Nga Jusuf BUXHOVI/

Ngritja e shtetit hegjemon serb nga autonomia në vitin 1830 (në përmasat e pashallëkut të Beogradit) dhe pranimi shtet në Kongresin e Berlinit 1878 e deri te zgjerimi me tokat shqiptare gjatë luftërave Ballkanike 1912-1913, me ç’rast Kosova dhe Maqedonia do t’i njihen Serbisë, u bë mbi “tapitë shpirtërore” të kishës ortodokse serbe dhe mashtrimeve të saj si “pjesë e identitet shpirtëror dhe kulturor serb nga mesjeta e këndej”. Ky mashtrim që ishte pjesë e konceptit sllavo-rus që në pjesën europiane të Perandorisë Osmane të krijojë shtete vasale (Malin e Zi, Serbinë, Bullgarinë), duhej të përcillej me faktorin Kishë Ortodokse Serbe si dhe autoqefalinë e saj nga shekulli XIII e këndej, që si do të shihet, ishte vetëm një autonomi e përkohshme nga Peshkopata e Ohrit (nga viti 1219-1275).

Diskursi i këtij mashtrimi do të vazhdojë për tetë shekuj me radhë, meqë autoqefalia e Kishës Ortodokse Serbe do të fitohet në vitin 1922, pasi që të jetë formuar Mbretëria Serbe-Kroate-Sllovene. Meqë autoqefalia kishtare përherë lidhej me shtetësinë, Kisha Ortodokse serbe, këtë “të drejtë” e fitoi vetëm pas vendimeve të Konferencës së Parisit më 1919 kur u pranua Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene. Këshut, në gusht të vitit 1920, me anën e një delegacioni shtetëror do t’i drejtohet Sinodit të Shenjtë të Patrikanës së Kostandinopojës për unifikimin e tri kishave (të Karllovcit, të Malit të Zi dhe të Mitropolisë së Beogradit) në një kishë të përbashkët, e cila nën ndikimin e Karaxhorxhëviqëve do të quhej Kisha Ortodokse Serbe. Sinodi i Shenjtë, në përputhje me realitetet shtetërore të cilave u nënshtroheshin edhe ato kishtare (autoqefalitë), vendosi të miratojë kërkesën e shtetit SKS me kusht që të paguajë 1,5 milionë franka francezë për lejimin e kishave të Kosovës dhe të Maqedonisë (deri më atëherë nën juridiksionin e Patrikanës së Kostandinopojës) që të përfshihen në kuadër të hierarkisë së Kishës së bashkuar ortodokse serbe. Akti përfundimtarë i kësaj marrëveshjeje do të nënshkruhet në vitin 1922 nga Patriku i Kostandinopojës.

Pra, sipas kësaj marrëveshjej të dokumentuar, nuk ishte fjala për vazhdimësi të “autqefalisë kishtare serbe” nga mesjeta, por që pushtimi ushtaraka i Kosovës dhe Maqedonisë , i pranuar ndërkombëtarisht, së pari të legjitomojë asimilimin e popullatës ortodokse (shqiptare dhe maqedone) në serbë, dhe së dyti, të legjitimojë përvetësimin e krishtërimit ortodoks nga mesjeta e këndej bashkë me objektet e kultit (manastiret dhe kishat) që ishin objekte kulti të përbashkëta.

Meqë ky mashtrim prej tetë shekujsh po vazhdon të prodhojë pasoja politike për shtetin e Kosovës, ngaqë me pakon e Ahtisarit krishterimi ortodoks dhe objektet e kultit kishtar trajtohen si pronësi e Kishës Ortodokse Serbe, me ç’rast shqiptarët, që i kanë takuar krishterimit nga zyrtarizimi i tij në shekullin IV, kur në Ilirik nuk ka pasë sllav, privohen nga një pjesë e rëndësishme e trashëgimisë së tyre shpirtërore dhe asaj historike, është e udhës që të sqarohet historia e këtij mashtrimi, në mënyrë që edhe shteti I Kosovës të ruajë të drejtën mbi trashëgimin shpirtërore, kulturore dhe objektet e kultit, si të përbashkëta në rrethanat kur kjo çështje po ndërkombëtarzohet gjithnjë e më shumë, ndërkohë që shteti serb dhe kisha ortodokse vazhdojnë propagandën e tyre të njohur rreth “të drejtës historike

dhe kulturore në Kosovë prej tetë shekujsh”!

