Behar Gjoka/

Libri “Letërsia në rrezik” është një nga tekstet teorike të T. Todorov, botuar më 2007 në Paris, të njërit nga studiuesit më të spikatur, i njohur me disa libra, teorikë dhe studimorë, që në fakt në hapësirën e këtij teksti shënon një qasje tepër interesante për risqet e shumta që i kanosen letrares në gjithëkohësi. Në faqet e këtij teksti kemi të pasqyruar shqyrtimin e një lëngate tjetër, si me thënë të një sëmundje, në dukje “të butë” të letrares, të paralajmëruar kohë më parë, që një tekst të ketë lidhje me letërsinë, të studiohet prej shkencës letrare dhe të formatohet formalisht në vargje, në prozë apo në dramë si letërsi dhe të ketë mungesa të ndjeshme në marrëdhënie me letraren, madje nganjëherë t’i mungojë plotësisht ajo, e megjithatë pa asnjë pengim ta sundojë skenën letrare.

Merreni me mend, vetëm një çast, lëngimin e letrave shqipe, të qarkuar nga simptoma (shenja) të shumta jashtëletrare, të shumëngjyrta. Kthimi tek ky libër, me vlera të shumëfishta, ngjau prej një rrethane specifike, kinse të furisë së debateve, mbase ma tepër debatesh të sajuara, tipike të burokracisë kulturore, por edhe të analfabetizmit funksional, si dhe në shumicën e vetë pabukëse, të pranishme në shtypin shqiptar prej disa javësh.

Të kuptohemi, nuk është e keqja tek debati, përgjithësisht i munguar në shoqërinë shqiptare, aq më tepër në mjediset akademike dhe mësimdhënëse, të cilat më së shumti gjallojnë, të ngujuara nën vellon e titujve të shumtë dhe të mbijetesës në hijen e institucioneve të asfiksuara, ndonëse të shkundura nga dija dhe të lidhur ngushtësisht vetëm se me qerret burokratike dhe politike, të secilit moment. E kam fjalën për atë rrekjen e mjerë, që sherrin zemrak, personal dhe krahinor, politik dhe jashtëletrar, ta paraqesin si një debat të mirëfilltë, e ku madje shkarjet dhe shkarrashkrimi të shiten si argumente të fundme, të dijes bashkëkohore, ndonëse është lëngatë e llafollogjemës së përhershme, në mëhallën e letrave shqipe, që sidomos dhe në mënyrë të posaçme pengon më pa tekstet e letërsisë së sotme shqipe.

Pikërisht, ky sherr biografik i radhës, mbushur me mllefe dhe një zhurmë shurdhuese për spiunër, sigurimsa, hapje – mbyllje dosjesh, heronjsh dhe antiheronjsh, në fakt është një ledh tjetër, si me thënë është një refuzim tjetër i estetikës, padyshim edhe më i madh se të gjithë pengojcat e tjera, sepse tashmë të gjithë flasin në emër të lirisë duke cenuar për ditë lirinë e tjetrit, lirinë e lexuesit që nuk ua ka ngenë broçkullave, e mbi të gjitha lirinë e letrares, e cila zakonisht frymon e pandotur prej mbetjesh jashtëletrare, zyrtare ose antizyrtare.

Sherrnaja, e mbrapshtë dhe pa vlerë, që ndizet sa herë e lypin nevojat, diku më përtej letrares, pra vetëm me shkase politike dhe të mbizotërimit të mjediseve mediatike, e kanë vënë letërsinë shqipe në një rrezik serioz, me gjasë në një zgrip mjeran, të një refuzimi estetik të radhës, dhe ka gjasa që ta lënë përjetësisht nën sqetullat e mediokritetit, kryesisht zyrtar. Po, letërsia shqipe, është e vërtetë që ka kohë që është e zhytur në shërbesë dhe parullëzim, ideologji dhe sociologji, por në sistemin shoqëror dhe politik ku kemi hyrë, mëtimi për ta sunduar skenën me çdofarë mjeti dhe me pallavra mediatike, del fare zbuluar, “çipllak” në dritë të diellit. Pra, zakonisht në këto raste të del prapanica jashtë, sepse nuk arrihet më që të mbyllen sytë, veshët dhe gojët e të gjithëve.

DROMCA TË LËNGATËS JASHTËLETRARE

Letërsia e sotme shqipe, veçmas të tjerash, një dimension i ligjërimit letrare të kësaj periudhe, tashmë gjendet e rrezikuar nga shumë lëngata dhe bjerrje jashtëletrare, e midis tyre, sa për fillim, po përmend vetëm disa prej sosh:

– Leximi i letërsisë si biografi, i bëmave dhe të pabëmave të akshit dhe akcilit shkrimtar, pra duke mbetur kështu peng i modelimit të djeshëm, ku autorët ndaheshin, madje me vijë demarkacioni të fortë, në përparimtarë dhe reaksionarë. E tanimë, në distancën e kaq viteve të sistemit demokratik, fare mirë mundet që të flitet, nëse do ta shohim letërsinë si të tillë, për një realizëm socialist të djeshëm, që funksiononte sipas verifikimit bardhë e zi dhe tashmë përballë tij, mund të flitet për një “realizëm demokratik” të sotëm, që vetëm sa ka përmbysur skemën, në zi dhe bardhë, që dikur ishte “bardhë e zi”.

