Dr.Nikollë Loka/
Pas Luftës së Parë Botërore, marrëdhëniet greko-shqiptare u përfshinë në një klimë mosbesimi dhe tensioni, të shkaktuara nga pretendime territoriale, trajtimi i pakicave dhe çështje identiteti etnik. Në këtë kontekst delikat diplomatik, një intervistë e realizuar në vitin 1926 nga gazetari Vangjel Nasho Qirko me Presidentin e Greqisë arvanitasin Teodoros Pangallos ofron një pasqyrë të politikës së jashtme greke dhe qasjes së saj ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve. Gjenerali Pangallos, i njohur për retorikën e tij direkte dhe rolin e tij në stabilizimin e Greqisë pas katastrofës së Anadollit, në intervistën e dhënë deklaron një orientim të qartë drejt paqes dhe stabilitetit rajonal. Ai shprehet se “Greqia ka arritur kufijtë e saj natyrorë dhe se politika ekspansioniste ka përfunduar. Në këtë kuadër, ai shpreh dëshirën për ndërtimin e marrëdhënieve miqësore me Shqipërinë, të cilën e cilëson si “motër të vogël” me të cilën Greqia ka ndarë “lidhje origjine, gjaku e luftërash të përbashkëta”.
Përpara se të shqyrtojmë dhe analizojmë deklaratën e kryeministrit të Greqisë, është e nevojshme të përmendim një informacion të rëndësishëm të dërguar nga Mid’hat Frashëri nga Athina më 17 tetor 1925, drejtuar Hysen Vrionit, ministër i Punëve të Jashtme të Shqipërisë.
Ky informacion ka të bëjë me një takim të zhvilluar me zotin Pangallos dhe përmban detaje që pasqyrojnë orientimin diplomatik të zotit Pangallos. Në këtë letër, Midhat Frashëri shprehet: “Sot poqa zotin Pangallos… u përgjegj se dëshironte edhe ay fort shumë që të jemi miq, ndaj ka dhënë urdhër në Ministri të Punëvet të Jashtme të kërkohet nga Shqipëria, agrementi për gjeneral Kondulin, si ministër. Shtoi se Kondulin e ka mik personal dhe se është dashamir i shqiptarëve”. Ky informacion, i botuar në vëllimin e tetë të veprës së zgjedhur të Mid’hat Frashërit, ofron një pasqyrë të rëndësishme të marrëdhënieve diplomatike midis Shqipërisë dhe Greqisë gjatë vitit 1925, duke u theksuar jo vetëm përpjekjet për të zhvilluar marrëdhënie miqësore, por edhe figura kyçe që mund të ndihmonin në forcimin e këtyre lidhjeve, siç është rasti i Gjeneral Kondulin, i konsideruar prej tij si mik i shqiptarëve.
Deklarata e gjeneral Teodoros Pangallos, si president i Greqisë (1925–1926), përbën një nga momentet më të veçanta në historinë e marrëdhënieve shqiptaro-greke. Qasja e tij, e shprehur në termat më të qartë dhe të drejtpërdrejtë, dëshmon një përpjekje për të çliruar politikën greke nga trashëgimia e nacionalizmit ortodoks dhe për të ndërtuar një raport fqinjësor mbi baza respekti reciprok dhe realizmi etnopolitik. Një nga elementet më domethënës të kësaj deklarate është mohimi i doktrinës tradicionale greke që e identifikonte ortodoksinë me grekësinë. Pangallos artikulon qartësisht se kombësia nuk mund të ndërtohet mbi përkatësi fetare, por mbi racë, gjuhë dhe ndërgjegje kombëtare: “Ortodoksët shqiptarë, nga raca, gjuha, kombësia, janë shqiptarë…”. Ky qëndrim paraqet një ndryshim rrënjësor nga pozicionet e mëparshme të Athinës zyrtare, të cilat kishin përdorur ortodoksinë si mjet politik për të justifikuar pretendimet mbi Jugun e Shqipërisë, të quajtur nga qarqet greke “Vorio Epir”.
