(“Felix, qui potuit rerum cognoscere causas atque metus omnes)”/
Studimet medievistike për Shqipërinë dhe shqiptarët kanë qenë objekt parësorstudimi për vepra kapitale të auotrëve eminetë botëror, duke sjellur informacione dhe të dhëna të vlerëshme, të patejkaluara edhe sot e kësaj dite. Ndër emrat më të rëndësishëm janë edhe F. Riçeputi, D. Farlati e J. Koleti, të cilët në nëntë vëllime shkruan “Historinë e Ilirisë së Shejtë”, të mbështetur në të dhëna burimologjike të kohës, nga arkivat e bibliotekat që mund të kishin në dispozicion. Thellësia e studimit, saktësia e përshkrimit të ngjarjeve, korrektësia dhe paanësia e transmetimit të të dhënave dhe skrupuloziteti i pasqyrimeve logjike të një materie shumë-vëllimore të bëjnë të çmosh lartë të gjitha këto aftësi, të cilat për ne sot janë bazë themelore e studimeve dokumentare apo sintezave të ndryshme të kësaj periudhe.
Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest
Për shkak të pozicionit të saj gjeografik, Shqipëria megjithëse shpesh e izoluar, ka qenë përherë në udhëkryqin e perandorive, qytetërimeve dhe civilizimeve të ndryshme. Në lashtësi, për shekuj me rradhë, ajo është gjendur në kufirin politik, ushtarak dhe kulturor ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, në fillim midis Perandorisë Romake dhe qytetërimit helen, më pas në mesjetë, midis Italisë katolike dhe Perandorisë Bizantine ortodokse. Më tej, deri në pushtimin e plotë nga Turqit, Shqipëria gjendej ne frontin midis Evropës së krishterë dhe Lindjes ortodokso-islamike.[1]
Korpusi Illyricum Sacrum është një nga arritjet kryesore historiografike dhe burimologjike jo vetëm për Shqipërinë dhe Ballkanin, por në gjithë Europën e shekullit të 18-të.[2] Edhe pse e botuar që nga viti 1751, kjo vepër edhe sot e gjithë ditën ka rëndësi të dorës së parë si burim i të dhënave për historinë mesjetare të tërë Ballkanit, në veçanti të Ilirisë së lashtë.
Historiografia e shekullit të XVII-të dhe të XVIII-të shquhet për ndërmarrje të mëdha botuese. Ajo ka nxjerrë në dritë vepra monumentale, që jo vetëm i kanë rezistuar kohës, por edhe u bënë udhërrëfyese për një sërë studimesh të mëvonshme, duke shërbyer edhe sot e kësaj dite si bazë për botime dhe editime serioze. Po përmendim vetëm disa nga këta editorë dhe kryeveprat e tyre kapitale si psh. Roccho Pirri,[3] Philippe Labbè,[4] Johann Friedrich Schannat,[5] Jan Jiri Stredovsky,[6] Michaelis le Quien,[7] Marco Hansizio,[8] Dionysii Sammarthani,[9] Henrique Florez,[10] etj.
Një vështrim i përgjithshëm për këtë epokë nuk mund të fillojë pa përmendur atë që është konsideruar si themeluesi i historiografisë moderne kardinalin Caesare Baroni. Vepra monumentale e kardinal Baronit,[11] në atë kohë prefekt i Bibliotekës Apostolike të Vatikanit, dhe e grupit të tij të bashkëpunëtorëve, Annales ecclesiastici,[12] (botuar brenda një periudhe prej 19 vitesh [1588-1607]), pasohet nga një seri veprash të tjera të kësaj natyre, siç janë veprat kapitale të autorëve të mëdhenj: Ferdinando Ughelli[13] Italia Sacra,[14] të cilën e botoi në vitet 1642-1648; pastaj seria hagjiografike, njëra ndër seritë më të rëndësishme të shekullit të XVII-të, me vlerë akoma të pakapërcyeshme, Acta Sanctorum[15] e Ioannes Bollandi-t[16] e të bashkëpunëtorëve të tij.
Të tre këta autorë përdorën metoda të reja për të shkruar historinë, duke inkorporuar tekste të nxjerra nga dorëshkrimet e dokumentet e shumta, të përshkruara me shumë korrektësi nga arkivat e bibliotekat e ndryshme, si dhe duke i shoqëruar ata edhe me citate të veprave të autorëve të shquar, me komente në favor të argumentimit sa më të saktë të ideve dhe të mendimeve të parashtruara, duke i ilustruar me harta e tabela ndihmëse për t’i kuptuar sa më drejtë dhe sa më plotësisht ato.
Ishte pikërisht vepra e bollandistëve[17] ajo që e frymëzoi projektuesin e veprës monumentale Illyricum Sacrum, Filip Riçeputin, për të nisur kalvarin e gjatë e të mundimshëm të mbledhjes, analizimit dhe përgatitjes për botim të burimeve dokumentare e jodokumentare që i përkisnin historisë së Ilirisë.
