shkonte edhe Sylë Martini i Markajve të Mërturit, një nacionalist e derë patriotësh, që u torturua si Krishti e vdiq para turmës së popullit të Dukagjinit nga plumbat e xhelatit Xhemal Selimi. Këto represione të tmerrshme çuan në rritjen e numrit të të arratisurve politikë nacionalistë dhe grupimeve që luftonin dhëmb për dhëmb me komunistët. Këto masa ekstreme çuan në prishje të qetësisë publike dhe rënie ekonomike, e cila u izolua me kufizime të kohës në punë, ku secili detyrohej të kthehej me orar në shtëpi. Ishte kohë kur secili përballej me halle, me dhimbje, me strese. Ushtarakë të të gjithë armëve do të takoje në rrugë, në mal, pas derës së shtëpisë duke përgjuar. Çdo krismë pushke alarmonte gjithë popullin që detyrohej të rendte në ndihmë të forcave të ndjekjes.

​Kështu ndodhi në Curraj Epërm, në vitin 1947, kur çeta e Nik Sokolit qe strehuar në mes të fshatit në një stan dushku. Spiunët kishin informuar. Kur arritën forcat e ndjekjes pas tri orë rrugë, e gjetën stanin në rrethim nga pushkatarë civilë. Lufta nisi ndaj të errur dhe çeta nuk dorëzohej. Forcat e ndjekjes i vunë zjarrin çatisë, kasollja mori flakë dhe çeta u detyrua të dilte nën rrebeshin e plumbave. Në oborr mbeti i vrarë Pjetër Mehmeti.

​Pjetër Mehmeti, i biri i Mehmet Shpendit të Shalës, ashtu si paraardhësit e tij, ishte burrë trim, atdhetar i flakët dhe besnik i idealeve të nacionalizmit shqiptar. Në Nikaj-Mërtur, ku punonte si tregtar, kishte shumë miq e shokë, burra të njohur të kësaj krahine si: Mark Tunxhi, Gjelosh N. Progni, Mark Shytani, Shpend Sadik Bushati, etj.

​Në vitin 1942, bëhet anëtar i Partisë “Balli Kombëtar” dhe që nga ajo kohë, sekretar i kësaj Partie për Nikaj-Mërturin. Punoi me të gjitha forcat për propagandimin e programit (dekalogut) të Ballit dhe për shtimin e radhëve të Partisë me elementë nacionalistë. Ishte njëri nga organizatorët dhe luftëtarët më të dalluar të qëndresës antikomuniste të Nikaj-Mërturit, në nëntor 1944. Si antikomunist i vendosur që ishte, u bë njëri nga kundërshtarët më të rreptë të regjimit komunist që u vendos në Shqipëri. Për të mos rënë në duart e komunistëve, në vitin 1944 doli malit dhe në vitin 1946, me 18 antikomunistët më të njohur të krahinës, formuan çetën antikomuniste të komanduar nga Nik Sokoli. Gjatë gjithë 18 muajve, që qëndroi në çetë, ra disa herë në përpjekje me forcat komuniste të ndjekjes. Në përpjekjen e Qafës së Kolçit, shtator 1946, me guximin e trimërinë që e karakterizonte, u turr drejt kundërshtarëve me bomba në duar, çau rrethimin prej 200-300 forcash komuniste, duke shpëtuar çetën nga asgjësimi. Ai kishte dhënë besën e burrave se “i gjallë nuk do të binte në duart e komunistëve”. Dhe këtë besë e mbajti.

​Në vitin 1947, çeta e tradhëtuar nga të pabesët, u gjend e rrethuar në Curraj të Epërm. Në përpjekje për të dalë nga rrethimi, mori disa plumba në gjoks. Në çastin e vdekjes, gjeti forca për t’i thënë mitralierit dhe shokut të tij të çetës, Mark Sadiku: “ Merri dokumentat që kam në xhep! Ec përpara! Dhe mos e ndal mitralozin se unë po vdes pa ra në dorë të komunistëve.”

​Gjatë gjithë vitit 1946, zona e Nikaj-Mërturit mbeti në shtetrrethim. Askush nuk mund të largohej nga fshati i tij pa lejen e këshillit popullor. Askush nuk guxonte të lëvizte natën pa pishë, as të ujiste arën e bukës, as të kërkonte bagëtinë e humbur, as për halle të tjera. Jeta qe paralizuar si në kohë lufte. Vetëm forcat e ndjekjes mund të lëviznin ngado e kurdo. Gjithë ditën flinin malit dhe gjithë natën ruanin pritave. Propaganda qesharake, se sakrifikonin kështu për të ruajtur qetësinë e popullit, ishte vetëm një bllof. Nuk i thuhet babait se ta vramë djalin që të kesh siguri jete. Absurditet i neveritshëm. Nuk i thuhet popullit se i qëruam klerikët për t’u shpëtuar nga Zoti. Katër kisha meshe kishte Nikaj-Mërturi me katër fretër, nga të cilët dy u pushkatuan dhe dy u dënuan me nga 20 vjet burg. Askush nuk guxoi të festonte një natë feste shenjtori. Përgjimtarët e natës ta çonin rrezikun në shtëpi. Ishte koha e larjes se hesapeve. Po me cilin laheshin këto hesape? Me atë ajkë të kombit, që me djersë dhe sakrifica të mëdha, mësuan e studiuan nëpër universitetet e Europës, për t’u kthyer një ditë në Atdhe, t’i jepnin vendit kulturë e përparim. Jo pa qëllim qenë ngritur në poste drejtuese analfabetët, jo pa qëllim i qe dhënë komanda klasës punëtore të mbyste inteligjencën, ta fundoste në llucë gjer në gju, kurse ata gajaseshin së talluri me ta. Nga depot i morën armët dhe i fshehën tinës pas altarit të shenjtë, pastaj shkuan e i gjetën vetë ku i kishin vënë. Për këtë “faj”, 6 fretër të pafajshëm do të burgoseshin dhe do të diskreditoheshin institucionet fetare. Me këtë rrugë mashtruese shkuan edhe shumë të tjerë që u pushkatuan pas pretendimit se nuk i dorëzuan armët. Procesi i armëve mbeti procesi më i gjatë e më i ndërlikuar. Ajo plagë nuk diti të mbyllet kurrë. Në kujtimet e hidhura do të mbetej operacioni masiv i Dukagjinit dhe i Nikaj- Mërturit në fund të vitit 1946.