Natyrisht se ky mashtrim, me çka synohet që shqiptarët të përjashtohen nga pjesa më e rëndësishme e identitetit të tyre historik-kulturor – nga mesjeta, si qendër e saj në Ilirik, hap edhe çështjen tjetër, atë të Dinastisë së Rashës Nemanjane (me prejardhje tribale) si pjesë e kësaj dihomie kulturore-politike ne të cilën lidhet edhe formula e mashtruese e “shtetit mesjetar serb”, pra të një faktori tjetër, që lidhet me kyçjën e këti despotati nga bërthama historike dardane në kryqëzatat katolike evropiane si dhe shfrytëzimi i tyre bashkë me ato të dobësimit të Bizantit, që u krijoi mundësi për ngritje të fuqishme në Ilirik. Kështu, kur në Kostandinopojë kryqtarët katolikë do të rrënojnë kulturalisht dhe politikisht Bizantin, duke shpallur Perandorinë Katolike në vitin 1204, ndërsa qendra e Bizantit bashkë me kishën ortodokse do të kalojë në Nike, kisha e Rashës në qendrën e saj në Zhiçë, me ndihmën e drejtpërdrejtë të Selisë së Shenjtë, do të ndihmohet, që me veprime në kundërshtim me kanonet kishtare, për t’u shkëputur njëanshëm nga Peshkopata e Ohrit, në të cilën gjendej nga koha e Simeonit bashkë me të tjerat në pjesën perëndimore të Ilirikut. Kjo gjendje ishte konfirmuar edhe nga perandori i Bizantit Vasili II në vitin 1018. Nga dokumentet e rishkruara dhe të përpunuara të Kishës Ortodokse Serbe nga punëtoria e manastirit të Hilandarit veçmas me anën e “zhitive”(jetëshkrimeve të monahëve kishtarë) që nuk paraqesin tjetër pos një formë të haxhio-grafisë (jetëshkrime fetare), shumë prej tyre të përpunuar dhe të rishkruara në shekujt XVII-XIX në përputhje me qëllimet e caktuara politike, fitohet bindja se e ashtuquajtura Kishë Ortodokse Serbe “pranohet e pavarur” nga Patrikana e Kostandinopojës, pra fiton autoqefalin, ndonëse ajo që kishte ndodhur në Nike, në bazë të dokumenteve meritore, paraqet vetëm një pavarësim të Peshkopatës së Zhiçës nga Peshkopata e Ohrit dhe assesi autoqefali. Pra, në Nike, në rrethanat kur në Kostandinopojë asokohe sundonte Perandoria Latine, kishte ndodhur vetëm një riorganizim i përkohshëm kishtar në pjesën qendrore të Bizantit, si kundërpërgjigje realiteteve të reja të krijuara kur kisha katolike kishte fituar hapësirë të dukshme në këto pjesë dhe kërkonte që të faktorizojë aleatët dhe vasalët perëndimorë: Nemanjajt e Rashës dhe bullgarët. Në këtë drejtim Vatikani punoi me të madhe qe Kisha e Rashës me seli në Zhiçë dhe ajo bullgare të shkëputen nga Kostandinopoja. Natyrisht se edhe kisha e Kostandinopojës e dëbuar nga kryeqendra e vet, asokohe nuk e kishte kundërshtuar “mëvetësimin” e kishës së Rashës me seli në Zhiçë nga ajo e Ohrit, meqë ishte e interesuar që ajo të mos bëhej pre e Vatikanit, veçmas pas kurorëzimit kishtar të Stefan Ne-manjës në vitin 1217 nga Papati. Përkundrazi, si shihet, edhe Patriku i Nikesë, Manojllo, do ta kurorëzojë “mbre rasien” Nemanjën duke e toleruar formalisht krijimin e Peshkopatës së Zhiçës, si të shkëputur nga ajo e Ohrit, por kjo me asnjë dokument nuk u vërtetua se fitoi edhe autoqefali kishtare. Rreth kësaj kemi edhe dëshminë meritore të Dr. Dimitrije Ruvarac, arkimandrit, menaxher i shtypshkronjës së kishave dhe Bibliotekës Patriarkale të Karlovcit të Sremit dhe redaktor i “Srpski Zion”. Ruvarac pohon se “nuk ka dyshim se Sava mori disa privilegje për hierarkinë kishtare rasiene në Nikea, por është e pamundur të identifikohen të gjitha ato me bekimin për një ngjarje kaq të madhe kanonike, siç është krijimi i kishës autoqefale. Me fjalë të tjera, Sava mund të merrte një vetëqeverisje të caktuar nga Kostandinopoja për hierarkinë kishtare, me një listë të përcaktuar qartë të privilegjeve – por jo autoqefali.