Nëse për të parin, së paku teorikisht kemi rënë dakord se është i pavlerë dhe madje e shajmë gjithë ditën, me të dytin po sillemi paksa çuditshëm, madje krejt si të verbër, ose me gjasë si shërbëtor të kësaj kohe, duke harruar se edhe “realizmi demokratik”, është veçse ana tjetër e medaljes, që në fakt e vë në zgrip ekzistencën dhe vlerësimin e letrares, sepse në thelbin e vetë mbetet po ashtu, një refuzim i pastër i estetikës, që megjithatë “serviret” si përmbysje konceptuale. Leximi biografik, në poret ekzistues, është veçse vijimi i hullisë thelbësore të leximit sociologjik dhe ideologjik të letërsisë, pra duke mbetur kështu gjithnjë.

“Panorama”

See insights and ads

Boost post

All reactions:

66

Tiranë më 05.08. 2025/

Ndërprerja e filmit “ Lejleku” të regjisorit Isa Qosja, këtë javë, nga zërat agresivë dhe antishqiptarë të një grupi në Podgoricë, janë shfaqje zgjeruese e një agresioni anti gjuhës shqipe dhe identitetit shqiptar në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Reagimi racist i ekstremistëve ndaj gjuhës shqipe, ndërsa shfaqej premiera e filmit, përbën një akt ekstremist dhe të patolerueshëm. Ky episod është paraprirë nga disa ndodhi të bujshme antishqiptare, gjatë këtij muaji, të ndodhura në Kumanovë me ekstremistët maqedonas të fshehur nën petkun e tifozave si dhe në Manastir, ndaj një shtetasi të huaj që kishte veshur simbolin identitar shqiptar si dhe në Tetovë, ku rreth njëzetë huliganë maqedonas dhunuan dy gjimnazistë shqiptarë, për shkak se ishin të tillë.

Këto ndodhi rizgjojnë demonët e nacionalizmit dhe të ekstremizmit të dhunshëm antishqiptar në rajonin tonë, i cili ka një të shkuar të përgjakshme për këto shkaqe! UGSH vëren se rastet alarmante që kanë shkaktuar dhe po pasojnë me denoncime nga aktorë të rëndësishëm publikë dhe sidomos nga diplomacia, politika dhe partitizmi rajonal, shpallin alarm të ri për sëmundjen e vjetër, në rajonin tonë.

Ne vërejmë me shqetësim ë, se në hapësirën pa fund të rrjeteve sociale, mediave të reja dhe atyre tradicionale në shoqëritë e rajonit po shumëfishohet gjuha e urrejtjes antishqiptare. Institucionet shtetërore në Maqedoninë e Veriut, Malin e Zi dhe në Serbi, kanë reagime shpesh të vonuara dhe të pamjaftueshme për një ndikim frenues të këtyre orgqnizimeve apo akteve ekstremiste dhe të dhunshme.

Mediat dhe shumë prej opininistëve nacionalistë dhe ekstremistë antishqiptarë, po shtojnë hapësirat dhe sidomos rëndojnë gjuhën, ndaj shqiptarëve dhe bashkëjetesës ndëretnike në këto shoqëri. UGSH u drejtohet komuniteteve të mediave dhe gazetarëve, organizatave të kolegëve në këto vende, të bëhen pjesë e një reagimi refuzues për ekstremizmin, nacionalizmat dhe huligqnizmin e dhunshëm në përgjithësi. Gazetaria përherë do ta mbartë rolin e madh të ndikimit shoqëror përmes informimit dhe raportimit, duke dëshmuar përgjegjësi qytetare dhe respektim identitar ndaj cdo kombësie në rajonin tonë, i cili shkon drejt së ardhmes europiane.

Zyra Informuese

Unioni i Gazetarëve Shqiptarë

Prof.dr. Muhamet RACAJ, Gjeneral-major
Universiteti “Nënë Tereza”, Shkup/

“Luftërat e shekullit XXI kërkojnë liderë strategjikë që dinë të bashkojnë dijen, përvojën dhe aftësitë njerëzore për të arritur suksesin e operacioneve dhe për të ruajtur jetën e forcave të tyre në rrethana të paparashikuara dhe kërkuese”.

“Ky tekst shumë i shkurtër është frymëzuar dhe i bazuar në përvojën time 43- në udhëheqjen ushtarake dhe shpresoj se do të shërbejë për të frymëzuar dhe drejtuar liderët aktualë dhe të ardhshëm në këtë fushë jetike për sigurinë dhe paqen globale”.

Abstrakt
Ky punim trajton rëndësinë thelbësore të lidershipit strategjik dhe ekspertizën e nevojshme në operacionet ushtarake të shekullit XXI, ku sfidat e zmadhura dhe kompleksiteti i terrenit kërkojnë menaxhim efektiv të stresit dhe vendimmarrje taktike në kushte të vështira. Studiuhet roli i liderit si faktor kryesor në përballjen me sfidat operative, duke analizuar përvojat e misioneve ndërkombëtare me rrezikshmëri të lartë si “Liria për Irakun”, PHOENIX, ISAF dhe ALTHEA. Punimi përdor metodologji analitike dhe praktike që nxjerr në pah rëndësinë e trajnimit të vazhdueshëm, komunikimit të qartë dhe menaxhimit të stresit për sigurimin e suksesit operacional. Përfundimet nënvizojnë nevojën për lidership të vetëdijshëm për përgjegjësitë e veta dhe aftësi për adaptim në një mjedis operativ gjithnjë në ndryshim.

