Dom Nikë Ukgjini/

Më rastin e 320 vjetorit të Kuvendit të Arbrit në Merqi të Lezhës, vendoset shtatorja e Gjon Françesk Albanit, Papa Klementi XI.

Festa e martirizimit të Shën Gjon Pagëzuesit, (29 gusht), në Kishën e Mërqisë, dioqeza Lezhë, këtë vit u kremtua si e jashtëzakonshme në historinë e saj.

Puna e filluar që në muajin Maj të vitit 2022, për rehabilitimin, restaurimin e kryerjen e disa punimeve shtesë në Kishën e Kuvendit të Arbrit dhe ambientin për rreth, kulmoj më bekimin e shtatores prej guri, të Papa Klementit XI, Albanit, të vendosur në pjesën e presbiterit të kësaj Kishe. Ngritja shtatores pikërisht në vendin ku u mbajt 320 vite më parë Kuvendi i Arbrit, është tashme një fjetje e qetë dhe prehje në paqe e shpirtit të tij. Qenësia e papa Albanit pas 302, viteve të kalimit në amshim, në këtë formë u kthye në tokën amë.

Mesha u bashkëcelebrua nga zv. famullitari i Mërqisë, Atë Farid Coronel, që udhoqi meshën si dhe Dom Martin Jaku dhe Dom Nikë Ukgjini. Dom Nika mbajti predikimin e rastit për Shën Gjonin, i cili thërriste popullin që të bëjnë pendës për mëkatet e tyre e të kthehen të besimi në Zotin. Në predikim u fol edhe vlerat e Kuvendit të Arbrit, si një zë i Shën Gjonit në shkretëtirë, që na fton në zgjimin e kujtesës sonë si një domosdoshmëri, për ruajtjen e fes katolike, gjuhës, kulturës që janë elementet kryesore për mbajtjen gjallë të identitetin tonë kombëtar. Në fund të meshës u bë bekimi i shtatores së Papa Albani, të autorit Sadik Spahia, realizuar në gur nga firma Jushi e financuar nga Ilir Vatë Big, banues në New York.

Më rastin e kësaj ngjarje, kanë ardhur përgëzime nga Ipeshkvi i Lezhës, Mons. Ottavio Vitale, më letrën e dt. 29. 08. 2023, dhe më parë edhe nga Nunci Apostolik në Tiranë, Mons. Luigi Bonazzi, cili edhe pse gjendej më pushime verore, është shprehur “Jam shumë i lumtur Dom Nika,” dhe paralajmëron vizitë të shpejt në Mërqi.

Më vendosjen shtatores e Papa Klementit (Albanit ) e para shtatore e këtij Pape me origjinë Arbërore, u përmbushë ëndrra ime shumë vjeçare, për rehabilitimin e këtij objekti kishtare, me karakter të fort historik e kombëtar, ku më 14-15 janar të vitit 1703, me urdhrin e Papa Albanit, delegati i tij Vinçenc Zmajevichu duke i bashkuar të gjithë ipeshkvijtë e trevave Arbërore, mbajti Kuvendin e Arbrit.

Shqipëria dhe shqiptarët me Papa Klementi XI i lidh një traditë e hershme dhe e devotshme katolike. Familja urbinate Albani, e ka prejardhjen nga Mëhil Laci, banues në Laç të Kurbinit. Dy djemtë Gjergji dhe Filipi si bashkëluftuar të Skënderbeut, do kenë emigruar në Urbino të Italisë, pas vdekjes së Skënderbeut. Pikërisht në ketë qytet, u lind Gjon Françesk Albani, më 23 korrik 1649 dhe vdiq 19 mars 1721, në Romë. Gjon Françesk, Albani, studio teologji e jurisprudence në kolegjin Urbaniano të Romës. Ai si djaloç i ri, ishte dallua si talent i jashtëzakonshme dhe për ketë arsye, që në moshën 21 vjeçare behët kanonik i Kishës së Shën Lorencit e më pas Bazilikës së Vatikanit. Më 1690 shpallet kardinal nga Papa Aleksandri VIII. Gjenialiteti i tij Arbërorë, shihet, kur ai, pa e pasur ende urdhrin e meshtarisë e as të ipeshkvit, më 23 nëntor 1700 u zgjodh për tu ulur në selinë Papnore. Në mënyre shumë të për shpëtuar, disa ditë më vonë u shuguruar meshtar e më 30 nëntor u shugurua ipeshkëv dhe më 8 dhjetor 1700 që kurorëzua për papë, duke e marrë emrin Papa Klementi XI, me nofkën Albani. Gjatë pushtetit të tij si Papë (1700-1721), në vendbanimet arbëreshe në Itali u hapën shkolla e kolegje shqipe. Si person i pasionuar për histori që në rini, tregon fakti së dokumentet të mbledhur që më parë, mbi origjinën e vjetërsinë e Ilirisë, ia u kishte dhënë jezuitëve, D. Farlati dhe F. Riçeputi, madje duke i nxitur e financuar, botimin e tyre më titullin, Illyricum Sacrum, në tetë vëllime, studim i historisë, kulturës, demografisë, dhe gjendjes së fesë), të hedhura në mbi 5000 faqe të ndara në tetë vëllime – një nga burimet kryesore në fushën e albanologjisë.