Por, pas rrëzimit të Perandorisë Latine më 1261 dhe të rikthimit të Bizantit në Kostandinopojë, vendimet e Nikesë rreth shkëputjes së Peshkopatës së Rashës nga Peshkopata e Ohrit anulohen dhe ajo prapë do t’i kthehet gjendjes që ishte në vitin 1219. Madje, me rastin e rikthimit nën administrimin e Peshkopatës së Ohrit, bashkë me atë bullgare, në Koncilin e Lionit, më 1274, kërkohet falje për këtë “sjelle të pamirë të kishës së Rashës”.

Lajmet më të hershme të suksesit të Savës në fitimin e autonomisë – jo autoqefalisë – erdhën nga biografët e tij (higjiografët). Dhe me një vonesë të madhe. Domentian shkruan për këtë (rreth 1253, kështu që shkrimet e tij u “ripunuan” nga një autor tjetër pas vitit 1290); dhe më pas, të paktën një shekull më vonë (midis 1320 dhe 1330) dhe Teodosi.

Domentian dhe Teodosi lan një konfuzion në takimin në shkrimet e tyre. Njëri prej tyre shkruan për 14 vitet që Sava kaloi si kryepeshkop; kjo do të thoshte, me kushtin që në vitin 1233 (ose 1234) për disa arsye Sava dha dorëheqje nga froni i Kryepeshkopatës së Zhiçës, se ai mund të ishte shuguruar më 1219, dhe pastaj Patriarku Manojlo Sarantin (νοανουήλ Α΄ Σαραντητός ή Χαριτόπουλος).

Sidoqoftë, Domentiani dhe Teodosi janë të aftë për çështjet kishtare, kështu që, megjithëse ata zbukurojnë dukshëm gjëra – për shembull, thuhet gabimisht që Sava erdhi në Kostandinopojë me perandorin bizantin, megjithëse është e verifikueshme që Theodore I Lascaris mbretëroi në Nikea – ata nuk pretendojnë se bëhej fjalë për autoqefali të kishës.

Edhe te kjo çështje, ndërhyrja e dr. Ruvarac, heq mjegullimin e krijuar nga biografët e tij dhe të tjerët që i përpunuan ato. “Deri më tani, asnjë letër nuk është shtypur askund, e cila do të konfirmonte kush dhe kur Shën Savën e shuguroi kryepeshkop dhe mbi çfarë baze. Sepse, po të ishte kështu, atëherë duhej të lëshohej një letër e tillë dhe një akt i tillë i rëndësishëm nuk mund të humbiste. Prandaj, nuk dihet saktësisht se cilin vit, për të mos përmendur muajin dhe ditën, është shuguruar Sava kryepeshkop, siç mungon edhe emri i patriarkut që e bëri atë”.

Ato që thotë dr. Ruvarac, mbështetet nga qëndrimet e Dr. Janko Shafarik, i cili u mor shumë me këtë çështje. Shafariku paraqiti një raport mbi rezultatet e hulumtimit të tij në arkivat e Kostandinopojës, botuar më 1855 në Beograd. Për atë që gjeti në Kostandinopojë, Shafarik shkruan:

“Ne nuk mund të dokumentojmë asnjë veprim me anë të të cilit Shën Sava u bë një kryepeshkop i pavarur. Madje, asnjë veprim tjetër i ngjashëm, nuk është gjetur deri më sot!”.

