Nga Ahmet Qeriqi/
Tashmë dihet historikisht se “hebrenjtë erdhën në Gadishullin e Ballkanit, shumë më herët se sllavët e Jugut, ndoshta qysh në kohën e ekspeditës së Darit të Persisë kundër skitëve, pas ekspeditës së Lekës së
Madh në Azinë e vogël dhe pushtimit të Ballkanit nga romakët” ( Dr. Muhamet Tërnava, “Popullsia e Kosovës gjatë shekujve XIV-XVI, Prishtinë 1995, f. 395.). Në defterin e Sanxhakut të Vushtrrisë, të vitit 1526
janë shënuar një grup hebrenjsh, gjashtë shtëpi në Artanë, (ish-Novoberdë), të njohur në kohën e Perandorisë Osmane, si “Xhemati xhuhdan”. Ashtu si kudo nëpër vendet e Evropës, hebraikët merreshin me
tregti, me përfitime nga kamatat dhe me shtypjen e monedhave, në vende të njohura si, Derbhana. ( Po aty, faqe 369).
Popullata hebraike ka qenë e pranishme në shumë qytete, mbase edhe nëpër fshatra të Kosovës e gjithandej nëpër trojet shqiptare. Të përmendim me këtë rast se me shekuj kanë mbijetuar një shumësi emrash
hebraikë ndër shqiptarë dhe kjo na shtyn të mendojnë se një pjesë e tyre është asimiluar heshtas, sidomos në qytete për shkaqe të ruajtjes dhe zgjerimit të pasurisë.
Trajtimi njerëzor që iu bë hebrenjve nuk mendoj se ishte trajtim i organizuar shtetëror, për më tepër në Kosovë dhe në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore kishte të instaluara edhe qeveri kuislinge, të cilat
dashur pa dashur duhej t’ i zbatonin ligjet dhe synimet e pushtuesve italianë e gjermanë, atyre të cilëve edhe iu kishin bindur në rrethana të caktuara dhe të njohura historike.
Përveç ndonjë rasti të veçantë sikur kanë shënuar përfaqësues të organizatave shqiptaro-izraelite, tregojnë se ky angazhim dhe kjo “Besë e dhënë” nuk ishin akte vetëm individuale, por edhe institucionale.
“Fenomeni i Mikpritjes” ishte i ngulitur thellë në ndërgjegjen e shqiptarit, ishte akt moral i një rëndësisë dhe peshës së vet, po aq sa del i shënuar edhe në Besëlidhjen e Vjetër, në kohën e profetit Lot.
Ja si përshkruhet miku në besën dhe nderin e shtëpisë, në kohën e profetit Lot, vëllait të profetit Abraham. “Sodomasit e rrethuan shtëpinë e Lotit dhe i thanë: “Ku janë ata burra që hynë natën te ti, na i qit jashtë ta shfryjmë dëshirimin me ta! Loti doli te ta dhe pas shpine e mbylli derën e u tha: Mosni, vëllezërit e mi, mos ma bëni këtë të keqe. Ja, i kam dy vajzat e mia, të cilat nuk i ka prekur ende dora e mashkullit, ato po ua qes dhe bëni me to ç’ të doni, vetëm të mos u bëni gjë këtyre burrave, sepse kanë hyrë në hijen e pullazit tim…(Bibla shqip, faqe, 38.)
Profeti Lot kishte insistuar me çdo mënyrë të ruante nderin e atyre burrave, të cilëve u kishte hapur derën dhe i kishte pritur si miq. Ai, me qëllim për të mos lejuar t iu ndodhte asnjë e keqe, meqë ishin në besë të shtëpisë, pranon t’ ua japë bijat e veta sodomasve, që ata të dëfreheshin me to, por nuk pranon t’ua japë mysafirët, edhe pse sodomasit hyjnë me dhunë në shtëpinë e tij. Në Besëlidhjen e Vjetër, në Librin e Kronikave, faqe 475-506, gjenden një duzinë emra e patronime që janë identike edhe për shqiptarët. Një pjesë e këtyre emrave mund të ketë ardhur me kohën e përhapjes së krishterimit, por disa syresh me kohë janë ngulitur si emra të veçantë.