Fjalë kyçe: lidership strategjik, operacione ushtarake, stres luftar, menaxhim, komandim efikas.
Hyrje
Në shekullin XXI, luftërat kanë marrë dimensione të reja për shkak të avancimit teknologjik dhe ndryshimit të natyrës së konfliktit, duke rritur kështu kompleksitetin e operacioneve ushtarake. Në këtë kuadër, lidershipi strategjik bëhet faktor i pashmangshëm për drejtime të suksesshme të njësive në terren. Lidershipi nuk është vetëm ushtrim komandimi, por menaxhim i gjithanshëm i njerëzve, situatave dhe ndërlidhjes së proceseve në mjedise ku rreziku dhe stresi janë të pranishëm në çdo çast.
Objektivi kryesor i këtij studimi është të analizojë rolin dhe rëndësinë e lidershipit në menaxhimin e sfidave kritike të operacioneve ushtarake moderne, sidomos në aspektin e menaxhimit të stresit dhe rritjes operative të kapaciteteve të njësive. Ky punim synon të kontribuojë përmirësimin e parimeve të udhëheqjes në kushtet dinamike të fushave të betejës bashkëkohore.

PJESA KRYESORE

1. Sfida e lidershipit gjatë misionit
Lidershipi strategjik kërkon kapacitete të larta për të marrë vendime të shpejta dhe efikase nën presion, në kushte kur informacioni është i kufizuar dhe situata ndryshon me shpejtësi. Liderët duhet të mbajnë nën kontroll sigurimin e informacionit operativ, duke shmangur menjëherë çdo rrjedhje të mundshme që mund të kompromentojë misionet¹.
Prania e komandantit në terren është determinant kyç për motivimin dhe moralin e njësisë, si dhe ndihmon në njohjen reale të sfidave dhe rreziqeve të terrenit. Përkundër përfitimeve të pranisë në terren, liderët duhet të menaxhojnë edhe trajnimin dhe rotacionet për të mbajtur freski dhe vigjilencë mes njerëzve².
Një nga sfidat më të mëdha që unë kam parë gjatë detyrave në terren është lufta kundër vetëkënaqësisë, e cila i ekspozon njësitë ndaj rrezikut të shtuar. Mbrojtja kundër saj kërkon disiplinë të rreptë, ushtrime të shpeshta dhe përqendrim maksimal¹,².

2. Lidershipi strategjik efektiv gjatë misionit
Komunikimi efektiv me vartësit, dëgjimi i shqetësimeve dhe propozimeve, dhe udhëheqja me shembull personal janë parimet që garantojnë koordinim dhe besim midis komandantit dhe njësisë. Përdorimi i teknologjive moderne dhe përgatitjet taktike intensive e rrisin aftësinë për t’u përballur me situata të paparashikuara².
Lideri duhet të investojë në zhvillimin e aftësive të vartësve dhe në ndërtimin e një ekipi të fortë të përgatitur për të zëvendësuar komandantin në rast mospranie, duke garantuar kështu vazhdimësinë dhe fleksibilitetin operacional²,⁴.

3. Menaxhimi i stresit luftarak: shkaqet, shenjat dhe masat
Forcat elitare ushtarake operojnë në kushte të lodhjes së madhe dhe traumave psikologjike si pasojë e faktorëve të tjerë: periudha të gjata qëndrimi në zonë, humbje njerëzore, mungesa e pushimit dhe presionet familjare. Liderët strategjikë duhet të jenë në gjendje të njohin shenjat e stresit, të ndërhyjnë në kohë dhe të sigurojnë trajtim adekuat për të mbajtur kapacitetet luftarakë dhe shëndetin psikofizik të njësive³,⁵ ,⁶.
Njësitë me liderë të mirë trajnuar dhe të qëndrueshëm arrijnë të funksionojnë në mënyrë optimale edhe në kushtet më të vështira, duke minimizuar efektet negative të stresit në performancë dhe marrëdhëniet brenda grupit³,⁷.

4. Rritja e kohezionit dhe mbështetja e njësisë
Kohezioni i fortë është themeli i suksesit operativ dhe rezistencës ndaj ngarkesave psikofizike. Liderët duhet të sigurojnë kushtet optimale për pushim, stërvitje dhe angazhim aktiv të të gjithë pjesëtarëve në analizë dhe planifikim, duke nxitur solidaritetin dhe ndjesinë e përgjegjësisë kolektive⁴,⁷.
Gjendja fizike dhe morale duhet monitoruar vazhdimisht, ndërsa masat parandaluese dhe ripërtëritëse të jenë pjesë integrale e menaxhimit të njësive. Liderët duhet të ofrojnë mbështetje me ndjeshmëri dhe të shkëmbejnë përvojat për përmirësim të vazhdueshëm dhe përshtatje ndaj kërkesave që lëvizin shpejt⁴.