Edhe historiani i kishës serbe, Svetozar Niketiq, qysh më 1870 vlerëson se “Megjithëse kisha serbe ka qenë ajo që e konsideroi Sava si të pavarur, përsëri kryepeshkopët e saj, të zgjedhur nga asambleja e hierarkëve, u përcaktuan në atë titull nga patriarku i Kostandinopojës”. Por Niketiq, thotë se, falë Savës, u fitua e drejta për të shuguruar peshkopët e tyre vetë në të ardhmen, por ata mbetën nën ohforionin e Kostandinopojës, praktikë kjo që përkohësisht do të ndërpritet nga Stefan Dushani. S’do mend, se e drejta për të shuguruar peshkopët e tyre në të ardhmen, që si përvojë u shfrytëzua gjatë dy shekujve të ardhshëm në hapësirat kah Nemanjajt shtrinë pushtetin, u shfrytëzuar për t’u “promovua” autoqefalia. Kisha Ortodokse Serbe retushoi në këtë frymë thuajse të gjitha dokumentet kishtare që erdhën nga punëtoritë e Hilandarit. Ky fakt i dokumentueshëm, ka rëndësi, meqë e liron historiografinë shqiptare nga diktati i këtyre mashtrimeve dhe falsifikimeve, që vazhdojnë të citohen prej saj.

Në të vërtetës, ky veprim, nuk anashkalohet as nga disa autorë objektivë serbë (ndër të cilët duhet dalluar Ilarion Ruvarac). Aty, me të drejtë, shihen edhe prapaskenat e Vatikanit, që asokohe luheshin në kurriz të Patrikanës së Kostandinopojës me rastin e pushtimit të kryeqytetit të Bizantit nga katolikët, në vitin 1204 që zgjati deri në vitin 1261, kur aty u kthye Perandori bashkë me suitën e klerikëve nga Nikea. Në këtë vënerim, gjithsesi, rolin kryesor kishte veprimi i Peshkopit të Ohrit, Dimitrije Homatian (Demetros Chomateros), që sapo të përhapet lajmi nga Nikea, nxori mallkimin drejtuar Arhimandrit Sava të Rashës. Në letrën drejtuar Patrikut ortodoks në Nike thotë se Sava nuk e ka të drejtën të shkëputet nga Peshkopata e Ohrit, meqë kjo nuk lejohet nga kanoni i rregullit apostolik.

Letrat e peshkopit të Ohrit, Dimitrije Homatian, do të mbesin një zë i shurdhër për mbi gjysmë shekulli, deri sa do të bjerë Perandoria latine e Kostandinopojës në vitin 1261. Bizanti sapo u kthye në kryeqytet e me të edhe qendër e Patrikanës Ortodokse, u kthye edhe rregulli i dikurshëm kishtar. Ky veprim ishte përcjellë me “miratim” edhe nga Vatikani, ngaqë ishte kthyer “normaliteti” midis dy qendrave botërore që thirreshin në të njëjtën perandori, e cila asokohe ndodhej përballë kërcënimeve osmane. Në kuadër të këtyre raporteve, për Patrikanën e Kostandinopojës me interes të madh shfaqej edhe rikthimi i fuqisë së humbur kishtare të Peshkopatës së Ohrit, me rastin e shkëputjes së njëanshme prej saj të Ipeshkvisë së Rashës dhe asaj bullgare, të cilat aktronin autoqefalin. Në këtë aspekt letrave të Homatianit do t’u hiqet pluhuri i kohës dhe madje, do t’u jepet përgjigje e drejtë, me atë që në Koncilin e Lionit do të thuhet se në Nikea ishte shkelë kanoni apostolik dhe se Peshkopatës së Ohrit i ktheheshin Ipeshkvia e Rashës dhe ajo bullgare. Natyrisht se këtij vendimi i parapriu dekreti i Perandorit Mihali VIII, me të cilin Peshkopatës së Ohrit i kthehej juridiksioni mbi Ipeshkvinë e Rashës dhe atë bullgare në përputhje me dekretin që kishte shpallur në fillim të shekullit XI Perandori Bazili II. Anulimi i pavarësisë së peshkopatës së Rashës, qendra e së cilës kishte kaluar në manastirin e Zhiqes, që në historinë kishtare të Kishës Ortodokse Serbe quhej autoqefali, kërkonte edhe largimin e peshkopit Danilo nga ajo pozitë. Kjo do të bëhet në vitin 1272.