Deklarata përmban një tjetër komponent të rëndësishëm: njohjen zyrtare të minoritetit shqiptar në Greqi. “Çamëve u njihen gjithë të drejtat si minoritet shqiptar në Greqi…”. Pangallos nënvizon se problemet e pakicave etnike nuk duhet të shërbejnë si burim tensioni, por përkundrazi si ura bashkëpunimi. Ai thekson njohjen e minoritetit shqiptar në Epir dhe premton zbatimin e detyrimeve ndërkombëtare në favor të tyre, duke premtuar ndëshkim të elementëve lokalë përgjegjës për shkelje të të drejtave të tyre në të kaluarën. Në një kohë kur çamët përballeshin me diskriminim sistematik dhe më vonë u dëbuan me forcë nga trojet e tyre në vitet 1944–1945, ky qëndrim i Pangallos ishte revolucionar dhe largpamës, duke parashikuar standardet ndërkombëtare për të drejtat e pakicave.
Pangallos merr një pozicion të prerë kundër organizatave nacionaliste si klubet “vorio-epirote”: “Do të shpërndajmë të gjitha klubet vorio-epirote dhe organizata të tjera të tilla…”Kjo ishte një politikë e paimagjinueshme për shumë qarqe greke të kohës. Për herë të parë, një udhëheqës grek i nivelit të lartë e konsideronte të nevojshme çmontimin e një mekanizmi institucional që ushqente tensione dhe destabilitet në Shqipëri, me qëllim ndërtimin e një marrëdhënieje të sinqertë e të barabartë. Përveç çështjeve etnike e identitare, deklarata merr një kthesë të qartë në sferën praktike: Kjo përfaqëson një model bashkëpunimi të bazuar në interesin e ndërsjellë, një qasje që mungonte në marrëdhëniet shqiptaro-greke, zakonisht të ngarkuara nga tensione politike dhe pretendime territoriale.
Që nga fundi i marsit 1926, nisën përpjekjet për nënshkrimin e një sërë marrëveshjesh ndërmjet qeverive të Shqipërisë dhe Greqisë, që kishin si synim zhvillimin e tregtisë dypalëshe dhe rregullimin e çështjeve konsullore, të nënshtetësisë dhe të ekstradimit. Pangallos e kuptonte se stabiliteti rajonal ndërtohet mbi ndërlidhje ekonomike dhe komunikim të hapur, jo mbi politika përjashtuese. Më tej, ai përdor një gjuhë të butë, dashamirëse dhe afirmative, që ishte jashtë normës për një figurë ushtarake në krye të shtetit:“Duhet të japim prova të gjalla kundrejt motrës së vogël, Shqipërisë, që ushqejmë ndjenjat më të sinqerta…”Ky ton afektiv dhe paternalist, megjithëse mund të ngjajë romantik, përfaqëson një përpjekje të sinqertë për çlirimin e marrëdhënieve nga trauma historike, përfshirë Luftën e Parë Botërore dhe përplasjet e hershme për kufijtë.
Deklarata e Pangallosit është një dëshmi unike e një alternative politike që fatkeqësisht nuk u përqafua nga pasardhësit e tij. Me rrëzimin e tij nga pushteti dhe rikthimin e nacionalistëve konservatorë, Greqia rifilloi politikat hegjemoniste ndaj Shqipërisë dhe mohoi ekzistencën e pakicave shqiptare në territorin e saj. Megjithatë, ky moment historik mbetet një shembull i një mundësie të humbur për fqinjësi të mirë, bazuar në respekt, realizëm dhe të drejta të barabarta. Ai tregon se edhe në një rajon të ngarkuar me konflikte etnike dhe pretendime territoriale, është e mundur të artikulohen politika të guximshme dhe paqësore, nëse ekziston vullnet politik dhe vizion shtetformues.
Në përfundim, deklarata e gjeneral Teodoros Pangallos përbën një moment të rrallë qartësie politike dhe largpamësie në historinë e marrëdhënieve shqiptaro-greke. Ajo sfidoi doktrinën tradicionale greke që identifikonte ortodoksinë me grekësinë, njohu të drejtat e minoritetit shqiptar në Greqi dhe propozoi një model fqinjësie të bazuar në barazi dhe bashkëpunim ekonomik. Megjithëse kjo qasje nuk gjeti vazhdimësi, ajo mbetet dëshmi se është e mundur të ndërtohen marrëdhënie ndërfqinjësore të qëndrueshme nëse respektohen identitetet kombëtare dhe të drejtat themelore të pakicave. Sot, në një kontekst evropian integrues, ky model përbën një referencë të vlefshme për politikën e jashtme dhe për zgjidhjen paqësore të çështjeve të trashëguara.