Përfundim:
Lidershipi strategjik është gurthemel i suksesit në zbatimin e operacioneve luftarake në shekullin XXI. Menaxhimi i stresit, aftësia për marrje vendimesh të shpejta dhe komunikimi i qartë me njësinë janë faktorë kyç për mbajtjen e reziliencës dhe realizimin e qëllimeve. Organizimi i duhur i pushimit, stërvitjeve dhe diskutimeve për mësime nga përvoja janë mjete esenciale për të garantuar suksesin dhe ruajtjen e jetës së pjesëtarëve nën komandë¹,² ,³.

Rekomandime nga përvoja 43-vjeçare si lider ushtarak:
Bazuar në 43 vite përvojë në udhëheqje ushtarake, nga njësitë më të vogla deri në nivele të larta të komandës së përgjithshme të ushtrisë, rekomandoj:
• Krijoni një ambient komandimi që promovon lirinë e shprehjes, mirëqenien dhe mirëmbajtjen e shëndetit fizik dhe psikologjik të personelit.
• Në çdo situatë forconi vetëbesimin tek njësia, liderët dhe pajisjet operacionale, sepse besimi është shtylla kryesore e suksesit në terren.
• Komandoni me shembull personal, duke demonstruar disiplinë të jashtëzakonshme, guxim dhe përgjegjësi.
• Prioritizoni pushimet dhe rikuperimin si pjesë integrale të planifikimit dhe realizimit të operacioneve, sidomos në misione afatgjata.
• Vendosni objektiva të qarta, të matshme dhe të arritshme për zhvillimin profesional dhe personal të pjesëtarëve, duke monitoruar progresin sistematikisht.
• Kuptoni dhe menaxhoni stresin në çdo individ dhe në njësinë si një e tërë, duke marrë masa parandaluese dhe intervenuese sipas situatës.
• Siguroni qarkullimin e informacionit në mënyrë të vazhdueshme dhe transparente në të gjitha nivelet e komandimit, për të minimizuar keqkuptimet dhe për të forcuar koordinimin.
• Trajnoni vazhdimisht liderët dhe njësitë në fushën e menaxhimit të stresit, teknologjisë dhe taktikave të reja të luftës.
• Mbani një elitë komandantësh fleksibël, të gatshëm për ndryshime dhe përshtatje strategjike në mjedise operative që ndryshojnë me shpejtësi.
• Çdo lider duhet të jetë një model i fortë në vlerësimin e moralit dhe gjendjes së përgjithshme të njësisë, duke ndërmarrë veprime të shpejta për të parandaluar krizën dhe të përmirësojë vazhdimisht kapacitetin operativ.
Këto rekomandime janë thelbësore për ndërtimin e një lidershipi të fuqishëm dhe të përkushtuar, që garanton jo vetëm suksesin e misioneve, por edhe mbrojtjen e jetës dhe dinjitetin e personelit ushtarak në shekullin XXI¹.

Literatura:
1.   Rudolf V. Gulijani, Ken Karuso; Akademski pecat, Shkup, 2009.
2.   US Department of the Army, Field manual FM 6-22.5, Combat Stress, 23 qershor 2000.
3.   Potpolkovnik Dritan Demiraj, Taktikat e forcave speciale, Tiranë 2009.
4.    Demiraj, D., 2014. VS në një perspektivë të re të luftës moderne, Tiranë.
5.    US Department of the Army, Field manual FM 6-22.5, Combat Stress, 2000.
6.    US Department of the Army, Field manual FM 22-51, Leaders Manual For Combat Stress Control, 1994.
7.    ADM McRaven, Special Ops Study, 1997.

Vasil William Dhimitri/

How might the growing dependence on artificial intelligence (AI) systems for decision-making,
and their illusion of knowledge, affect human intellectual autonomy? More importantly, will there ever be a point when AI benefits humans to the extent of becoming integrated within the human thought process, implying partial and, eventually, total control and replacement of the human mind?

Out of the vast majority of approaches one could take in answering the bipartite query above, my focus is to establish a thesis around the fact that if humans strive for convenience and innovate to make their lives easier, then once they achieve a certain threshold of ‘easiness’; a point at which the autonomous human intellect declines simultaneously to an uprise in complacency bias is inevitable.

According to Norbert Wiener, an American mathematician and philosopher, “even when machines do not in any way transcend man’s intelligence, they very well may, and often do, transcend man in the performance of tasks” (Wiener 1355). Precisely this assertion makes the questions of concern above so vastly valuable. The idea that human nature always strives for the ‘better’ – ‘better’ defined in the context of having nothing to do with the argument of AI lacking creativity or humans possessing some degree of it – automatically denotes the utilization of artificial intelligence (AI) in most human applications beneficial. Beneficial because nowadays, educational institutions and workplaces increasingly far orient themselves around regurgitation,
computation and memorization to the point where embedding a superintelligent assistant in
daily life to aid in simple tasks would be utterly foolish.

There is no denying that with the increasing dominance of AI exposure and an increasingly disengaged human population – in the sense that there seems to be a lack of interest, curiosity and information in understanding how modern machine learning works and doing anything to fix or adjust what it does wrong – autonomy in decision making will falter to a point beyond return. In multiple instances, AI proves its even, H-creative powers, such as the AARON program “that generates beautifully coloured drawings […] described by its human originator as a ‘world-class’ colourist” – but what average human concerns themselves with H-creative ideas when their sole objective in life, for the most part, is getting by in educational or work environments that rely on speed and repetition (Boden 24)? Thus, because “there is no problem getting a computer to make novel combinations of familiar concepts” and developers can achieve it “until kingdom come,”
which is what most individuals are actively seeking answers for, one can begin to see why the
downfall of human autonomy in creative thinking is imminent (Boden 25).