Kisha në brendësin e saj ka, dritaret vitratë të stilit klasik, me imazhe shenjtërish mbrojtës të (Arqi) dioqezave pjesëmarrës në Kuvendin e Arbrit, nga Shkupi e Tivari e dioqezat në Shqipëri. Pastaj në altar të ri e në dritaren e rrozet, janë paraqitur disa simbole të botuar në librin shqip të vitit 1706, të Kuvendit te Arbrit.

Edhe një monument tjetër i rëndësishëm iu shtua Kishës së Shën Gjonit të Kuvendit të Arbrit. Në oborrin e saj, një pllakë e madhe guri me simbolin e Kuvendit të Arbrit ku simbolizohet, pushteti i Papa Albanit dhe orenditë për Celebrimin e Meshës së Shenjte në kushtet e pushtimit turk të trevave Arbënore, punuar nga skulptori i ri, Ervis Gjini, e dhuruar nga firma e gurit dhe e mermerëve “Kovaçi” në Lezhë.

Sipas arkitektit, Aleksander Jushi; inxhinierit, Sokol Gazulli; piktorit Vasil Diamanti e skulptorit prof..Sadik Spahia, gradualisht po plotësohet restaurimi i plotë si dhe plotësimi me vepra të tjera arti. Në proces pune është edhe një shtatore tjetër e cila do të vendoset brenda kishës, ajo e delegatit papnor, Imzot Vinçenc Zmajevichut (Dragoi) i cili në edhe në cilësinë e kryeipeshkvit të Tivarit, në vitin 1702, shkeli pëllëmbë për pëllëmbë trevat arbërore, dhe vendosi e udhëhoqi Kuvendin e lavdishëm të Arbrit.

Pasi që punimet e deri tanishme janë financuar më fonde private, pritet nga ana e Bashkisë, Lezhë dhe restaurimi i shtëpisë së Kuvendit të Arbrit e ngritur që në vitit 1668, nga Imzot Gjergj Vlladanji e cilësuar si më e bukura në Arbëri.

Nereida Xhakolli, mësuese e shkollës shqipe në “Riva del Garda” të Italisë, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës VATRA, New York, ruajtjen e identitetit kombëtar, historisë, gjuhës, kulturës dhe traditës shqiptare në “Riva del Garda”, Itali, nëpërmjet mësimit të gjuhës e kulturës shqipe dhe aktiviteteve patriotiko-kulturore. Me mësuesen Nereida Xhakolli bisedoi Editori i “Diellit” Sokol Paja.

HISTORIKU I MËSIMIT SHQIP NË “RIVA DEL GARDA”

Kursi i mësimit plotësues të gjuhës shqipe për fëmijët shqiptar të lindur në “Riva del Garda” filloi pikërisht në vitin shkollor 2019\2020, vetëm 8 vjet mbas themelimit të shoqatës të solidaritetit ndërkombëtar Onlus RINIA ( 23 maj 2011) nën kujdesin e Presidentit të saj Erio Korani. Kjo shoqatë zhvillon veprimtarinë e saj jo vetëm në Riva del Garda e në territorin italian por realizon projekte të ndryshme edhe në Shqipëri, Maqedoni, Kosovë, në vënde të ndryshme të Ballkanit. Ky kurs i gjuhës shqipe zhvillohet çdo të shtunë në orët e mbasdites pranë ambienteve të shkollës fillore të qytezës e më vonë pranë një ambienti të veprimtariva mbas-shkollore, ambient i vënë në dispozicion nga bashkia e Riva del Garda. Hapja e këtij kursi pranë kësaj shoqate, ishte një dëshirë e prindërve të fëmijëve të lindur jashtë territorit të Atdheut mëmë, që u bë dhe objekt që shoqata duhej ta realizonte për anëtarët e saj e jo vetëm. Unë si mësuese së bashku me mësuesen Aida Daci, dy ish- mësuese në profesion në Shqipëri dhe që me këtë rast misioni ynë ka vlera akoma më të mëdhaja dhe përgjegjësi të dyfishtë, u përgjigjën menjëherë kësaj domosdoshmërie.