Vlerësimi i bashkëkohësve për këtë vepër do të na përcillej me thënien e Tamburinit: “… La prima opera dopo quella dei Bollandisti, che in genere istorico e critico…”[18], thënie kjo me shumë kuptim, nën dritën e së cilës vlen të analizohet e gjithë vepra Illyricum Sacrum, sidomos nga ana e historiografëve, për ta kuptuar historiografinë[19] e asaj epoke që vazhdon të jetë themel solid edhe sot e kësaj dite dhe qëndrimin kritik ndaj burimeve dhe dokumenteve burimore.
Për vendet e Ballkanit Illyricum Sacrum ka një rëndësi të jashtëzakonshme jo vetëm si njëra ndër veprat e para historiko-kritike, por edhe si vepra më e plotë burimore për këto hapësira.
Lënda burimore, dokumentare dhe literatura në korpusin Illyricum Sacrum janë jo vetëm për ilirët (por edhe për popujt e tjerë të trevave ballkanike), për shtrirjen e tyre gjeografike, jetën, organizimin shtetëror, (themelimin dhe ngritjen e qyteteve të rëndësishme iliro-shqiptare prej lashtësisë deri sot), por edhe për sukseset e disfatat: luftërat me grekët, romakët, bizantinët, anzhuinët dhe sllavët,[20] duke trajtuar këtu edhe rezistencën e Gjergj Kastriotit Skenderbeut[21] kundër turqve,[22] për të ardhur deri te fillimi i shekullit XVIII, përkatësisht Kuvendi i Arbërit[23] dhe ngjarjet e tjera që pasojnë në atë periudhë.
Në mënyrë të veçantë në këtë korpus, trajtohet historia e ungjillizimit të ilirëve, në periudhën apostolike në hapësirat e gjera të Ilirikut, përhapja e krishtërimit,[24] themelimi dhe shtrirja e kishave, kuvendeve, manastireve dhe katedraleve, ndarja administrative-kishtare, hierarkia katolike[25] e provincave kishtare[26] dhe e qendrave ipeshkvnore e kryeipeshkvn-ore,[27] përfaqësimi i tyre që prej koncileve më të hershme e deri te ai Arbërit në vitin 1703, etj.
Nga pikëpamja e rëndësisë së burimeve, Illyricum Sacrum mund të krahasohet me një arkiv më vete. Asnjë burim tjetër, i botuar apo i pabotuar, nuk do të mund të zinte vendin e këtij korpusi.[28] Asnjë institucion, asnjë akademi, asnjë shtet, nuk ka mundur të bëjë një vepër të ngjashme për trashëgiminë kulturore-historike të popullit shqiptar prej kohërave të lashta e deri në mesin e shekullit XVIII.[29]
Ndër burimet e rëndësishme për njohjen e historisë së lashtë të Ilirisë janë veprat e historianëve dhe të gjeografëve grekë e romakë.[30] Ilirët,[31] duke qenë për shekuj me radhë fqinjë të grekëve dhe romakëve, duke pasur marrëdhënie me ta, kanë tërhequr vëmendjen e autorëve të lashtë.
Të dhëna për ilirët, ndonëse të pakta, gjejmë duke filluar nga Homeri dhe Hesiodus[32] në shekujt X-VI para Krishtit. Njoftime me interes na jep gjeografi grek Scylax,[33] që i përket shekullit VI para Krishtit. Për shekullin e V para Krishtit , kemi njoftime më të shumta dhe më të rëndësishme nga autorët grekë si Herodotus,[34] Hecataeus.[35] Veprat e Herodotit dhe të Thucydides,[36] i cili është quajtur i pari historian kritik i kohës së lashtë, kanë një rëndësi të veçantë për historinë e Ilirisë. Në “Luftën e Peleponezit” Thuqididi flet edhe për fiset Ilire duke dhënë njoftime interesante mbi gjendjen e tyre në shekullin V para Krishtit. Për shekujt e mëvonshëm burimet bëhen më të shumta, më të pasura dhe më kritike. Një rëndësi të posaçme kanë njoftimet dhe gjykimet, ndonëse të përcipta, që filozofi i madh grek i shekullit IV para Krishtit, Aristophanes,[37] na jep për qytetet dhe fiset e Ilirisë, për rendin e tyre shoqëror dhe për sistemin e tyre shtetëror. Fragmente të vlefshme na kanë mbetur nga veprat e Theopompus[38] nga shekulli IV para Krishtit, dhe të Agatharkidit nga shekulli II para Krishtit, të cilat flasin për rendin shoqëror të Ilirëve.