Prishtinë, 22 maj 2023/

Në një ngjarje të rëndësishme historike si 24-vjetori i masakrës në Burgun e Dubravës, e pashmangshme ishte edhe vizita e kësaj Qendre Korrektuese nga Kryeministri i Republikës së Kosovës, Albin Kurti.

Në fjalën e tij, kryeministri Albin Kurti, fillimisht ngriti lart figurat historike të Adem Demaçit, që vuajti 28 vite burgosje dhe Ukshin Hotit që kaloi nëpër burgje nga viti 1981 deri më 1999, kur dhe u zhduk po në burgun e Dubravës më 16 maj 1999, fare pak ditë para masakrës që sot po e përkujtojmë.

Para të pranishmëve, kryeministri shtoi se të burgosurit politikë shqiptarë në Jugosllavi, ishin një kategori më vete që nuk mund të injorohej dhe as të shmangej, gjë e cila u dëshmua në luftën e fundit, kur shteti i Serbisë i grumbulloi mbi 980 të burgosur politikë shqiptarë nga të gjitha burgjet, duke i grumbulluar në burgun e Dubravës, për t’i eliminuar.

“Ky plan dhe kjo “zgjidhje përfundimtare” e ideuar nga Serbia, e bëri burgun e Dubravës një lloj kampi përqendrimi politik, për të burgosurit politikë shqiptarë. Qëllimi ishte jo vetëm eliminimi i tyre politik, por edhe zhdukja e tyre fizike. Se çka ndodhi në burgun e Dubravës mes 19 majit dhe 24 majit të vitit 1999, më së miri e kanë rrëfyer dhe na e rrëfyen edhe sot dëshmitarët e atyre ngjarjeve, të burgosurit e mbijetuar të masakrës në burgun e Dubravës, që fatmirësisht janë shumë“, tha kryeministri.

Ndonëse të burgosurit e mbijetuar, sikurse Enver Dugolli, Nait Hasani, Ukë Thaçi, Asllan Selimi e të tjerë autorë, e kanë rrëfyer historinë e masakrës në burgun e Dubravës deri në detaje bashkë me emrat e atyre që kryen këtë krim lufte, kryeministri shtoi se ata ende nuk janë nxjerrë para drejtësisë, përkundër dëshmive dhe dëshmitarëve.

Tutje, ai vlerësoi se kjo vizitë përveç për ta kujtuar masakrën e kryer nga Serbia mbi të burgosurit shqiptarë këtu, është edhe për ta denoncuar këtë krim lufte të kryer nga shteti serb, ngase Republika e Kosovës është shteti ynë që po ngritët e po forcohet dhe i cili nuk harron dhe nuk fal asnjë krim të bërë gjatë luftës.

“Lavdi për të gjithë të burgosurit të vrarë në masakrën në burgun e Dubravës dhe secilës jetë të dhënë në rrugën tonë për lirinë e Kosovës!”, tha në fund kryeministri Kurti.

Në vizitën në Dubravë, bashkë me kryeministrin Kurti ishin edhe Kryetari i Kuvendit, Glauk Konjufca, ministri i Mjedisit, Planifikimit Hapësinor dhe Infrastrukturës, Liburn Aliu si dhe Kryesuesi i Komisionit Qeveritar për Persona të Zhdukur, Andin Hoti.

Prof. Xhelal Zejneli/

Në vende të caktuara të Evropës, të drejtat e minoriteteve janë zgjidhur në mënyra të ndryshme: me autonomi llojesh të ndryshme apo me vetëqeverisjen e rajoneve. Për themelimin e bashkësisë së komunave me shumicë serbe në Kosovë, janë shqyrtuar rreth njëzet modele asociacionesh. Por, asnjë prej tyre – për shumë arsye – nuk përputhet me realitetin kosovar.