AKTIVITETET KULTURORE NË SHËRBIM TË MËSIMIT SHQIP

Eksperienza ime si mësuese prej disa vjetësh në kurset e mësimit plotësues të gjuhës shqipe më ka dhënë mundësi të përdor pothuajse të gjitha tekste mësimore të mësimit të gjuhës dhe kulturës shqiptare për fëmijët e lindur jashtë trojeve të Atdhuet. Të bazuara gjithmonë në moshën që kanë fëmijët që ndjekin kursin, në livelin e të folurit dhe të shkruajturit (nëse e përdorin shkrimin) të gjuhës shqipe si të tyre ashtu edhe të prindërve arrijmë të bëjmë zgjedhjen e materialeve më të përshtatshme për sejcilin prej tyre. Dihet që fëmijët që ndjekin kurset janë të moshave të ndryshme, me prejardhje nga zona të ndryshme jo vetëm të Shqipërisë por edhe nga Maqedonia, Kosova. Bashkëpunimi me prindërit është shumë i rëndësishëm, sepse nëse prindi nuk sjell fëmijët e mbi të gjitha nëse prindi nuk flet shqip, ne si mësues apo shoqatë mund të bëjmë pak ose asgjë. Duhet prindi të jetë i vetë-ndërgjegjshëm për mësimin e gjuhës shqipe, kulturës, traditave. Thirrja më e bukur dhe e cila arrin direkt tek fëmijët janë aktivitetet e ndryshme kulturore-artistike të cilat zhvillon shoqata në territor ku flitet, recitohet, këndohet aq bukur në gjuhën shqipe, ku kërcehet vallja shqipe, ku artistët janë të veshur me kostumet tradicionale e janë pikërisht vetë prindërit e tyre.

GJUHA SHQIPE DHE IDENTITETI KOMBËTAR SHQIPTAR

Mësimi i gjuhës shqipe është e vetmja formë e ruajtjes së identitetit kombëtar të shqiptarëve në Itali dhe kjo gjë sot po e realizojne vetëm mësuesit vullnetar prej gati mbi 15 vjet (tani pothuajse në çdo qytet italian sepse shoqatata e para të krijuara në Itali në 1991 e kanë pasur aktivitetin themelor të veprimtarisë së tyre). Fjalën *mésim* ne e shohim dhe e zhvillojmë në shumë sfumatura ( të folurin, të lexuarin, të treguarin , recitimin, punët e ndryshme të dorës……shikimin e një filmi….Brezi ynë duhet të ketë si pikë referimi në trashëgiminë e gjuhës shqipe dhe të traditave kombëtare arbëreshët që edhe pse kanë kaluar mbi 500 vjet që janë larguar prej atdheut nuk e kanë harraur gjuhën mëmë. Kohët e fundit duke parë që mësuesit po njihen me njëri-tjetrin falë aktiviteteve të ndryshme ndërmjet shoqatave, shkëmimet e eksperiencave, ideve të ndryshme në krah po u gjendet për materialet shkollore e jo vetëm edhe Qendra e Botimeve për Diasporën dhe viti i sivjetshëm shkollor do jetë viti i parë ku kurrikula mësimore e dy shteteve Shqipëri e Kosovë do jetë e përbashkët.

INTEGRIM DUKE RUAJTUR RRËNJËT TONA

Në territorin ku ne zhvillojmë veprimtarinë tonë në ruajtjen dhe trashëgimin e gjuhës, traditave dhe kostumeve tona, shoqëria italiane e ka mirëpritur me kënaqësi sepse integrimi është nevojshmëri kurse trashëgimi i gjuhës është domosdoshmëri. Duhet të integrohemi në shoqërinë e re por pa i shkëputur rrënjët. Pa ditur nga vijmë nuk mund të përcaktojmë si objektin ku duam të arrijmë dhe ç’rrugë duhet të përshkruajmë për të arritur.

DYGJUHËSIA SI NJË LEVË MË SHUMË

Për momentin ne nuk kemi përdorur mësimdhënien përmes teknologjisë, ndërsa dygjuhësia nuk është aspak e parë ose më mirë të them që po punojmë me prindërit që dygjuhësia të mos shikohet si veshtirësi por përkundrazi një levë më shumë, një pasuri që kanë këta fëmijë. Aq më tepër që kjo moshë ( 6-13,14 vjeçar ) është mosha ku truri i fëmijëve, adoleshentëve është si sfungjeri…..vetëm thith e vjen një ditë që ato çka përvetësuar do i reflektojë akoma edhe më të pasura.

KUSH ËSHTË MËSUESE NEREIDA XHAKOLLI?