From a theoretical standpoint, AI developers design their machines to proces overwhelmingly 

large amounts of data, learn from it, and make inductions or deductions under self or guided input. However, given the current trajectory of AI users and the scarily great assistance AI provides, AI continuously grows its impression of being this illusion of unparalleled trust and accuracy. Furthermore, as time passes, the more AI learns to make decisions that better ‘fit’ its user base, the more increasingly reliant humans become and their intellectual capacity to research or double-check their decisions with first-hand literature or person-person interactions and even with generic search engines slowly deteriorates.

The underlying problem with designing machines that, from the outset, are “likely to
engage public trust and confidence; maximize the gains for the public and commerce; and
proactively head off any potential unintended consequences,” and most importantly free, is
that humans ‘think’ they will serve toward their advantage (Boden et al. 124). Temporarily,
that may be the case while the AI seeks to uncover and collect as much data as possible.
Nevertheless, let it be noted (with emphasis) that while the value of humans and the knowledge they bear declines in value with increasing employment of machine learning technologies, equally as much does AI itself begin to distinguish itself and assume control over the human decision-making process.

In evolutionary terms, humans will devolve their intellect by living with the illusion
that whatever information AI puts out is reliable. Once that point emerges on the modern
historical timeline, a powerful and superintelligent AI will inversely and uncontrollably evolve through genetic algorithms, “rules for changing itself,” similar to the “point mutations
and crossovers” that comprise biological development (Boden 29). This transcendence of AI
capabilities beyond what their programmers initially intended means fundamentally,
according to Wiener, that even “though machines are […] subject to human criticism,” that
criticism may become insignificant and ineffective until long after it is relevant – simply
because the human mind cannot develop and understand pari passu with a machine that is
undeniably more intelligent than its creator (Wiener 1355). Otherwise, once humans reach
this point of no return, an array of ethical and philosophical problems comes, so vast and
distressing and comparable to a careless driver not being able to avoid ramming into a wall
moments before disaster.

Let aside the notion of the human race becoming AI integrated and happily ‘satisfied’
with it doing all the tedious work that educational and workplace protocols reinforce on the
general population. Then the critical question is to be brought to attention. Barbara Johnson,
an American literary critic and translator, once remarked that “a robot […] is the fantasy of
the perfect slave” (Johnson 159). Based on this remark, the moral problem that comes to light
is: “Is AI the optimal enslaved being for any human with access to it, or is humanity the large
slave group serving the very few superintelligent machine learning platforms to date?” The
latter seems more authentic because humans idealize their perfect servant as intelligent and
submissive, but those two adjectives never seem to coincide effectively (Wiener 1357).

Although the idea that partial or complete control of AI within the human mind may seem far-fetched, it is a viable possibility. Considering that AI already shapes what the human population sees online or on social media and that people actively use and rely on virtual assistants like Siri or Alexa daily, integration is already taking place, just not on the physical scale imaginable by watching an AI-oriented science fiction film. However, that will takeplace once people entirely succumb to the temptation of having something to rely on every time a task becomes even remotely complex.

Still most people are reassured that something about the human race is unique and irreplaceable. They believe that “if a computer can do x, a person, even while doing x less well, is always said to do x + n, […] usually the human’s ability to produce art” (Johnson 154). In Johnson’s Persons and Things, the author brings up David Gelernter, an art historian claiming that “what gives art significance and value is that a person has something to say” (Johnson 154). Still, she must remember that AI has – not something, but ‘everything’ – available to its imaginary ears. While it may not say anything in the context of an originality debate, which has already lost its significance in a world that strives not for creativity but for redundancy, it listens, remembers and is capable of learning what originality seems like to beguile the end user. And herein, because most people are not intelligible or ‘original’ enough to disagree, lies the addictive reliability issue of AI.

The reason one could term the integration of AI in human lives ‘addictive’ is because
realistically speaking, AI systems can both positively and negatively impact human
intellectual autonomy – though it seems, on a surface level, to the average user per se,
ChatGPT, the positives outweigh the negatives. AI is exceptionally good at processing data,
analyzing patterns, and performing mathematical operations, which one should grant credit
and utilize to the fullest extent. On the other hand, one should refrain from using these tools
and let their spare time be ‘wasted’ in the sense of not employing time to better their creative
and strategic tasks or opportunities. What this theory brings up is a dazzling conundrum.
Should AI do all the essential critical thinking skills while truly giving humans the time and
space to pursue their creative aspirations? If so, would the average human take advantage of
it correctly or exploit it to satisfy their inner indolence? To the second question, the answer is
exploitation because once a person finds a way that makes everything as easy as possible tobrighten their lives and make room for less work-intensive affairs, they will pursue that way
no matter the cost, even if it means integrating an AI apparatus physically.

As for AI replacing the human mind, while extremely unlikely in this lifetime due to
the sole reason that scientists are yet to obtain a comprehensive understanding of the brain
and its behaviours, AI could provide many applications if embedded within a human’s central
nervous system or at least working in conjunction to it. Human capability would increase
tremendously (if implemented under the umbrellas of ethics and morality) by retaining and
grasping more valuable insights, automating repetitive tasks and processing data at rates that
would save immense effort and lead to the development of a more productive society.