Me 18 shtator të vitit 1946 komunistët mblodhën gjithë burrat e krahinës së Nikaj-Merturtit, te Kodra e Bek Selimit, në Lekbibaj. Të rrethuar me forca të shumta ushtarake, që mbanin në duar pushkë, automatikë dhe mitraloza, mbi burrat u bë një presion psikologjik i rëndë. Kishin apo nuk kishin armë, atyre u kërkohej dorëzimi i tyre. Në këtë tubim, në mënyrë çnjerëzore u soll Majori Musa Daci dhe xhelati Xhemal Selimi. Ata morën disa nga malësorët dhe i pushkatuan. Fetë Sadik Gjolin nga Palçi dhe Uke Çunin nga Tetajt i pushkatuan përpara syve të gjithë pjesëmarrësve. Disa të tjerë i dërguan prapa një kodre dhe pasi i terrorizuan me breshëri automatiku, i dërguan në burg. Fetë Sadiku dhe Mark Çuni ranë si trimat përpara burrave të Nikaj-Mërturit, që u ziente gjaku i urrejtjes kundër komunizmit. Kështu e njohu Nikaj-Mërturi komunizmin. Ato ngjarje makabre mbetën përgjithmonë në kujtesën e popullit të Nikaj-Mërturit.

​Ngjarjet politike të vitit 1948, ndërprerja e marrëdhënieve me Jugosllavinë e Titos, pati pasoja edhe në Nikaj-Mërtur. Nga njëra anë u rrit presioni mbi popullsinë, shumë fshatarë u akuzuan, u përndoqën dhe u burgosën për lidhje me kaçakët dhe, nga ana tjetër, u krijuan shanset që çetat antikomuniste, të cilat qëndronin maleve, të kalonin kufirin për t’u strehuar në Jugosllavi. Megjithëse propaganda komuniste kërcënonte se, shkelja e kufirit do të quhej tradhti kundër atdheut, arratisjet filluan kudo. Në Nikaj- Mërtur, të parët që u arratisën përtej kufirit ishin çetat nacionaliste të Nik Sokolit dhe Mark Tunxhit, të cilat kishin qëndruar në mal që nga viti 1946. Më pas numri i të arratisurve do të rritej nga viti në vit. Gjatë viteve 1949-1960 u arratisën një numër i madh malësorësh të pakënaqur nga regjimi. Midis tyre ishin: Gjon Balë Progni, Marash Tush Progni, Bub Matosh Dedndreaj, Pal Cekë Dedndreaj, Mirash Ukë Dedndreaj, Zef Deli Lekndreaj, Ndue Noshi, nga Salca; Zef Binak Geci dhe Zojë Geci nga Palçi; Zef Sadria, Zef Kadria, Ndue Qerimi, Kadri Ceca, Pjetër Zmali, nga Gjonpepaj; Nik Sokoli, Zef Zogu, Ramë Sokoli, Dike Bnakja, Gjelosh Nika, nga Bëtosha; Mark Tunxhi, Dedë Qerimi, nga Shëngjergji; Kolë Ademi, Ndue Ademi, Mark Ademi, Zojë Ademja, Mark Çuni, Gjelosh Çuni, Prelë Ademi, Ndue Adem Geci, nga Curraj Epërm, Gjelosh Çuni, Mirash Ndou, nga Tetaj: Mark Alia, Shpend Sadiku, Nike Delia, nga Lekbibaj: Marash Kola, nga Poraj: Pashk Ademi, Pjetër Kukaj, File Zmalja, nga Raja.

​Kundër familjeve të të arratisurve, u morën masa të ashpra dhe represive, sekuestrimi i pasurisë dhe internimet e të gjitha familjeve të të arratisurve, pa kursyer as nënat me fëmijët e vegjël e deri tek plaka, Sut Makja e Salcës, që kur e nisën për rrugë kishte mbushur plot 80 vjet. Në këtë vazhdë internimesh do të përfshihej edhe bajraktari i Mërturit, Tunxh Miftari, në moshën 85 vjeçare, i cili qe dërguar në Tepelenë bashkë me gruan e djalit të arratisur dhe dy nipat e vegjël.