Nereida Xhakolli është lindur në qytetin e Korçës në 4 shtator 1969 dhe rritur në qytetin muze të Beratit ku ka mbaruar edhe gjimnazin Bab Dud Karbunara. Vazhdon studimet pranë Universitetit “Luigj Gurakuai” në qytetin e Shkodrës, studime të cilat i mbaron me sukses dhe diplomohet si mësuese në degët matematikë- fizikë. Nereida vjen nga dy familje patriote; nga babai i cili ka origjinë nga Skrapari dhe pikërisht nga familja Xhakolli që është shumë e njohur për vlerat kulturore dhe patriotike…. dhe nga nëna me origjinë korçare nga familjet Jazexhiu dhe Zhgaba…. edhe këto dy familje po aq të njohura për këto vlera……Mbas mbarimit të studime e fillon punë si mësuese në gjimnazin e qytetit të Beratit por meqë Nereida është një prej studenteve të grevës së urisë në Shkodër në vitin 1992 për të ishte e domosdoshme largimi nga Atdheu dhe kështu nis rrugëtimi i saj si emigrante; më parë në Greqi dhe më pas drejt Italisë ku dhe ndodhet aktualisht prej vitit 2002. Nereida gjithmonë ka etje për studime e mbi të gjitha për tu trasmetuar brezit dhe qytetarëve italian e jo vetëm vlerat pasurinë kulturore dhe historike që Atdheu ynë ka. Për këtë Nereida përdor gjëndjen e saj në mënyrë vullnetare pranë shoqatave të ndryshme kukturore dhe shoqërore që ndodhen në qytetin e saj Rovereto e përreth; e jo vetëm! Në 7 mars 2013 hap shkollën (kursin) e parë shqipe me mësues Osman Parruca e më vonë një tjetër shkollë atë në Riva del Garda në 2019 me mësuese Aida Daci ku vazhdon edhe sot e kësaj dite. Eksperiencën e saj e ka trasmetuar edhe në qytete të ndryshme të Italisë ku ka qënë e ftuar si në Parma, Pesaro, Urbino, Brescia etj. Është një prej nismëtareve të grupit që ka realizuar të ngrejë Flamurit kombëtar pranë Kambanës së Paqes në Rovereto – Itali në 2010. Për dy legjislatura ka qënë kryetare e komisionit për arsimin dhe kukturën pranë FNAI, me iniciativën e së cilës është bërë e mundur në 28 shkurt 2018 edhe takimi i parë në Itali të të gjithë mësuesve shqiptar vullnetar që mësojnë SHQIP fëmijëve të lindur këtu. Nereida është edhe një koleksioniste e kostumeve kombëtare. Të gjitha materialet mësimore didatike në vitet e para i solli nga Shqipëria me shpenzimet e saja e më vonë ( meqë puna e mësuesve po ndihet edhe në Atdhe tek organet kompetente) nëpërmjet Qëndrës së Botimeve për Diasporën e këtu falenderoj Mimoza Hysa dhe stafin e saj ) si dhe Konsollatën Shqiptare në Milano me Luljeta Çobanajn.

Prof. Begzad Baliu/

Republika e Kroacisë është një nga vendet e rëndësishme europiane, në arkivat e së cilës gjendet një pasuri e jashtëzakonshme e burimeve materiale e shpirtërore të popullit shqiptar. Kjo është edhe arsyeja që në këtë vend janë vendosur shumë familje shqiptare në të gjitha periudhat kohore dhe kjo është arsyeja që ky vend ka dhënë shumë personalitete në fushë të albanologjisë.

Personalitetet shkencore, si: Milan Shuflai, Çiro Truhelka, Henrik Bariç, Aleksandër Stipçeviq, Radoslav Katiçiq, Josip Rela, Shime Deshpali, Mirua i Kikicës etj., janë studiues, shkrimtarë, enciklopedistë, intelektualë etj., pa të cilët nuk mund të shkruhet historia e kulturës dhe qytetërimit shqiptar, ndërsa një listë tjetër shumë më e madhe do të mund të krijohej prej politikologësh, ushtarakësh, ekonomistësh, arkitektësh, etj., pa të cilët nuk mund të shkruhet historia e popullit shqiptar.

Sfondi i hapësirës ilire nga antikiteti, komunikimi shumë i pasur ndërmjet qendrave ekonomike dhe kulturore gjatë mesjetës, bashkëpunimi i dendur për çlirimin kombëtar gjatë historisë së re ndërmjet Republikës së Kroacisë, Republikës së Shqipërisë dhe Republikës së Kosovës, krijojnë një rrafsh të përbashkët mbi të cilin mund të krijohet edhe një histori e përbashkët kujtese me perspektivë mes këtyre dy popujve.

Le t’i theksojmë vetëm disa prej tyre.

Në traditën kroate të studimeve albanologjike, emri i medievistit të shquar Milan Shuflai (1879-1931) zë kryet e vendit të atyre studiuesve që trashëguan shkollën austro-gjermane në gjysmën e dytë të shekullit XX. Sigurisht, për shkak se kjo shkollë, në këtë kohë, përgatiste edhe brezin e parë të albanologëve shqiptarë, kryesisht në shkollën e françeskanëve e të jezuitëve në Shkodër dhe në Grac e Vjenë të Austrisë, ndikimi i kontributit të Shuflait, do të shquhet jo vetëm në elitën shkencore e kulturore shqiptare, por edhe në tekstet e shkollave të mesme dhe të gjimnazeve të kohës.