Conclusively, it is still unclear when AI dependence will reach the extremes outlined
here, but for certain that humans will be contingent on it at some point or another.
While it may be possible to reduce AI dependence down the line, it could be arduous to
completely reverse the effects of such dependence, especially if humans have become too
reliant on their decision-making abilities. Additionally, should AI become too advanced or
integrated into society, it may require more than limiting its use or controlling its actions to
stop the human race from losing total autonomy of thought.

Works Cited 

Boden, Margaret A. “Computer Models of Creativity.” AI Magazine, vol. 30, no. 3, 2009, pp.
23-33., https://doi.org/10.1609/aimag.v30i3.2254.
Boden, Margaret, et al. “Principles of Robotics: Regulating Robots in the Real World.”
Connection Science, vol. 29, no. 2, 2017, pp. 124–129.,
https://doi.org/10.1080/09540091.2016.1271400.
Johnson, Barbara. “Artificial Life.” Persons and Things, 2010, pp. 153–162.,
https://doi.org/10.2307/j.ctvk12sgc.13.
Wiener, Norbert. “Some Moral and Technical Consequences of Automation.” Science, vol.
131, no. 3410, 1960, pp. 1355–1358., https://doi.org/10.1126/science.131.3410.1355

Vasil William Dhimitri është student i vitit të katërt në Universitetin e Torontos, me specializim në bioteknologji, biologji dhe kimi. Ai është nderuar me disa nga çmimet dhe bursat më të larta akademike në Kanada. Përveç arritjeve në studime, Vasili ka punuar si kërkues shkencor në University of Toronto Mississauga dhe si praktikant në disa institucione shëndetësore. Ai ka kontribuar gjithashtu si asistent pedagog dhe mentor për studentët e rinj, duke ndërthurur shkencën me edukimin dhe praktikën.

Prof. Dr. Begzad Baliu/

Prej dekadash ekziston një mendim se studimet onomastike në hapësirën e Kosovës kanë filluar kryesisht në fund të viteve ’60, kur shkenca shqiptare në përgjithësi dhe organizimi institucional në veçanti u çliruan nga strukturat e sigurimit rankoviqist. Faktikisht në këtë mendim ekziston një e vërtetë e artikuluar për shkencën albanologjike, kryesisht nga vitet ’70 e këndej, por nëse e shikojmë gjendjen më thellë, nuk është vështirë të shihet se dija shqiptare për toponiminë e Kosovës, ashtu sikur edhe për çështjen gjuhësore, etnike – materiale e shpirtërore, të hapësirës etnike dhe gjeografike shqiptare ka treguar interesim që në vitet ’30-ta.

Është Profesor Ahmet Gashi, biri i Kosovës, gjeografi, intelektuali, patrioti, arsimtari i Shkollës së Elbasanit dhe shkencëtari i shquar i shkencës shqiptare të kësaj kohe, i cili në hartën e tij të trojeve etnike të viteve ’30 e bëri realitet disa herë hapësirën e Kosovës dhe e rishikoi, e sistemoi dhe saktësoi jo vetëm hapësirën e etnikumit shqiptar po edhe toponiminë, ojkoniminë, oroniminë e hidroniminë e trojeve etnike shqiptare. Kjo është koha kur shfaqen edhe artikujt e parë jo vetëm për të shquar toponiminë historike të Kosovës, po edhe për t’iu kundërvënë shkollës së Jovan Cvijiçit. Po në këto vite kemi artikullin e parë të Profesor Idriz Ajetit për toponiminë në gazetën e Sarajevës Muslimanski svjest (1938).

Pas Luftës së Dytë Botërore nuk kanë munguar kërkimet në fushë të toponimisë, ndërsa përmasa e studimit të saj mbështetej në dijen e antropogjeografisë, gjuhësisë historike dhe dialektologjisë, një metodë kjo, e cila në studimet shqiptare në Shqipëri, pothuajse vazhdon ta ruajë statusin e njëjtë, ndërsa në Kosovë, u bë dije më vete që në vitet ’70, kur onomastika jo vetëm u bë dije më vete si kërkim gjuhësor po edhe sektor i veçantë brenda institucioneve ku studiohej ajo.

Në këtë rrjedhë do shquar Sektori i Onomastikës në Institutin Albanologjik të Prishtinës dhe Seksioni i Onomastikës në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, institucione këto të cilat realizonin aktivitete shkencore të kësaj natyre në përmasa jugosllave (i pari, përmes konferencës Onomastica jugoslavica) dhe në përmasa kombëtare (i dyti, përmes kërkimesh në teren, realizimit të magjistraturave e doktoratave, konferencave shkencore etj.)