Dadani i Kamajve, mbase edhe nga Dardan, apo Dedan, Dedali, Dedë, Dedaj etj Trajta hebraike, Gergeziu, i përshtatet emri shqip Gjergj, mbase Gjergji i Zi.
Zara e Ezaut të Ismaelit. Emri Zarë, mbase edhe shkurtesë nga Zarife, është mjaft i përhapur ndër ne. Trajta Zarë-a ka qenë dhe është e përhapur si ndër shqiptarët krishterë ashtu edhe te ata me fe islame. Trajta e sllavizuar Zariq.
Emri i gjinisë femërore Zizë-a, me siguri nga Azize, është i përhapur sidomos në Kosovë.
Emra të tjerë të njëjtë nga shqiptimi si:
Jaku, Jakini, nga Jakob,
Maka, Makaj, Makolli. ( i biri i Makut)
Sara, Sarë, mbase nga Serafim, Serafinë…
Bebai, Bebaj, patronim jo aq i përhapur në Kosovë.
Zakai, Zakau, Zakaj. Zaiko( te bullgarët).
Besai. Emër hebraik i prezantuar në Kronikat… Besë- Besa, emër i gjinisë femërore shumë i përhapur ndër
shqiptarë, Trajta mashkullore Besian, Bestar, Besart, Besarbër, janë emra të prejardhur nga emir Besë.
Huli. Patronim jo shumë i përhapur. Hulaj, në Dukagjin, Anadrin…
Zamiri, Zemrani, emra të përhapur edhe ndër ne. Mbase kemi të bëjmë me koincidencë, meqë emri Zamir,
apo Zamire, është përfituar nga “zë i mirë”.
Hanah, trajta shqipe, Hanë-a, po kështu një emër popullor shumë i përhapur, i cili mund të lidhet edhe
Hanën, satelitin e tokës.
Gera, në shqip e hasim edhe këtë patonim, si Dile Geraj, etj, në Shqipërinë veriore. Gjosh, Gjoshi. Patronim i pranishëm edhe ndër shqiptarë.
Kada, Kadish, në gjuhën shqipe mund të ketë prejardhje nga emri arab, Kadri-e, apo Kadri-u në gjininë
mashkullore. Deri vonë në Drenicë ku emër është shqiptuar si Kadishe, por edhe Kadë.
Metushael. Trajta shqipe Metë- Metush, me prapashtesën, ush, si vogëlush, lepurush, etj. (Bibla shqip,
Ferizaj, 1994).
Trajta arabe e përbashkët me atë hebraike mund të rrjedhë nga Mehmet, Muhamet.
Në traditën shqipe, është e njohur forma e shkurtimit të emrave. Përgjithësisht preferohen emrat me një e
me dy rrokje. Andaj ndodh që qysh nga fëmijëria emri i gjatë të shkurtohet gjatë komunikimit dhe të mbetet
i tillë gjatë tërë jetës.
Fran nga Françesko, Ndue nga Andon, Zef nga Jozef, trajta islame Jusuf-Cufë.
Dan nga Ramadan, Din nga Nexhmedin, Metë nga Mehmet e shumë të tjerë.
Në Librin e Kronikave janë të pranishëm edhe shumë e shumë emra të tillë, ku vërehet një afri shqiptimi si te
hebrenjët ashtu edhe të shqiptarët e tri besimeve fetare. Ky fenomen gjuhësor, hebraik-shqiptar nuk del të
jetë i studiuar, me aq sa dimë ne.