Interesimi për jetën dhe veprën e tij do të thotë interesim për historinë dhe kulturën shqiptare.

Milan Shuflai ishte studiues me dhunti të jashtëzakonshme shkencore dhe gjenia e letrave me njohje ndërkombëtare. Ai ishte përgatitur në shkollën austro-gjermane dhe është e kuptueshme që gjenia e tij të mos kurorëzohej me referencën e rastit, por me sintezën e madhe të saj.

Milan Shuflaiu merrej me njërën nga temat më të mëdha të historisë së Ballkanit, që njëkohësisht ishte edhe tema më e errët për shqiptarët dhe hapësira ku manipulohej më së shumti nga historiografia serbe. Duke u marrë me kërkimin e dokumenteve të kësaj periudhe ai njëkohësisht po e përmbyste mendësinë serbe për të përvetësuar bëmat e kësaj epoke si prodhim i përvojës së popullit serb dhe heronjve të tij. Për më tej, Shuflai po ia rikthente popullit shqiptar pasurinë materiale dhe shpirtërore të mesjetës shqiptare: hapësirën e banimit, qytetet, fshatrat, institucionet religjioze, organizimin e fiseve, betejat, heronjtë, eposin etj.

Duke u marrë me përudhën më komplekse të mesjetës Milan Shuflaiu arrinte të strukturonte gjithë historinë kombëtare të shqiptarëve: antikitetin, mesjetën e hershme, mesjetën e vonë, periudhën osmane dhe natyrisht Rilindjen kombëtare, prandaj është e kuptueshme që institucionet shtetërore dhe akademike do t’ia besojnë shkrimin e historisë kombëtare, të cilën do të arrijë ta shkruajë vetëm pjesërisht.

E këtë nuk mund ta lejonin serbët, sidomos shteti, kisha dhe institucionet akademike. Ata nuk mund të duronin që shkolla austriake e Vjenës dhe Gracit të zhvendosej në Zagreb, brenda shtetit të sllavëve të jugut, ku albanologjia e nxitur nga një grup klerikësh shqiptarë (Gjergj Fishat, Shtjefën Gjeçovi etj.), dhe e përkrahur nga disa studiues kroatë e sllovenë të shkollës austro-gjermane po ligjërohej dhe po bëhej shkencë e dijes së përmasave ballkanike e evropiane. Kjo është arsyeja që serbët të eliminojnë Shuflain dhe të kryejnë një mision të dyfishtë: të eliminojnë studiuesin i cili iu printe kërkimeve shkencore në fushë të historisë shqiptare dhe të zhvendoste qendrën e studimeve albanologjike nga Zagrebi në Beograd.

Seminari i Albanologjisë në Beograd, pavarësisht misionit të rëndësishëm që ka pasur në disa arritje të albanologjisë, është fryt i politikës serbe për të mbajtur nën mbikëqyrje arritjet në fushë të kulturës shqiptare në Ballkan, ndërsa ato t’i përdorte për nevojat e saja diplomatike.

Në Zagreb, viteve të fundit ka pasur mjaft përpjekje për të botuar veprën e plotë të Shuflait (shih shkrimet dhe intervistat e Profesor Aleksandër Stipceviqit dhe të Musa Ahmetit), dhe madje të themelojnë një Institut me emrin e Shiflait. Ky, natyrisht, nuk do të ishte nderë vetëm për Shuflain, por edhe për perspektivën e albanologjisë.

Arkeologu, etnologu dhe folkloristi i pasionuar kroat Qiro Truhelka (1865-1942), i takon brezit të studiuesve të shquar mes dy luftërave botërore. Duke njohur rezultatet shkencore të kohës në qendrat shkencore të Zagrebit, Zarës e Sarajevës, në njërën anë, dhe duke qenë i angazhuar ligjërues në Universitetin e Shkupit, ai njohu për se afërmi edhe botën materiale e shpirtërore të popullit shqiptar. Gjatë qëndrimit të tij në Shkup ai bëri kërkime në fushë të arkeologjisë, etnografisë, gjuhësisë, folklorit etj., por në dijen shqiptare do të kujtohet për mbledhjen dhe përkthimin e përrallave shqiptare (1905), një pjesë e të cilave ka mbetur edhe sot në dorëshkrim. Në fushë të arsimit roli i Truhelkës këtu del i rëndësishëm edhe në fushë të arsimit. Përrallat shqiptare të përkthyera në gjuhën serbe ai ua dha studentëve për krahasim me gjuhën e tyre. Qiro Truelka njihet dhe si autor i fjalorit gjermanisht-shqip, botuar në vitin 2002 në Zagreb.

Në ligjërimin shkollor e universitar të shkollës shqipe Qiro Truhelka kujtohet për mendimin e tij lidhur me prejardhjen e etnonimit shqiptar, të cilin ai e nxirrte nga totemi shqype. Sipas këtij dijetari “emri popullor Shkypëtar dhe emri i vendit Shkypenija vinte nga Shkupi shqype. Së këndejmi, shkuptarë, shqyptarë, shqiptarë”.