Historinë e luftërave të Ilirëve me Romën në shekullin II para Krishtit, na e jep me hollësi historiani Polybius.[39] Duke filluar nga shekulli I para Krishtit, burimet letrare greke plotësohen me ato romake. Krahas grekëve, Diodorus Siculus[40] e Scymnus,[41] njofime mbi Ilirët në shekullin I para Krishtit na japin Julius Caesar,[42] Titus Livius[43] dhe Pomponius Mela.[44]
Autorët e lashtë të shekullit I pas Krishtit, duke u mbështetur në veprat e shkruara para tyre, një pjesë e mirë e të cilave për ne janë të panjohura, bëjnë fjalë edhe për ngjarje të shekujve të kaluar. Nga këto, njoftime më të pasura dhe më të rëndësishme mbi ilirët dhe Ilirinë i gjejmë te historiani romak Appianus[45] dhe gjeografi grek Amasenus Strabo[46] Historianët dhe gjeografët e tjerë të këtyre shekujve, që na japin burime të vlefshme për njohjen e historisë së vjetër të Shqipërisë janë: Plini Plaku,[47] Plutarchus,[48] Dion Cassius,[49] Flavius Arrianus,[50] Claudius Ptolemaeus,[51] etj, ndërsa Stefan Bizanti, i shekullit VI pas Krishtit, në fjalorin e tij na jep njoftime të autorëve antikë, veprat e të cilëve kanë humbur. Materiale për dyndjet e barbarëve gjejmë tek autorët e shek. V-VI pas Krishtit, si Amion Maecelini, Porpyrius,[52] Procopius Caesariensis,[53] etj.
Gjatë shekujve të shkuar Iliria kishte kaluar një lulëzim të qytetërimit latino-ilir, duke i dhënë Romës disa perandorë, në mesin e të cilëve edhe Aurelianin, Dioklecianin, Konstantin e Madh, etj.
Në kohën e shkatërrimit të Perandorisë Romake, Iliria u sulmua shpesh nga popuj të ndryshëm si: vizigotët, hunët, ostrogotët, gotët, avarët, etj, të cilët territoret ilire i bënë arenë luftërash shkatërrimtare, duke pushtuar pothuajse tërë Gadishullin Ballkanik.[54]
Nga fundi i shekullit VI dhe fillimi i shekullit VII nga veriu depërtuan fise të popujve sllavë: bullgarët, serbët dhe kroatët, që për një kohë të shkurtër pushtuan pothuaj tërë Ilirinë përkatësisht territoret në mes Dravës, Moravës dhe Vardarit duke dalë deri në brigjet e detit Adriatik.[55]
Ndërrimeve të pandërprera të pushtuesve të shumtë, ndarjeve fetare në mes të Romës e Bizantit në shekujt e mëvonshëm, si dhe copëtimet territoriale të trevave ilire [albane] në mes serbëve, bullgarëve dhe kroatëve, në shekujt pasardhës ju shtuan edhe pushtimet normane dhe venedikase, duke bërë kështu që bregdeti shqiptar, por edhe brendia, të shndërrohen në teatër[56] luftërash të vazhdushme, ku popullsia vendëse çdoherë rrezikohej të zhdukej në forma të ndryshme, qoftë edhe me asimilim. Familjet fisnike të popullsisë vendëse, shqiptare, formuan principata[57] të vogla lokale, duke ndihmuar edhe ato shkatërrimin e Perandorisë Bizantine.[58] Në këtë kohë lindin shumë formacione administrative në vend të Perandorisë Bizantine, njëri nga të cilat është edhe ajo shqiptare, Principata e Arbërit[59] (fillimi i viteve 60 të shekullit XII) me kryeqendër Krujën, me një territor që shtrihej përafërsisht në mes të Lezhës-Durrësit dhe Ohrit.[60]
Duke qenë se Iliria, gjatë periudhave të ndryshme historike shtrihej në hapësira të ndryshme gjeografike, herë më të gjera e herë më të ngushta,[61] autorët e veprës Illyricum Sacrum u përcaktuan për kufijt gjeografikë të Ilirisë në kohën e perandorit Justinian.[62]
Referencat:
[1] Robert Elsie, në hyrje të librit të: Jean-Claude Faveyrial, Histoire de l’Albanie. /Edition établie et présentée par Robert Elsie/. Peja: Dukagjini, 2001, f. III. [Ne kemi konsultuar botimin në frëngjisht. Ky libër është përkthyer edhe në shqip: Zhan-Klod Faveirial, Historia (më e vjetër) e Shqipërisë. /Përktheu Gent Ulqini. Redaktoi dhe pajisi me shënime Qemal Velija/. Tiranë: Plejad, 2004.]
[2] Shaban Sinani, Illyricum Sacrum po mërgon. Shekulli. Tiranë, 7 korrik 2004, viti VIII, nr. 184 (2276), f. 18; Musa Ahmeti, Dokumente të reja të Mesjetës shqiptare në arkivat e Vatikanit. [Katekizma, toponime, tekste fjali e deri fjalor në gjuhën shqipe, nga vitet 1407-1781]. Ballkan. Tiranë. 18 shkurt 2004, viti III, nr. 2729 (6229), f. 28-29.