Përkime kulturore hebraike shqiptare
Ndodhë që tradita kulturore e një populli të ketë përkime të shumta e traditën e popullit tjetër, edhe në
rastet kur dihet nga historia se nuk kanë qenë madje as fqinj. Ndikimi i kulturës e i trashëgimisë fetare
monoteiste hebraike, hetohet ku më shumë e ku më pak, te të gjithë popujt, sidomos ne Evropë dhe në
Lindjen e Afërt. Vendet në të cilat u zhvillua besimi fetar monoteist, qoftë ai i periudhës para krishtere apo
pas krishtere, kryesisht iu nënshtrua një ndikimi jo edhe aq spontan. Të dhënat që kemi nga periudha e
lashtësisë ilire, nuk ofrojnë fakte të mjaftueshme lidhur me përkime a marrëdhënie të ndërsjella kulturore.
Megjithatë, dihet fare mirë se i gjithë komunikimi, qoftë tregtar, ekonomik a kulturor mes Lindjes së Afërt
dhe Evropës, zhvillohej nëpër truallin e Ilirisë.
Përcjellja e traditës me interpretim gojor
Trashëgimia ilire e më pastaj ajo arbëreshe, kryesisht ishte e transmetuar dhe interpretuar gojarisht. Tradita
e shkrimit ose kishte qenë e përhapur dhe ishte rrënuar, ose nuk kishte qenë fare karakteristikë e botës iliroarbëreshe. Ato fragmente të shkurtra të mbishkrimeve mbi gurë varrezash, nuk mjaftojnë as përafërsisht për
të konceptuar drejt dhe me njëmendësi atë epokë mjaftë të gjatë kohore.
Një ndër argumentet më bindëse në këtë mes, do të mund të pranohej fakti I përcjelljes së traditës me
interpretim gojor. Eposi i periudhës së hershme në fazën e pare të shtjellimit, nuk ishte shkruar. Të dhënat
tregojnë se, “ Mahabharata”, “Ramajana”, “Veda” si dhe literature e lashtë biblike, në periudhën e hershme
të interpretimit nuk kishin qenë të shkruara. Trashëgimia kulturore ishte përcjell me të mësuar përmendësh.
Kundërshtitë, të cilat I hasim në literaturën hebraike lidhur me shënimin e shkrimit të shenjt, apo
interpretimin gojor, kanë zgjatur me shekuj.
Kasta fetare e saducenjëve, duke bashkëjetuar e bashkëpunuar me pushtuesit Helen, ishte më reformatore.
Ata e kishin përfillur traditën e shkrimit.
Kasta e farisenjve ishte më konservatore. Farisenjtë i përmbaheshin rigorozisht interpretimit gojor të
traditës fetare e kulturore. “ Fjala e gjallë mund të zhvillohet, mund të adaptohet në situate e rrethana të
caktuara…Ajo, shumë më lehtë interpretohej e shumë më vështirë ndalohej, për më tepër ajo i bishtëronte
edhe censurës, të cilën e kishte aplikuar pushtuesi. Ajo ( fjala ) nuk mund të ndizej në turr të druve, veç se në
rastet kur digjej së bashku me interpretuesin. ( Talmudi, parathënia e Eugjen Veberit, fq.23-24, Beograd,
1990).
Analogjikisht, me këtë traditë, do të mund të shpjegohej interpretimi e transmetimi i ligjit shqiptar. Kanuni i
Lekë Dukagjinit apo e drejta popullore shqiptare, të cilën e mblodhi, e sistemoi dhe e botoi ati I nderuar,
Shtjefën Gjeçovi, dëshmon bindshëm se ky ligj, qysh nga lashtësia, kishte arritur deri në kohën tone, duke i
nënshtruar kodekset e njohura të shkruara, romake e bizantine, sllave e turke. “ Sikurse gjuha shqipe dhe
historia shqiptare lëshojnë një dritë të re mbi ngjarjet historike të Ballkanit, ashtu edhe e drejta popullore
shqiptare, sidomos Kanuni I Lek Dukagjinit, hap horizonte qindvjeçare për studimin e zhvillimit dhe të
kryqëzimit të sistemeve të ndryshme juridike”. (M. Mlladoneviq në studimin Kanuni i Lekë Dukagjinit, fq.3,
Beograd, 1938. U ndala me qëllim te citati i tillë, për të argumentuar supozimin se kultura dhe tradita
shqiptare e lashtësisë, kishin mbijetuar në memorien e popullit. Tradita e shkrimit dhe integrimi i saj në
kulturën evropiane ndodhi me shumë vonesë. Mirëpo, prezantimi i begatisë kulturore shqiptare i qartësoi
shumë nga dilemat dhe i avancoi studimet e ndryshme historike, gjuhësore etj.