Në rrethet shkencore dhe arsimore shqipe ndërmjet dy luftërave është diskutuar dhe madje polemizuar mendimi i tij për prejardhjen gjuhësore, gjeografike dhe etnike të eposit të kreshnikëve, duke e kundërshtuar mendimin e Truhelkës për prejardhjen e këngëve të kreshnikëve nga Bosnja. Argumenti i tij se këto këngë i sollën në hapësirën shqiptare bozaxhinjtë, hallvaxhinjtë dhe kazazët ishte dhe mbeti i paqëndrueshëm dhe aspak serioz në diskutimet e mëtejme të kësaj çështjeje.

Henrik Bariq është një nga studiuesit më të mirë që ka dhënë linguistika kroate e brezit të parë të shkollës austriake. I lindur në Dubrovnik më 1888, Henrik Bariq, pas shkollimit elementar në Kroaci, studimet i vazhdoi në Grac. Në këtë qendër, ku ballkanistika vazhdonte të ndërtonte shkollën e saj, bashkë me hapat e parë që kishte shënuar në krijimin e shkollave gjuhësore nacionale, Bariqi studioi indoevropian¬istikën dhe romanistikën. Studimet në këto dy fusha bënë që Bariqi të njihet me rezultatet më të reja edhe në fushë të albanologjisë, sidomos me sintezat e mëdha që kishte lavruar Gustav Majeri dhe thellimet tjera që sillte Holger Pederseni e sidomos Norbert Jokli. Kjo është arsyeja pse që në një nga veprat e tij të para, kur më pak e kur më shumë, trajton gramatikisht, etimologjikisht dhe të krahasuara me gjuhë të tjera, si dhe leksikun e gjuhës shqipe.

Kur Henrik Bariq mbaroi studimet dhe pjesën e parë të formimit të tij gjuhësor, shkolla austriake e Zagrebit dhe Sarajevës ishte trensferuar në Beograd, me hapjen e Seminarit të Albanologjisë, por Bariqi që më 1922 do t’i zgjerojë kërkimet e këtij Seminari duke nxjerrë edhe Arkivin, serinë e revistës së këtij Seminari, rreth të cilit mblodhi personalitetet më të rëndësishme albanologjike të asaj kohe. Rëndësia e kësaj qendre albanologjike, e cila vazhdon të funksionojë edhe në kohën tonë ka qenë e madhe dhe ka shërbyer për përgatitjen e brezave të shumtë të albanologëve.

Po të merret si tërësi vepra e tij, si njësi studimore apo monografike, në të cilën janë trajtuar strukturat historike të gjuhësisë indoevropiane (guturalet indoevropiane, palatalet i.e.) apo asaj ballkanike (çështjet miksoglotike ), si dhe të gjuhëve ballkanike veç e veç, do të mund të shohim se shqipja dhe gramatika e etimologjia e saj, zë një nga vendet e rëndësishme në mesin e tyre fushave. Sa i përket fondit indoevropiane të shqipes, Henrik Bariq kundërshtoi në vazhdimësi rezultatet e Gustav Majerit për romanitetin e theksuar të shqipes, ndërsa në fushë të pozicionit ballkanik të shqipes ai punoi shumë për të përcaktuar vendin e formimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe. Sikur dihet, Henrik Bariq, këmbënguli në vazhdimësi në pikëpamjen e atij grupi historianësh e sidomos gjuhëtarësh që mbronin prejardhjen trake të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe. Shkolla shqiptare e albanologjisë, pavarësisht nga ndonjë mospajtim, sidomos sa i përket çështjes së prejardhjes së popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, e ka çmuar ndihmesën e madhe që Henrik Barqi i ka dhënë gjuhësisë shqiptare dhe linguistikës në përgjithësi, duke e parë veprën dhe jetën e tij në traditën e pasur të shkollës austro-gjermane në përgjithësi dhe të shkollës etnolinguistike e historike të gjuhëtarëve kroatë në veçanti.

Profesor Aleksandër Stipçeviqi, padyshim është personaliteti më me ndikim në shkencën shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX. Reflektimi i tij arsimor, shkencor dhe kulturor në rrethet shkollore mbështetej në dy paradigma: Prejardhja e tij arbërore (nga arbëreshët e Zarës), dhe studimet i tij për prejardhjen ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe.

Përkushtimin e vet shkencor e shtriu në tre rrafshe: historia jetësore e ilirëve dhe ndërlidhja e tyre me shqiptarët; historia dhe bashkëkohësia e arbëreshëve të Zarës; historia dhe fati i librit në përgjithësi e te kroatët në veçanti.