[3] Roccho Pirri, Sicilia Sacra disquisitionibus et notitiis illustrata, Ubi Libris quatuor, postquam de illius Patriarcha, et disquisitum est, a Christianae Religionis exordio ad nostra usque tempora cujusque Praesulatus, majorumque beneficiorum instituito, Archiepiscopu, Episcopi, Abbates, Priores, singulorum jura, privilegia, praeclara monumenta, Civitates Dioceseon cum praecipius earum templis, religiosque familiis, atque Viri Siculi vel sanctitate, vel doctrina illustres continetur, explicantur. Auctore abbate Netino et Regio Historiographico don Roccho Pirri S. T. A U. J. D. Regio Capellano Canonico, Apostolico Protonotario atque in Sancto Quaesitorum fidei Tribunali Censore, et Consultore. Editio Tertia emendata, et continuatione aucta cura et studio S. T. D. D. Antonini Mongitore Metropolitanae Ecclesiae Panormitanae Canonici, judicis Synodalis, et in SS. Inquisitionis Siciliae Tribunali Qualificatoris, et Consultoris. Accessere. Additiones et Notitiae Abbatuarum Ordinis sancti Benedicti, Cisterciensium, et aliae quae desiderabantur, Auctore P. Domino. Vito Maria Amico. A Catana S. T. D. ac Dacano Casinensi. Panormi: Apud haeredes Petri Coppulae, Ex Typographia Sebastiani Coleti (Superiorum permissu, et privilegio), 1733-1789. [vëll. I-VIII].
[4] Philippe Labbè, Sanctorum patrum, theologorum, scriptorumque ecclesiasticorum utriusque testamenti bibliotheca chronologica …, Parisiis: Apud G. Benard, 1659.
[5] Johann Friedrich Schannat, Joannis Friderici Vindemiae literariae, hoc est Veterum monumentorum ad Germaniam sacram praecipuae spectantium collectio… Cum figuris aeneis. Fuldae, Lipsiae: Apud Mauritium Georgium Weidmannum, 1723-1724.
[6] Jan Jiri Stredovsky, Sacra Moraviae historia, sive Vita ss. Syrilli et Methudii.. ex diversisi historicorum tum impressorum, tum scriptorum codicibus, ex continuata, atque romanorum pontificum bullis, acerbo sudore collecta… nunc prim. milla omnia luci publicae exposita a Joanne Georgio Stredowsky. Solislbaci: Impensis Georgi Lehmanni, 1710.
[7] Michaelis le Quien, Oriens Christianus, inquator patriarchatus digestus; quod exhibentur Ecclesiae, Patriarchae, caeterique praesules totius orientis. Studio et opera R. P. F. Michaelis le Quien, Morino-Boloniensis, Ordinis Fratrum Praedicatorum. Opus Posthumum. Tres magnas complectens Diaeceses Ponti, Asiae, et Thraciae, Patriarchatui Constantinopolitano subjectas. Pariis: Ex Typogfraphia Regia, 1740. [vëll. I-III].
[8] Marco Hansizio, Germaniae Sacrae. Metropolis Lauriacensis cum Episcopatu Pataviensi chronolgiche propsita. Augustae Vindelicorum: Sumptibus Georgii Schluter et Martini Happach, (Cum Privilegio S. Caesareae Majestatis et Facultate Superiorum), 1727-1729 [vëll. I-II].
[9] Dionysii Sammarthani, Gallia Christiana in provincias ecclesiasticas distributa; qua series et historia archiepiscoporum, episcoporum, et abbatum Franciae Vicinarumque ditionum ab origine Ecclesiarum ad nostra tempora deducitur, et probatur ex authenticis Instrumentis ad clacem appositis. Opera et studio Domini Dionysii Sammarthani, Presbyteri et Monachi Ordinis Sancti Benedicti, e Congregatione Sancti Mauri. Lutetiae Parisiorum: Excudebat Johannes-Baptista Coignard, Regis et Academiae Gallicae. Architypographus (Cum approbatione et privilegio Regis), 1715-1865. [vëll. I-XVI].
[10] Henrique Florez, España Sagrada. Theatro Geographico-Historico de la Iglesia de España. Origen, division, y limites de todas sus Provincias. Antiguedad, Traslaciones, y estado antiguo, y presente de sus Sillas, con varias, Dissertaciones criticas. Contiene una clave geographica, y geographia Ecclesiastica de los Patriarcados, con el origen de las Dignidades Pontificias, contraido a la Iglesia de España, y Divisiones de las Provincias antiguas de estos Reynos. Segunda Edition. Madrid: En la Oficina de Antonio Marin, 1754-2000. [vëll. I- CLXXXI].
[11] Çezare Baroni ka lindur më 30 tetor 1538 në Sora. Ka vdekur më 30 qershor 1607. Për më shumë të dhëna të konsultohet Aldo Ferrabino, Dizionario Biografico degli Italiani. Roma: Instituto della Eciclopedia Italiana, fondata da Giovanni Treccani, 1964, vëll. VI, f. 470-478; J. Wahl, New Catholic Encyclopedia. /Second edition/. Washington D. C: Thomson & Gale, The catholic University of America, Washington, D.C. 2002, vëll. II, f. 105-106.