Ç’kanë të përbashkët hebrenjtë dhe shqiptarët?
Para se të viheshin në spikamë disa rite, kulte dhe besime të njëjta, të cilat janë të barasvlershme për të dy
këta popuj, do të duhej të kihej parasysh një fakt, të cilin askush dhe asnjëherë nuk e studioi me seriozitetin e
duhur. A u ndoq ndonjëherë qoftë edhe një hebre në truallin shqiptar?
Duke njohur sadopak historinë mijëvjeçaret të martirizimeve hebraike, kampet, holokaustet, getoizimin,
përndjekjet dhe të gjitha të ligat e nopranitë që ushtruan të tjerët kundër hebrenjve, s’ka si të mos shtrohetpyetja e mësipërme. Shqiptaria në etapa të caktuar mund të ketë njohur antibizantizmin, antiturqizmin e
antisllavizmin, po kurrë nuk e njohu antisemitizmin. Jo se shqiptarët nuk kishin komunikuar me hebrenjtë,
jo se nuk kishte pasur hebrenj tregtarë në truallin shqiptar, po duket sikur ndjenja e përbashkët e pësimeve
gjatë historisë, kishte përcaktuar të njëjtin fat tragjik. Për më tepër, po të studiohet me kujdes mentaliteti
dhe etnopsikologjia e këtyre dy popujve, do të mund të veçoheshin të dhëna me shumë interes. Shqipëria ka
mirënjohje e lavdërime nga bashkësia hebraike, sepse në botën shqiptare hebrenjtë ishin ruajtur si miq të
vërtetë, e miku në vatër sipas ligjit shqiptar ishte i paprekshëm, i pacenueshëm.
Historia hebraike është histori e njeriut të qytetëruar, të ndeshur kurdoherë me barbarinë. Duke qenë prore
të rrezikuar e të dëbuar me dhunë nga atdheu, duke qenë të shtrënguar të lëshojnë trojet e tyre jetike, të
rrezikuar nga asimilimi, hebrenjtë kishin krijuar mekanizma përkatës të ruajtjes dhe konstituimit të traditës.
Kulti i ruajtjes dhe i përcjelljes së traditës me besnikëri, nevoja e përhershme për të ruajtur autonominë e
qenies, i kishte shtyrë të organizoheshin në bashkësi të qëndrueshme, ku ruhej dhe zhvillohej feja, ku
mësohej dhe transmetohej tradita, duke organizuar me maturi dhe fanatizëm jetën paralele qytetare. Etnosi
hebraik, sado që i shpërndarë në të katër anët e rruzullit, kishte arritur të mbijetojë duke u mbështetur
fuqimisht në traditën autentike. E kaluara iliro-shqiptare ishte ndeshur me të njëjtin fat tragjik. Pushtimi
romak sikurse në Iliri, me tërë barbarinë ishte manifestuar edhe kundër hebrenjve. Kolonizimi e dhuna
helene-bizantine, kishte shkaktuar pothuajse të njëjtin fat tragjik. Edhe periudha e pushtimeve turko-arabe,
nuk i kishte kursyer këta dhe popujt të tjerë, numerikisht të vegjël.
Duke qenë prore me atdhe dhe përkatësisht të mohuar, sublimohej dashuria e zjarrtë për token, bukën,
traditën, lirinë. Kudo që vdiste hebreu linte amanet që mundësisht të varrosej në Izrael. E tillë ishte edhe
porosia e shqiptarit. Hebrenjtë në mënyrë rigoroze e kishin ruajtur fenë e të parëve, shqiptarët i kishin
sendërtuar kultin e besës, e kishin ruajtur gjuhën, traditën e transmetimit gojor të begatisë kulturore.