Gjatë kësaj periudhe interesimet e tij për fatin e paraardhësve të tij- arbërorëve, u botuan dhe u komentuan edhe në shkolla më shumë si histori dhe publicistikë, ndërsa veprat dhe studimet për ilirët (Ilirët- historia, jeta dhe kultura, 1966, Simbolet e kultit te ilirët, 1991 dhe Bibliografika ilirika, e kanë nënshtruar plotësisht mendimin e historianëve të Kosovës, në të gjitha tekstet e historisë dhe tash së fundit në tekstet për qytetërimin.

Profesor Stipçeviqi u shqua në mbrojtjen e shkollës e të mendimit shqiptar edhe gjatë viteve ’90, kur këta ishin të përndjekur nga regjimi diktatorial serb i Beogradit.

Profesor Aleksandër Stipçeviqi në tekstet shkollore të albanologjisë, të botuara në ish-Jugosllavi dhe më vonë, ka plotësuar mendimin për ilirët dhe antikitetin shqiptar në atë përmasë që për gjuhësinë e ka bërë Profesor Eqrem Çabej. Në përmasa të ndikimit të përgjithshëm në fushë të ilirologjisë, vepra e Profesor Stipçeviqit zuri vendin që para Luftës së Dytë Botërore e kishte arkeologu i shquar austriak Karl Pach.

Në traditën kroate të studimeve albanologjike Profesor Radosllav Katiçiq zë një vend të veçantë, për disa arsye: e para, ai ka përgatitur një brez studiuesish në fushë të albanologjisë dhe ballkanologjisë. Në rrethet e ngushta shkencore të studiuesve të Kosovës Profesor Katiçiq konsiderohej studiues i shkollës linguistike perëndimore, duke e diferencuar kështu nga radhët e studiuesve të tjerë jugosllavë; e dyta, ai ka qenë nga ata pak studiues, që nën ish-Jugosllavi, nga aspekti gjuhësor studionte dhe mbronte me kompetencë prejardhjen ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe; e treta, ndikimi i tij në mendimin shkollor të dijes shqiptare është bërë në shkallë kryesisht universitare, por në mënyrë të tërthortë, rezultatet e tij janë shpjeguar dhe reflektuar, sado në formë divulgative, edhe në librin shkollor. Studiuesve shqiptarë në fushë të gjuhësisë dhe të historisë u kanë dhënë rëndësi shpjegimeve të tij për gjuhën dhe sidomos antroponiminë ilire, ndërsa tekstet e tij në fushë të historisë në mënyrë të tërthortë kanë ndërtuar në shpjegimin e Provincave Dardane të Ilirisë, duke u mbështetur në veprën e tij Gjuhët antike të Ballkanit.

Sigurisht, për shkak të koncepteve teorike dhe metodologjike moderne, me të cilat udhëhiqej, Profesor Katiçiqi më shumë është shquar në librin shqip të ish-Jugosllavisë, por ka qenë i vlerësuar dhe i çmuar edhe në rrethet shkencore e akademike të Tiranës.

Gëzim Zilja/

Ashtu si njerëzit dhe teatrot kanë fatin e tyre. Ata lindin e vdesin; të shumtit harrohen por ata që kanë bërë histori mbeten të përjetshëm. Në këtë shkrim do të merrem shkurt me vdekjen dhe ringjalljen e të parit Teatër shekspirian “Globus” pas 400 vitesh dhe dënimin me vdekje të Teatrit të Parë Kombëtar Shqiptar nga barbarët e sotëm. 

Teatri i parë publik në Londër u krijua në vitin 1576 me emrin e thjeshtë “Teatri.” Përshkrimi i Teatrit ruajtur deri në ditët e sotme tregon se ishte ngritur në hyrjen e një shtëpie londineze e rrethuar me dy galeri trekatëshe anësore (shiko foton) ku rrinin njerëzit e pasur dhe një pjesë para skenës, që ngrihej gati 1.5 metra mbi platenë, ku rrinin njerëzit e varfër. Gjithë pjesa e përparme platea dhe skena ishin të pambuluara dhe në ditët me shi nuk jepej shfaqje. Teatri ishte një ngrehinë e zakonshme prej druri e përshtatur në oborrin e një shtëpie për të dhënë shfaqje dhe nuk paraqiste ndonjë ndërtesë të veçantë me arkitekturë moderne për kohën. Gjatë një shfaqjeje godina mori zjarr dhe u dogj plotësisht. Dy vjet më vonë u rindërtua në të njëjtin vend, në të njëjtat përmasa dhe mori emrin Globus. Teatri “Globus” zgjati shumë vjet, gjatë së cilës u luajtën veprat e Shekspirit. Shekspiri vdiq më 23 prill 1616 ndërsa Globus mbijetoi deri në vitin 1642. Në ngjarjet e mëvonshme që përfshinë Anglinë, Teatri u braktis dhe u shkatërrua plotësisht. Hapsira u lirua për të ndërtuar shtëpi banimi dhe gjurmët e Teatrit ekzistues u fshinë përfundimisht. Katër shekuj më vonë rreth viteve ‘80 autoritetet britanike ngarkuan një grup arkeologësh për të zbuluar saktësisht vendin ku shtrihej teatri gjë që u realizua pas shumë vite gërmimesh. Ekipi i përbërë nga arkitektë të famshëm, inxhinierë dhe historianë të teatrit e ringjallën “Globusin” plotësisht ashtu siç ishte katërqind vjet më parë. Inaugurimi u bë në vitin 1997. Në teatër nuk ka ndriçim artificial dhe shfaqjet mund të bëhen e të shikohen vetëm ditën. Nga gjithë teatrot edhe ata supermodern, që ka Londra, “Globus” është më i vizituari dhe më tërheqësi. Rreth tij janë vendosur muze, ku vetëm ai i rekuizitës (Gjatë shembjes së Teatrit Kombëtar me fadromë rekuizita 75 vjeçare u shkatërrua) që përbëhet nga vizatime dhe veshje të aktorëve të atij shekulli, vizitohet nga të paktën tre milion njerëz çdo sezon. Çmimi për të vizituar teatrin si një muze i teatrit të kohës së Shekspirit është 7 £ për fëmijët dhe £ 11 për të rriturit. 