[12] Caesare Baronio, Annales Ecclesiastici. Auctore, Caesare Baronio Sorano, Congregationis Oratorii Presbytero. [Ex Typographia Vaticana, de Superiorum concessione], Romae, 1588–1607. [vëll. I-XII. Vëllimi XII, mban titullin: Caesare Baronio, Annales Ecclesiastici. Auctore, Caesare Baronio Sorano, ex Congregatione Oratorii S.R.E. Presbyt. Cardinali Tit. SS. Nerei et Achillei et Sedis Apostolicae bibliothecario].
[13] Ferdinando Ugeli ka lindur në vitin 1595 në Firencë dhe ka vdekur në vitin 1670 në Romë. Për më shumë të dhëna të konsultohet: Benedetto Nicolini, Enciclopedia…, vëll. XXXIV, f. 612. Botimi i parë i veprës Italia Sacra u bë në vitet: 1642-1648 në Romë. Ne kemi shfrytëzuar ribotimin e dytë nga vitet: 1717-1722.
[14] Ferdinando Ughello, Italia Sacra sive de episcopis Italiae, et Insularum adjacentium, rebusque ab iis praeclarea gestis, deducta serie ad nostram usque aetatem. Opus singulare Provinciis XX. Distinctum, in quo Ecclesiarum origines, Urbinum conditiones, Principum donationes, recondita monumenta in lucem proferuntur, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, (Superiorum permissu, et privilegio), 1717–1722. [vëll. I-X].
[15] Ioannes Bollandvs, Acta Sanctorum Qvotoqvot toto orbe Colvntvr, vel a Catholicis scriptoribus celebrantvr, qvae ex Antiqvis Monvmentis Latinis, Graecis, aliarvmqve gentium collegit, digessit, notis illvstravit Ioannes Bollandinvs Societatis Iesv Theologvs, Seruata primigenia Scriptorum phrasi. Operam et studium contvlit Godefridvs henschenivs eiusdem Societatis Theologvs. Ianvarii, Tomvs I. Antverpiae: Apud Ioannem Mevrsivm, 1643-1960. [Vëllimi i parë është botuar në vitin 1643 në Antverpen, ndërsa vëllimi 67 në vitin 1940 në Bruksel. Ky vëllim ka këtë titull: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, /Presbyteri Societatis Iesu/, Propylaeum ad Acta Sanctorum Decembris. Ediderunt: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, Presbyteri Societatis Iesu. Martyrologium Romanum ad formam editionis Typicae Scholiis Historicis Instructum. Bruxellis: Subventionne par la Fondation Universitaire, 1940].
[16] Ioannes Bollandvs ka lindur në vitin 1596 në Julémont [Limburgo] të Belgjikës. Ka vdekur në vitin 1665. Për më shumë të dhëna të konsultohet: Baudouin de Gaiffier, Enciclopedia Italiana…, vëll. VII, f. 323-325; P. Roche, New Catholic…, vëll. II, f. 471-472.
[17] Viktor Novak, Latinska paleografija. Beograd: Naučna Knjiga. 1952, f. 23.
[18]Archivum Romanum Societatis Iesu [ARSI], Opera Nostrorum [Opp. N.N.] 222, f. 120r.
[19] Musa Ahmeti dhe Etleva Lala, Një burim me vlera të mëdha për historinë tonë kombëtare. /Directorium ad passagium faciendum (Udhëzim për të kryer kalimin e [detit] i Guljelm Adamit. Ekskluzive. Tiranë–Prishtinë. Gusht 2002, nr. 28, f. 90-96.
[20] Ludwig von Thallóczy, Beiträge zur Siedlungsgeschichte der Balkanhalbinsel. /Die Urgeschichte des Illyrertums auf dem Gebiete Bosniens. Në: Illyrisch-Albanische Forschungen. München und Leipzig: Verlag von Duncker et Humblot, 1916, vëll. I, f. 40-47. Ne kemi shfrytëzuar edhe: Vëzhgime Iliro-Shqiptare. Përkthye nga Mustafa Merlika-Kruja. [Camaj-Pipa]. Shkodër, 2004, f. 42-44; Sh. Sinani, “Illyricum…, f. 18; Musa Ahmeti, Në vitin 1368 përmendet për herë të parë mbiemri Kastritot. Ekskluzive. Tiranë-Prishtinë. Nr. 25; maj 2002, f. 88-90; Dmitrij Tschižewskij, Die Nestor-Chronik. /Slavistische Studienbücher Herausgeben von Dmitrij Tschižewskij, Reinchold Olesch un Dietrich Gerhardt. VI./. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1969, f. 1-324.
[21] Aleks Luarasi, Shteti dhe e drejta shqiptare në epokën e Skënderbeut. Tiranë: Luarasi, 1998, f. 17-166; Musa Ahmeti, Një akt diplomatik nga kancelaria e Skënderbeut. (Viti 1458). /Burim me vlerë të rëndësishme për historinë tonë kombëtare/. Lobi. Shkup. 14. 10. 2002, nr. 87; Harry Hodgkinson, Scanderbeg. /Edited by Bejtullah Destani & Westrow Cooper. With an introduction by David Abulafia/. Dublin: The Centre for Albanian Studies. 1999; për më shumë informacione të konsultohet: Kasem Biçoku-Jup Kastrati, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Bibliografi, 1454-1835. Tiranë: Biblioteka Kombëtare Tiranë, 1997.