Kulti i shenjtërisë së bukës
Në traditën hebraike, sipas Talmudit, janë të njohura katër ndalesa lidhur me trajtimin e bukës. Mbi bukë nuk bënë të vendosen gota a ena me ujë. Mbi bukë nuk bënë të lihet a të vihet sipëri mishi i papjekur.
Buka nuk bën të hidhet. Është e ndaluar që ena të pastrohet me bukë.Këto dhe ndalesa të tjera, të cilat në tërësi i ka përfillur dhe në një masë i përfill edhe sot tradita shqiptare. Ato
shënojnë të njëjtin kult, lidhur me bukën si ushqim, si “ Shpirt i shpirtit”. Motoja e jetës tradicionale shqiptare ishte:Bukë e krip e zemër”. Për më tepër tradita shqiptare njeh edhe ndalesa të tjera lidhur me trajtimin e bukës. Mbi troha të bukës nuk bënë të shkelet. Troshat pastrohen nga tryeza dhe nuk hidhen në mbeturina, por zakonisht u hidhen shpendëve a kafshëve. Trajtimi i tillë, sidomos përfillja dhe ruajtja e këtij relikti tradicional, zbulon esencën e qëndrimit konservativ për të ruajtur me besnikëri vlerat e qytetërimit autentik. Përkatësia fisnore hebraike njihet qysh nga koha e profetit
Jakob. Të dymbëdhjetë djemtë e profetit ishin shpërndarë në token e premtuar dhe kishin formësuar etnikumin hebraik. Iliriku i dikurshëm njihte organizimin fisnor. Formimi i mëvonshëm i dymbëdhjetë fiseve shqiptare, karakteristikë që është ruajtur deri vonë, sidomos në Shqipërinë veriore dhe verilindore ( në Kosovë dhe viset e tjera shqiptare ), nuk është mbase vetëm një rastisje. Fisi ishte instance e një organizimi të jetës qytetare, që ruante kryesisht prejardhjen mbi baza gjinie e gjaku. Anëtarët e një fisi konsideroheshin si të një trungu, të një bashkësie
të afërt, e cila konstituohej si organizëm autonom me të drejta dhe obligime, që buronin nga tradita patriarkale. Organizimi i jetës qytetare patriarkale, nderi dhe respekti për të moshuarit, respektimi i prindërve, ngritja në këmbë në momente kur hynë miku, por edhe personi tjetër më i moshuar, janë disa nga reliktet që e kanë begatuar traditën shqiptare.
Ligji i Moisiut, i cili në një fare mënyre ka ndërtuar bazamentin e traditës morale monoteiste mbi parime të rigorozitetit të përmbajtjeve etike, ka ngjashmëri të shumta me ligjin shqiptar. S’ka dyshim se Ligji i Moisiut ka ndikuar në të gjitha kodekset morale të kohës, andaj edhe ndikimi në ligjin shqiptar nuk është i rastësishëm. Për më tepër, ligji tradicional shqiptar ka përmbaruar një sistem të mëvetësishëm në
interpretimin e disa normativave morale. Rrethi i lidhjeve me kurorë në Ligjin e Moisiut dhe përgjithësisht në traditën monoteiste, ishte përcaktuar në një rreth të ngushtë shtrirjeje.
Ligji shqiptar, lidhjen e kurorës mes burrit e gruas e sanksiononte edhe në kuadër të fisit, si dhe në vëllamërinë e lidhur me personin e fisit tjetër. Ky fenomen, gjithsesi interesant, ka bërë që bota shqiptare, jo vetëm të mos e njohë incestin dhe veprime të tjera të panatyrshme e perverse, por të krijojë institucione autonome në kryqëzimin e kurorave jashtë lidhjeve të gjakut, elementë që ndoshta më së miri e ka ruajtur mëvetësinë qytetëruese.