Nuk mbetej prapa as projekti i madh kombëtar i kërkimeve në fushë të onomastikës historike dhe onomastikës së zbatuar, i Universitetit të Prishtinës dhe Institutit Albanologjik, realizimi i të cilit u bë i mundur përmes temave të magjistraturës dhe doktoratës. Le të kujtojmë këtu temat e magjistraturave dhe doktoratave nga studiuesi: Muharrem Peci, Onomastika e Shalës së Bajgorës (1983); Rexhep Doçi, Antroponimia e Llapushës (Prekorupës), (1983), Onomastika e shqiptarëve të Drenicës (1989) dhe Antroponimia shqiptare e Kosovës,I (1986); Bahtijar Kryeziu, Onomastika e Hashanisë (2000), Fjalor onomastik i Malësisë së Bujanocit (2006); Begzad Baliu, Onomastika e Gallapit (2003); Ramadan Asllani, Onomastika e Kaçanikut (2004); Maksut Haxhibeqiri, Toponimia e Ulqinit dhe rrethinës, Ulqin, 2001; Skënder Hoxha, Kontribut për studimin e toponimisë së Dushkajës (I) (1992); Kontribut për studimin e toponimisë së Dushkajës (II), (studim) (2000); Mustafa Ibrahimi, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të Prilepit, Krushevës dhe Velesit (2010); Xhemaludin Idrizi, Mikrotoponimia e Karshiakës së Shkupit (2003); Vebi Rrustemi, Hulumtime onomastike në Dervenin e Shkupit; Izmit Durmishi, Vëzhgime gjuhësore mbi toponiminë e Pollogut të Epërm të Gostivarit (2008) etj.

Vepra e dr. Sejdi Gashit, Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut, i dalë nga shtypi kohë më parë (dhjetor 2020) nga Instituti Albanologjik i Prishtinës, paraqet një vazhdimësi të këtyre kërkimeve në gjysmëshekullin e fundit, qoftë në Prishtinë, qoftë në Tiranë, qoftë në Tetovë-Shkup. Kjo vazhdimësi shihet prej projektit fillestar të realizuar si doktoratë (një traditë kjo e studimeve mbi modelin antropogjeografik (dialektologji, onomastikë përshkrim deskriptiv etj.) dhe modelin e botimit (hulumtim në teren, tipologji e mikrotoponimisë, studim etnogjuhësor e dialektor).

Vepra Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut, është strukturuar nga një parathënie, katër kapituj, rezymesë në gjuhën angleze dhe aparatit shkencor. Në parathënien e zgjeruar të këtij libri, autori sjell të dhëna për një traditë modeste të përshkrimit të toponimisë dhe antroponimisë së kësaj ane në gjuhën shqipe dhe për përkushtimin e tij që pas kërkimeve minimale të studiuesve të deritashëm ta marr përsipër një paraqitje sa më të plotë të kësaj lënde të pasur të mikrotoponimisë. Këtë lëndë gjuhësore, sikur e ka theksuar autori e ka mbledhur prej banorëve të tanishëm të kësaj ane duke udhëtuar nga njëri vendbanim në tjetrin dhe në situata të ndryshme: “në biseda të lira, në ndeja dhe festa të ndryshme, në dasma, në ceremoni varrimi; por edhe gjatë bisedave formale me folësit”. Në këtë mënyrë autori ka vjelë rreth 1200 njësi, të cilat, sikur thekson ai, emërtojnë fusha e toka bujqësore, zabele, kodra, brigje, lugje, livadhe e kullota, ara, lumenj, përrenj, troje, bjeshkë e male, kroje, varreza, qafa malesh, por edhe antroponime etj.

I bindur se paraqitjen e tyre sa më të saktë e ndihmon edhe hulumtimi i të folmes dialektore të kësaj anë, një specializim ky i tij në fushë të gjuhësisë, autori ka pasur në konsideratë dhe ka konsultuar edhe fjalorë të ndryshëm dialektorë të cilët që më parë kanë bërë përshkrimin e të folmes së kësaj ane dhe njësitë onomastike i ka regjistruar duke u mbështetur në regjistrat dialektore të këtij krahu të shqipes.

Kapitulli i parë sjellë të dhëna të cilat më parë i kishin përshkruar kryesisht antropogjeografët serbë e shqiptarë, por jo në ato përmasa, të cilat tani autori ynë i ka sheshuar e mbështetur në gjendjen aktuale të saj.

Të dhënat për pozitën gjeografike dhe klimën, përpjekjes për të dhënë një histori gjuhësore, etnografike, kulturore, patronimike të historikut dhe etimologjisë së vetë emrit Istog na e sjellin një pamje të mjaftueshme sociokulturore dhe socioetnografike, për të vazhduar më tej kërkimet në fushë të mikrotoponimisë dhe sidomos antroponimisë. Në këtë kapitull vend të rëndësishëm në kontekstin historiko-gjuhësor zë diskutimi mbi historikun e antikitetit dhe mesjetës së kësaj ane, si dhe diskutimi mbi etimologjinë e emrit Istog, i cili i konsideruar më parë përgjithësisht si oikonim sllav, këtu ubifikohet me patronimin Stoja, përkatësisht Istoja, duke ju referuar disa dokumenteve mesjetare të proveniencës sllave dhe osmane.

Kapitulli i tretë merret me veçoritë gjuhësore të të folmes së Istogut me rrethinë duke u ndalur në mënyrë të veçantë tek dukuritë fonetike (ndërrimet e tingujve), veçori këto të cilat kanë ndikuar ndjeshëm jo vetëm në stabilizimin e njësisë onomastike të vendit, po edhe në ruajtjen e strukturës gramatikore dhe semantike të mikrotoponimisë shqipe përballë ndikimit të strukturës gjuhësore – administrative serbe, sidomos gjatë shekullit të fundit. Po këtu është përfshirë edhe një pasqyrë e rëndësishme e studimeve të derisotme për Istogun me rrethinë. Kapitujt më të rëndësishëm të këtij vëllimi janë fjalori i toponimisë së Istogut me rrethinë dhe kapitulli i patronimisë së kësaj ane.