Me realitetin kosovar nuk përputhet as kombinimi i modeleve të asociacioneve. Midis modeleve të asociacioneve që ekzistojnë në vende të caktuara të kontinentit, në një anë dhe realitetit kosovar, në anën tjetër, kemi specifika dalluese dhe kontekste të ndryshme.

Asociacionet për minoritetet në Belgjikë, në Danimarkë, në Finlandë, në Francë, në Gjermani, në Itali, në Norvegji, në Portugali dhe në Spanjë nuk mund të shërbejnë si model për themelimin e bashkësisë së komunave serbe në Kosovë. Modelet e asociacioneve në vendet e sipërthëna janë në kundërshti të plotë me realitetin kosovar.

Shtetësia e Kosovës bazohet:

– në argumentin historik – shqiptarët banojnë në Dardani që në lashtësi, pra në një kohë kur aty s’ka pasur sllavë;

– në argumentin e bashkëkohësisë – shqiptarët në Kosovë përbëjnë 92 % të popullsisë;

– në argumentin hipotetik – midis paqes dhe konfliktit, shqiptarët janë përcaktuar për paqe dhe qëndrueshmëri.

Në fillim të viteve ’90 të shekullit XX, amalgama jugosllave u shpërbë. Prej saj u shkëputën të gjitha pjesët konstitutive të saj. Midis tyre, edhe Kosova, e cila po ashtu ishte pjesë konstitutive e federatës jugosllave. Për shkak të politikës ekspansioniste dhe pushtuese serbomadhe, disa njësi të ish-federatës, midis tyre edhe Kosova, duhej ta ndërtonin shtetësinë e vet, me luftë çlirimtare.

* * *

Modele asociacionesh në vende të caktuara evropiane:

– Komuniteti federal i gjermanëve në Belgjikë ose Komuniteti gjermanisht-folës në Belgjikë, përbën një prej tre komuniteteve federale në këtë shtet;

– Ishujt Faroe në Danimarkë;

– Ishujt Aland dhe Asambleja apo Parlamenti i popullit Sami në Finlandë;

– në Francë – ishulli i Korsikës dhe Alsasi, që është në kufi me Gjermaninë dhe Zvicrën;

– Heligoland, Shlesvig-Holshtejn (Schleswig-Holstein) dhe Autonomia e Sorbëve në Saksoni – tri modele në Gjermani;

– Tiroli Jugor, Trieste, Sardenia, Lugina Aosta në Itali;

– arkipelagu Svalbard në Norvegji;

– Azores dhe Madaira në Portugali;

– komuniteti autonom i Baskëve në Spanjë, që njihet si Eubskadi; dhe

– Katalonia në Spanjë.

* * *

Disa prej modeleve të sipërthëna, në shtetet përkatëse kanë një shkallë të lartë autonome dhe pushtet të mirëfilltë. Do prej modeleve të lartpërmendura nuk kanë ndonjë farë pushteti të veçantë. Ato karakterizohen nga njohja simbolike e kulturës së veçantë që dallohet nga ajo e popullit shumicë.

Modelet apo format e vetëqeverisjes të pakicave kombëtare që zbatohen në vende të caktuara të BE-së, nuk i përgjigjen realitetit kosovar. Në kundërshti me realitetin kosovar është edhe kombinimi eventual i elementeve të ndryshme që zbatohen:

– në Belgjikë – modelet e Belgjikës Lindore, përkatësisht vetëqeverisja e komunitetit gjerman;

– në Francë – modeli i Alsasit;

– në Gjermani – modeli i vetëqeverisjes i komunitetit danez;

– në Itali – modelet e vetëqeverisjes për komunitetin gjermanisht-folës dhe frankofon.

* * *

Me kombinimin e modeleve nënkuptohet: prej një modeli të merret statusi i përgjithshëm i asociacionit, prej një tjetri – e drejta e organizimit të sistemit të arsimit si dhe sisteme të tjera që kanë të bëjnë drejtpërsëdrejti me komunitetin. Këtu bën pjesë edhe rregullimi i mbështetjes financiare nga shteti amë.