[22] Neol Malcolm, Kosovo. A short Hiytory. Londër: Papermac, 1998, f. 41-92; Musa Ahmeti, Një letërkëmbim i Skenderbeut me Sulltan Mehmetin II. [Janë këto disa fragmente të një letërkëmbimi të dy armiqve të mëdhej të historisë, Skënderbeut dhe Sulltan Mehmetit II. Kjo korrespodencë jo vetëm që hedh dritë mbi zhvillimet e rëndësishme të kohës, por përçon edhe një mesazh tjetër të qëndrueshëm dhe largvajtës; është gjuha e përdorur, kultura e shkrimit dhe mënyra e komunikimit që e bën edhe sot këtë korrespodencë të lexohet me ëndje]. Koha Ditore. [Koha për kulturë, nr. 156]. Prishtinë, 21 qershor 2003, f. 25-26.
[23] Vinçenc Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703. Ulqin-Tuz: Instituti i Filosofisë dhe Sociologjisë, Prishtinë. Botimi i dytë, Shoqata Don Gjon Buzuku. 1999; Engjëll Sedaj, Papa shqiptar Klementi IX-Albani & Kuvendi i Arbënit. Prishtinë: Buzuku. 1998; Etleva Lala, Mbretëria e Arbërisë dhe Papati në gjysmën e parë të shek. XIV. Në: Kuvendi i Arbënit 1703. Tubimi shkencor-kulturor në 300-vjetorin e mbajtjes së tij. Prishtinë: Shpresa. 2004, f. 150-187; Bardhyl Demiraj, Aktet e “Kuvendit të Arbënit” dhe rëndësia e tyre në studimet albanologjike. Në: Kuvendi i Arbënit 1703. Tubimi shkencor-kulturor në 300-vjetorin e mbajtjes së tij. Prishtinë: Shpresa. 2004, f. 70-87.
[24] Odorico Raynaldo, Annales Ecclesiastici ab anno MCXCVIII ubi Card. Baronius desinit. Cardinalis Baronius, auctore Odorico Raynaldo, Congregationis Oratori. Presbytero. Accedunt in hac editione notae chronologicae, criticae, historicae, quibus Raynaldi Annales illustrantur, supplentur, emendantur, auctore Joanne Dominico Mansi, Lucensi, Congregationis Matris Dei. Lucae: Typis Leonardi Venturini (De Superiorum Licentia), 1752, vëll. IX; Skënder Anamali, Kasem Biçoku, Ferit Duka, Selim Islami, Muzafer Korkuti, Stavri Naçi, Frano Prendi, Selami Pulaha, Pëllumb Xhufi, Historia e popullit shqiptar. Ilirët. Mesjeta. Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shekujve XVI- vitet 20 të shekullit XIX. Tiranë: Botimet Toena, 2002, vëll. I, f. 200-202. [Në vazhdim e citojmë: S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…,].
[25] Conrad Eubel, Hierarchia catholica Medii Aevi sive summorum porntificum, S. R. E. Cardinalium, ecclesiarum antistitum. Vëll. I, ab anno 1198 usque ad annum 1431 preducta. Monasterii: Sumptibus et typis, Librariae Regensbergianae: 1898; vëll. II. ab anno 1431 usque ad annum 1503 preducta, Monasterii, 1901.
[26] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 202-203.
[27] Ermanno Armo, Località, chiese, fiumi, monti e toponimi varii di un’antica carta dell’Albania Settentionale. Pubblicato sotto gli auspici della Reale Societa Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta). /Pubblicazioni “dell’ Instituto per l’Europa Orientale” – Roma. Seconda Serie. Politica-storia-economia XXVI/. Roma, 1933-XI, f. 30-185; Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj. Ferizaj: Drita, 1992, f. 90-112; Darko Sagrak dhe Musa Ahmeti, Dr. Milan pl. Šufflay – Izabrani eseji, rasprave i članci. Zagreb: Nakladnik: Darko Sagrak, 1999; Stjepan Krasić, Generalno učilište dominikanskog reda u Zadru ili «Universitas Jadertina» (1396-1807). /Sveučilište u Splitu, Filozofski fakultet u Zadru. Monografije, libri 3/. Zadar: Filozofski fakultet, 1996.
[28] Sh. Sinani, Illyricum Sacrum…, f. 18-19.
[29] Sh. Sinani, “Illyricum Sacrum…, f. 18-19.
[30] Robert Elsie, Early Albania. A Reader of Historical Texts 11th-17thCenturies. /Balkanologische Veröffentlichungen Osteuropa-Institut der Freien Universität Berlin/. Wiesbanden: Harrassowitz Verlag, 2003, vëllimi XXXIX, f. 4-11.