Në Tiranë më 24 Maj 1945 u krijua për herë të parë Teatri Popullor. Godina historike në zemër të qytetit e ndërtuar nga italianët, ishte e vetmja godinë futuriste e inxhinierit dhe arkitektit italian, Giulio Berté, projekt i nisur në fillimjanarin e vitit1938 dhe përfunduar në shtator 1939. Nga kjo  godinë  lindën institucionet  më të  rëndësishme të kulturës dhe artit: Teatri Operas dhe Baletit, Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve, Salla e Parë e Ekspozitave të Arteve Pamore etj. Në mars të vitit 2020 Teatri Kombëtar i Shqipërisë u zgjodh nga “Europa Nostra” mes 7 monumenteve të rrezikuara në Evropë, si shembull përjashtimor të arkitekturës moderne italiane të viteve ’30 të shekullit të ‘20 dhe një nga sitet më të shquara kulturore të Shqipërisë. Pas dy muajve, më 17 maj 2020 godina e teatrit u shemb me Vendim të Këshillit Bashkiak të Tiranës dhe bekimin e Kryeministrit Rama. Nëse Teatri “Globus” kishte vetëm vlera historike, Teatri Kombëtar veç vlerave të padiskutueshme historike si Teatri i Parë Kombëtar e mjaftueshme që të mos t’i vihej kazma, vlerësohej dhe si vepër e arkitekturës moderne italiane për vitet tridhjetë të shek, XX. Sot në vendin e rrafshuar të Teatrit Kombëtar punojnë fadromat dhe betonierat për ngritjen e një teatri modern me financimin e qeverisë shqiptare. 

PS Ne nuk kemi pasur teatër 500 vjeçar, si anglezët, italianët, francezët apo gjermanët. Kur Europa ngrinte Teatro e Universitete, pas vdekjes së Kalorësit të Krishtërimit Gjergj Kastriot Skënderbeut, Shqipërinë  e kishte mbuluar me qefinin e vdekjes gjysmëhënëza turke. Katërqind vjet iu deshën shqiptarëve të braktisur nga Europa, të cilës iu bënë mburojë për 25 vjet rresht, të luftonin për mbijetesë, duke ruajtur doket, zakonet, këngët, veshjet, ritet e dasmave e vajeve, të ndryshme nga ato turke dhe atë që dallon një komb thellësisht nga një komb tjetër gjuhën tonë të bukur shqipe. Tetëdhjetë vjet më parë ne krijuam Teatrin Kombëtar Shqiptar. Aty filloi një histori e mrekullueshme me Mihal Popin, Naim Frashërin, Kujtim Spahivoglin, Kadri Roshin, Violeta Manushin, Tinka Kurtin, Roza Anagnostin, Sulejman Pitarkën, Drita Pelingun, Bujar Lakon, Bujar Asqeriun, Ndriçim Xhepën, Rajmonda Bulkun etj, etj, një histori për tu mësuar, parë e treguar. E ç’bëjnë rilindasit? Ashtu si zhdukën kinematë e famshme “Republika,”  “Partizani,” “17 Nëntori,” stadiumin “Qemal Stafa” parkun e fëmijëve Shatë Xhuxhat etj, zhdukën dhe Teatrin Kombëtar për të ndërtuar një histori të re betoni e korrupsioni të Velisë, Ramës, Xhaçkës, Spiropalit e compani. Ndoshta në të ardhmen, bijtë e shqipes, do të kuptojnë çfarë ka ndodhur dhe përsëritin historinë e “Globus” në dheun e të parëve të tyre, Çdo gjë mund të ndodhë…