Duke qenë se komunat e banuara me serbë nuk kanë kompaktësi territoriale, është parashikuar edhe modeli që parashikon organizimin e bashkëpunimit ndërmjet komunave në veri dhe komunave të tjera me shumicë serbe në pjesën tjetër të Kosovës. Me fjalë të tjera, nuk është e domosdoshme që midis tyre të ketë lidhje territoriale.

* * *

Statusi juridik dhe politik i asociacione në vende të caktuara të BE-së

Bashkësia gjermanisht-folëse e Belgjikës apo Komuniteti Federal Gjerman – Ndryshe njihet si Belgjika Lindore. Ka rreth 80 mijë banorë. Përfshin 0.7% të territorit të Belgjikës. Kjo bashkësi nuk ka kompaktësi territoriale. Bashkësia gjermanisht-folëse e ka parlamentin dhe qeverinë e vet. Kompetencat e institucione të saj kanë të bëjnë: me çështjet gjuhësore, kulturore, me çështje të arsimit, të shëndetësisë, me të drejtat e njeriut. Kanë edhe disa të drejta që u përkasin regjioneve, siç janë ato për monumentet dhe për trashëgiminë kulturore, çështjet arkeologjike, politika e punësimit. Më vonë, kanë marrë të drejta edhe për çështje të mbikëqyrjes së komunave dhe të sigurisë, të financave etj. Ky territor, disa herë ka kaluar nga Belgjika në Gjermani dhe anasjelltas, për të mbetur përfundimisht pjesë e Belgjikës.

* * *

Alsasi (emri zyrtar Kolektiviteti Evropian i Alsasit) – Është pjesë e Francës. Ndodhet në kufi me Gjermaninë dhe Zvicrën. Ka rreth dy milionë banorë. Konsiderohet si një nënndarje kulturore nga pjesa tjetër e Francës. Në pikëpamje kulturore, banorët e tij paraqesin një kombinim ndërmjet ndikimit gjerman dhe atij francez. I njihet autoriteti i qeverisjes dhe ka qeverisje vendore. Ka një autonomi të kufizuar. Autoriteti territorial është brenda Kushtetutës franceze. Gjuhë zyrtare në Alsas është frëngjishtja, ngase me Kushtetutë, gjuhë zyrtare në Francë është frëngjishtja. Kohët e fundit, në shkallë vendore, kombëtare dhe evropiane përdoret edhe gjuha alsasiane, si element i identitetit të alsasianëve. Kjo gjuhë buron nga kombinimi i dialekteve gjermane. Në shkolla përdoren frëngjishtja dhe gjermanishtja. Alsasishtja mësohet, por jo si e detyrueshme. Gjatë luftërave ndërmjet Gjermanisë dhe Francës, ky rajon pesë herë e ka ndërruar anën, varësisht kush ka qenë fitues.

Franca e ka nivelin qendror të pushtetit dhe tre nivele të tjera: rajonet administrative, departamentet dhe komunat. Sa i përket statusit politik, Alsasi nuk është rajon, por është më tepër se komunë (nivel mbi-komunal) dhe është nën-rajon (nivel nën-rajonal).

* * *

Danezët në Shlesvig-Holshtejn (Schleswig-Holstein) në Gjermani – Në Shlesvig-Holshtajn jetojnë rreth 50 mijë danezë etnikë. Kjo përbën rreth 10 për qind të popullsisë në rajonin kufitar me Danimarkën. Për shkak të përkatësisë së veçantë, atyre u njihen të drejta të caktuara si komunitet. Duke qenë një rajon i kontestuar, herë ka qenë nën kontrollin e Danimarkës dhe herë nën kontrollin e Gjermanisë.

Danezët në Shlesvig-Holshtejn nuk kanë rregullim autonom me institucione të tyre, por në zgjedhjet vendore nuk kanë prag prej 5 për qind, siç kanë partitë e shumicës gjermane. Popullata është e përqendruar në qytetin Flensburg në kufi me Danimarkën. Ky minoritet i ka objektet e veta kulturore dhe të edukimit. Në anën tjetër të kufirit – në Danimarkë – jeton një minoritet gjerman, të cilët, sipas parimit të reciprocitetit, i gëzojnë të njëjtat të drejta.