[31] Milan Shuflaj, Serbët dhe Shqiptarët. Tiranë: Bargjini, 2002, f. 10-12; Paolo Petta, Despotë të Epirit e princër të Maqedonisë. /Mërgata Shqiptare në Italinë e periudhës së Rilindjes. Titulli i origjinalit: Despoti d’Epiro e principi di Macedonia/. [Përkthyer nga Pëllumb Xhufi]. Tiranë: Shtëpia e librit & Komunikimit. 2001, f. 9-18; Moikom Zeqo, Mes Laokontit dhe Krishtit. Onufri II. Tiranë: Medaur. 2000, f. 316; Oliver Jens Schmitt, Das venezianische Albanien (1392-1479). /Südosteuropäische Arbeiten, 110/. München: R. Oldenbourg Verlag München, 2001, f. 55.
[32] Hesiodus, [VIII-VII, a. C], Opere. Florentiae: Philippus Iunta. 1515; Hesiodus, Opere Latino e greco. Basiliae, 1542.
[33] Scylax, di Carayanda [VI, a. C], Periplus maris interni. Amstelodami: Apud Ioh. et Cornel. Blaev., 1639.
[34] Herodotus, [484-415, a. C], Historiae. Romae: Arnoldus Pannartz, 1475.
[35] Hecataeus, di Abdera, [IV-III, a. C], Frammenti Latino e greco. Altona: Sumptibus Jonae Korte, 1730.
[36] Thucydides, [465-395, a. C], De bello Peloponnesium Athenesiumque libri VIII. Laurentio Valla interprete: et nunc à Conrado Heresbachio ad graecum exemplar diligentissime recogniti. Coloniae: Eucharius Cervicornus, 1527; Thucydides, Histroy of the Peloponesian war. With an english translation by Charles Forster Smith /of the Universty of Wisconsis/. Cambridge, Massachusetts Harvard University Pres, London: William Heinemann Ltd., 1980, vëll. I-IV /Lib, 1-8/.
[37] Aristophanes, [445-385, a. C], Comoediae Latino. Venetiis: Apud D. Jacob a Bvrgofrancho Papiensem, 1538.
[38] Chio di Theopompus, [376, a. C], Hellenica oxyrhynchia cum Theopompi et Cratippi fragmentis /recognoverunt brevique adnotatione critica instruxerunt Bernardus P. Grenfell… et Arturus S. Hunt. Oxoni: Ex typographeo Clarendoniano, 1909.
[39] Polybius, [205- 120 a C], Historiarum libri quinque in latinam conversi linguam, Nicolo Perotto interprete. Florentiae: Per haeredes Philipi Iuntae, 1522.
[40] Diodorus Siculus, [60-30, a. C], Bibliotheca historica./Diodori Siculu scriptoris graeci Libri duo primus de Philippi regis Macedoniae, aliorumque quorundam illustratrium ducum, alter de Aleandri fili rebus gestis, utrusque latinitate donavit Angelus Cospus bononiensis. Alexandri regis vita, quam graeca scriptan a Iohanne Monacho Ang. Corpus vertit in nostram linguam/. Viennae Panoniae: Per Hieronymum Victorem, 1516; Diodorus Siculus, Bibliotheca historica. Basiliae: Excudebat Henricus Petrus, 1531.
[41] Chios di Scymnus, [184-3 a. C], Die Welt-Rundreise eines anonymen griechischen Autors. Kommentar von Martin Korenjak. Hildesheim, New York: G. Olms, 2003.
[42] Iulus Gaius Caesar, [100-44, a. C], Opere. Florentiae: Opera et impensa Philippi Giuntae bibliopolae Fiorentini, 1508; Iulus Gaius Caesar, Opere. Hoc volvmine continetur haec Commentarorum de bello Gallico libri VIII. De belo ciuili pompeiano libri IIII. De bello Alexandrino liber I. De bello Africano liber I. De bello Hispaniensi liber I… Venetiis: In aedibus Aldi, et Andreae soceri, 1519.
[43] Titus Livius, [59 a. –17 d. C], Ab urbe condita. Parisiis: Venundantur ab Jadoco Badio Ascensio, 1516.
[44] Pomponius Mela, [I.], Chorographia. Geographiae libri tres. Hermolai Barbari. In eundem integrae castigationes. Index in Pomponio contenorum copiosissimus. Vienae Pannoniae: Per Hieronymunm Vietorem Philovallem et Ioannem Singrenium de Oeting, 1512; Pomponius Mela, Chorographia. Coloniae Agrippinae: Apud Ioannem Berckmannum, 1573.