Sikur është theksuar në hyrje të këtij vëllimi në regjistrin apo fjalorin e mikrotoponimisë janë regjistruar nga tereni rreth 1200 njësi. Autori i këtij hulumtimi sikur është kujdesur ta respektojë mendimin e Norbert Joklit, që në hulumtimin e tij t’i paraqes jo vetëm vendbanimet, përkatësisht ojkonimet e kësaj zone, po të gjitha gjetjet në teren, sepse duke shënuar vetëm vendbanimet, përkatësisht ojkonimet e regjistruara kryesisht nga administrata mesjetare e kishës në gjuhën sllave, një kohë të gjatë është krijuar edhe bindja se fjala është për vendbanime sllave edhe atë jo vetëm në Istog me rrethinë, po edhe në Kosovë e Shqipërinë Veriore e Jugore.

Në fjalësin toponimik të kësaj vepre autori është përqendruar në diskutimin dhe sjelljen e një pamje sa më të plotë të atyre ojkonimeve të cilat i gjejmë edhe në dokumentet e mëhershme, kryesisht mesjetare. Kjo është edhe arsyeja që ai të merret gjerësisht me vendbanimet, përkatësisht ojkonimet: Cërrcë, Lubozhdë, Vrellë, Studenicë, Kaliqan, Shushicë etj. Pa dashur të merremi me etimologjinë e emrave të vendbanimeve, le të theksohet në këtë rast prania e emrave të tyre në dokumentet shekullore së paku nga mesjeta e këndej, një dëshmi kjo e jetës sedentare të popullatës së tyre shqiptare ndër shekuj.

Duke e respektuar këtë qëndrim polemizues të Norbert Joklit me veprën e Selishqevit për toponiminë dhe popullsinë e Shqipërisë Jugore e Juglindore, autori i kësaj vepre njëkohësisht ka përmbysur edhe një prirje të studiuesve shqiptarë në Kosovë, të cilët prej vitesh në kërkimet e tyre në teren kanë regjistruar kryesisht mikrotoponiminë dhe antroponiminë, e cila shquante që më parë anën gjuhësore apo semantike të hershme shqiptare dhe eventualisht trashëgiminë e krishterë që mund të shfaqte ajo njësi. Gjithashtu, më vjen mirë që këtë prirje, të cilën e kam ndjekur në studimet e mia në vitet ’90 dhe e kisha diskutuar prej shumë vitesh me autorin, studiuesi dr. Sejdi Gashi, e ka marrë dhe realizuar me kujdes e me sukses.

Pavarësisht se këto njësi mikrotoponimike, kryesisht emërtime për fusha e toka bujqësore, zabele, kodra, brigje, lugje, livadhe e kullota, ara, lumenj, përrenj, troje, bjeshkë e male, kroje, varreza, qafa malesh etj., japin mundësi diskutimi mbi strukturën fonetike, morfologjike, dialektore e semantike të shqiptimit dhe artikulimit, ato nuk japin shumë mundësi diskutimi historik e etimologjik, prandaj autori i veprës e ka parë të aryeshme t’i regjistrojë dhe t’i përshkruajë nga aspekti dialektor me shenjat diakritike. Në këtë regjistër mjaft të pasur rëndësi të dorës së parë marrin edhe përshkrimet popullore dhe legjendare të disa njësive mikrotoponimike jashtë vendbanimeve, qofshin ato vendbanime të përkohshme fushore, qendra arkeologjike, zonave etnografike etj.

Kapitulli i fundit sjellë një regjistër patronimesh (f.123), me interes për studiuesit e kësaj fushe të onomastikës. E vërteta, onomastika shqiptare nuk ka bërë shumë studime për antroponiminë dhe patroniminë e kohës së re, ndërsa studimet mjaft të thelluara janë bërë kryesisht për antroponiminë antike (ilire) dhe deri diku për periudhën e mesjetës. Megjithëse dokumentariteti i antroponimisë dhe patronimisë është më i pasur dhe më i dukshëm në pesë shekujt e fundit, studimi mbi këtë korpus sikur është parë i parëndësishëm përballë kërkimeve në hapësirën mesjetare dhe të antikitetit. Regjistri i partonimisë së Istogut me rrethinë jep mundësi studimi, madje jo vetëm për strukturën gramatikore e dialektore të tij, po edhe semantike e krahasuese me periudha dhe kultura komplementare të kohëve më të moçme.

Vepra e dr. Sejdi Gashit, Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut mbyllet me një Resume (f.135) në gjuhën angleze si dhe me një shtojcë që paraqet aparatin shkencor të kërkimit e të parashtrimit të lëndës: Simbolet fonetike, shkurtesat për literaturën e konsultuar, shkurtesa të tjera, shkurtesat e emrave të vendbanimeve etj. Me interes, për vlerësimin dhe diskutimet e më tejme të lëndës në fund kemi edhe literaturën e përzgjedhur.

Dr. Sejdi Gashi, Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2020, f. 162.