Komuniteti ka shkolla, mediume, organizata fetare, librari dhe muze.

Danimarka mban përgjegjësi për mbështetjen financiare të rregullt të komunitetit danez në Gjermani. Por, minoritetin e mbështet financiarisht edhe Gjermania. Me fjalë të tjera, dy minoritetet – danezët në Gjermani dhe gjermanët në Danimarkë – financohen prej dy qeverive. Pesëdhjetë mijë danezët në Gjermani, marrin nga qeveria e Danimarkës mbi 67 milionë euro në vit.

Qeveritë përkatëse, dy minoriteteve u garantojnë autonomia kulturore. Edhe pse konsiderohen shkolla private, me ligjin e Gjermanisë shkollat daneze për komunitetin kanë status special dhe kanë rëndësi të njëjtë si shkollat në gjermanisht.

Për ta zgjidhur çështjen e minoriteteve, në vitin 1955 Danimarka dhe Gjermania nënshkruan dy deklarata të ndara, por me përmbajtje të njëjtë, që njihen si Deklarata Bon-Kopenhagë. Sipas deklaratave, minoritetet në të dyja anët e kufirit kanë të drejta të barabarta me qytetarët e tjerë. Për nevojat specifike të minoriteteve, janë paraparë edhe lehtësira. Rregullimin e çështjeve të minoriteteve kufitare midis Gjermanisë dhe Danimarkës, vendet e tjera të BE-së e kanë marrë si shembull suksesi.

* * *

Tiroli Jugor – Është provincë autonome në Itali. Kryeqytet i tij është Bolzano. Ka rreth 540 mijë banorë. Sipas të dhënave të vitit 2011, 62.3 për qind e banorëve, gjuhë të parë e kanë gjermanishten; 23.4 për qind – italishten; 4.1 për qind – gjuhën ladine. Të tjerët, gjuhë të parë kanë ndonjë gjuhë tjetër. Provinca ka një shkallë të lartë të vetëqeverisjes me të drejta të gjera legjislative dhe ekzekutive. Ka një regjim fiskal që i lejon të mbajë për vete 90 për qind të të ardhurave. Tiroli Jugor është provinca më e pasur në Itali dhe një nga më të pasurat në BE.

Qeveria vendore bazohet në Kushtetutën e Italisë e cila ia njeh statusin e autonomisë. Për t’i ekzekutuar dhe për t’i administruar kompetencat e veta, provincës i lejohet ta mbajë pjesën më të madhe të taksave brenda. Qeveria e Provincës (Komiteti i Provincës) udhëhiqet nga guvernatori dhe nga një numër këshilltarësh. Përbërja e qeverisë duhet të jetë në përpjesëtim me përbërjen e popullsisë së provincës – sipas gjuhës. Bashkësia që flet në gjuhën ladine përbën jo më shumë se 4 për qind. Si e tillë, ajo nuk posedon fuqi elektorale. Për këtë arsye, me statutin e provincës është rregulluar që ladinët të jenë pjesë e qeverisë, pavarësisht nga rezultati zgjedhor apo nga numri i deputetëve të tyre në parlament.

* * *

Uashingtoni dhe Brukseli duhet t’i kërkojnë Beogradit që sipas modeleve evropiane të formojë asociacion për shqiptarët në Kosovën lindore (Preshevë, Bujanoc, Medvegjë), për boshnjakët dhe për hungarezët që gëzojnë një pseudo-autonomi.

* * *

Krijimi i çfarëdo asociacioni komunash serbe në Kosovë, vë në rrezik karakterin unitar të saj. Karakteri unitar i shtetit të Kosovës vihet në dyshim, si me kombinimin e modeleve që përbëjnë autonomi territoriale dhe jo-territoriale, ashtu edhe me formimin e zonave vetëqeverisëse apo vetë-menaxhuese.

Kosova është vend demokratik, ku mbizotëron ligji, rendi, rregulli dhe ku luftohet korrupsioni, si në asnjë vend tjetër të Ballkanit Perëndimor. Minoritetet në Kosovë i gëzojnë të gjitha të drejtat, si në asnjë vend të BE-së.