Ligji i njohur i Leviratit, sado që nuk është përfshirë në KLD, në të kaluarën ka gjetur shtrirje në veçanti te shqiptarët, të cilët kishin pranuar islamin.
Kulti i ditës së shtunë-Shabat
Dita e fundit e javës, e shtuna, të hebrenjtë është dita rigorozisht e përcaktuar për pushim. Sipas gjenezës, Hyji, krijuesi JAHV, e kishte ndërtuar botën dhe gjithësinë për gjashtë ditë, ndërsa ditën e shtatë kishte pushuar. Kulti i kësaj dite të mirënjohur në traditën hebraike shënon festën e përhershme javore. Tradita monoteiste e krishterë si dhe ajo islame, nuk i kishin përfillur shenjtërinë e kësaj dite. Se kishte qenë dikur kjo ditë e shenjt edhe të shqiptarët, nuk ka të dhëna të shumta. Me gjithë atë, duke u bazuar në një përbetim popullor të mirënjohur dhe mjaft të përhapur në formulimin: “për të shtunë e shtatëqind vjet”, do të mund të hetohej një analogji gjithsesi interesante. E shtuna, sipas formulimit përbetues, është e vetmja ditë për të cilën dikur janë betuar shqiptarët. Dihet po ashtu nga tradita se dita e shtunë ishte ditë tregu, pra, gjithsesi si e tillë është edhe ditë pushimi. Këtë e vërteton formulimi, “shtunak”, një mbiemërzim me të cilin shënohet personi i cili është kthyer nga tregu. Tradita gojore shqiptare ka ruajtur një motiv nga një legjendë ku flitet për bekimin, përkatësisht nderimin e ditës së diel si ditë të shenjt. Ky motiv i përket periudhës së përhapjes
së monoteizmit të krishterë, si dhe zëvendësimit të festave e të riteve të ndryshme fetare. Një shenjtor i qorton nëntë vëllezërit që punojnë ditën e diel. Vëllezërit arsyetohen me faktin se që të gjithë kishin
trashëgimtar memecë e të verbër, dhe për t’i mbajtur në jetë duhet të punonin ditë e natë. Shenjti shëron ashtu sikur dikur zoti Krisht, të verbëritë shohin e të pagojët flasin. Ky motiv që, gjithsesi i përket periudhës së hershme të përhapjes së krishterimit, në mos tjetër, tregon se kalendari i vjetër me shumë vështirësi zëvendësohej me të riun. Përbetimi “ Për të shtunë e shtatëqind vjet”, vërtetë zbulon një fakt, një relikt nga tradita e begatë e trashëgimisë sonë kulturore. Përkimet kulturore hebraike-shqiptare, nuk mund të jenë të rastësishme, as mund të jetë ky ndonjë fenomen i shkëputur. Po të bëheshin studime edhe më serioze dhe të avancuara në këtë segment, gjithë sesi do të zbuloheshin të dhëna e fakte me interes për të kaluarën dhe traditën e begatshme kulturore e historike të këtyre dy popujve. (A. Qeriqi: Gjurmime dhe studime, Prishtinë 2011).
Literatura:
1. Talmudi, parathënia e Eugjen Veberit, fq. 23-24, Beograd, 1990.
2. Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933.
3. Dr. Muhamet Tërnava, “Popullsia e Kosovës gjatë shekujve XIV-XVI, Prishtinë 1995.
4. Bibla shqip, Ferizaj, 1994.
5. M. Mladoneviq në studimin Kanuni i Lekë Dukagjinit, fq.3, Beograd, 1938.
6. Codice di Manui, lib. III nd. 99-101.
7. Epika historike,II, Tiranë 1981.
8. Bujku, Prishtinë 1994.
9. A. Qeriqi: Gjurmime dhe studime, Prishtinë 2011.( E dergoi per Diellin:Ermira Babamusta)