[45] Ne kemi konsultuar këto botime: Appianus Alexandrivs, De bellis civilibvs Romanorum, cvm libro peqvam eleganti qvi Illyrivs, et altero qui Celticvs inscibitvr. Venetiis: Opera Magistri Bernadini de Vitalibus, 1526; Appianus Alexandrivs, Rommanorum Historiarvm Celtica, Libyca, vel Carthaginensis, Illyrica, Syriaca, parthica, Mithridatica, Ciuilis, quinque libris distincta. /Ex Bibliotheca Regia/. Lvtetiae: Typis Regiis, Cura diligentia Caroli Stophoni, (Cum privilegio Regis), 1551; Appian Sophistae Alexandrini, Illyrica. Quorum hactenus non nisi fragmentum extabat, E Codd. Mss. Reioub. Augustanae a David Hoeschelio Avc. Graece nun primum edita. Avgvstae Vindelicovm: Ad insigne pinus, (Cum privilegio Caes. Perpetuo), 1590, f. [I] + 1-16; Appiani, historia Romana. Prooemivm, Iberica, Annibica, Libyca, illyrica, Syraica, Mithridatica, Fragmenta. Lipsiae: Edidervnt: P. Viereck et A. G. Roos. Editio stereotypa correctior addenda et corrigenda adiceit, E. Gabba. Aedibvs B. G. Tevbneri. 1962, f. 326-351.
[46] Amasenus Strabo, [64/63 a. C.-23 d. C], Geographica latino. De situ orbis. Venetiis: Impressum per Bartholomeum de Zanis, 1502; Amasenus Strabo, La Geografia di Strabone, di greco taradotta in volgare italiano da M. Alfonso Buonacciuoli… Con due copiosissime tavole, l’una de’nomi antichi et moderni, l’altra di tutti i nomi et cose notabili, che in questo libro si contengono. Apresso Francesco senese. Venetia: Apresso Francesco senese, 1562.
[47] Plinius Secundus, Gaius, [23-70], Historia naturale di Caio Plinio secondo di lingua latina in fiorentina tradota per il doctissimo homo misser Christophero Landino… nuovamnete correcta: da infiniti errori purgada: Aggionte etiam di nuovo le figure a tutti li libri conveniente. Venzia: Per Marchio Sessa et Piero di Ravani Bersano, 1516; Plinius Secundus, Gaius, Historiae mundi libri trignita septem. Lugundi: Ex officina Godefridi et Marcelli Beringorum fratrum, 1548.
[48] Plutarchus, [50-127], Libellvs, qvibus modis ab inimicis ivvari possimus Ioanne Pannonio… interprete. Oratio Demosthenis, contra regnem Philippvm, Io. Pan. Intrprete. Bononiae: Hieronimus de Benedictis imprimebat, 1522; Plutarchus, Chaeronei philosophi historicique clarissimi, opuscula quae quindem extant omnia, undequaque collecta et diligentissime iampridem recognita. Quorum catalogum mox versa pagina indicabit. Cum amplissimo rerum verborum indice. Basileae: In officina Andr. Cratandri, 1530.
[49] Dionis Cassius, [155-235], Historiae Romana Latina. Dionis Nicaei,reurm Romanorum a Pompeio Magno, ad Alexandrum Magnae filium epitome, Ioanne Xiphilino authore, et Guilielmo Blanco Albiensi interprete… Lutetiae: Ex officina Roberti Stephani. 1551.
[50] Flavius Arrianus, [95-175],De expeditione sive rebus gestis Alexandri Macedonum regis libri octo, nuper et reperti, et quam diligentissime in lucem editi. Historia quoque eandem, olim quidem a Bartholomeo Facio latinitate donatam, nunc vero innummeris quibus scatebat mendis repurgatam, hic adiungi curavimus… Basilae: In officina Roberti Vvinter. 1539; Flavius Arrianus, De expeditione Alexandri Magni. Historiarum libri VII. Ejusdem Indica ex Bonaventuare Vulcanii interpretatione. Nicolaus Blancardus et veteribus libris recensuit, versionem latinam emendavit, octo libros Animadversionum adjeci. Amstelodami: Apud Joannem Janssonium à Waesberge, et viduam Eliyaei Wezersstraetù. 1668.
[51] Claudius Ptolemaeus, [100-178], Geographia. Cosmographia, aec. XV, manoscrito. L’opera continua nel Vat. Lat. 3811, II, parte del libro VIII, tavole.. Testo nella versione latina di Iacopo d’Angelo da Scarparia. Vatican: Biblioteca Vaticana. 1981-1985; Claudius Ptolemaeus, Geographia, a plurimis viris utriusque; linguae doctiss.emendata et cum archetypo graeco ab ipsis collata. Schemata cum demonstrationibus suis correcta a Marco Monacho caelestino beneventano, et Ioanne Cota veronensi… Figura de proiectione sphaerae in plaino… Sex tabulae noviter confectae V, Hispaniae, Galliae, Livoniae, Germaniae, Poloniae, Ungariae, Rusiae et Lituaniae, Italiae et Iudeae: Maxim quantitas dierum civitatum et distantiae locorum ab Alexandria Aegypti cuiusque civitatis… Romae: Rome noviter impressum per Bernardini Venetu de Vitalibus. Expensis Euangelista Tosino brixiano Bibliopola. 1507.
[52] Porphyrius, di Tiro, [233-301/4], Iamblichus, di Calcide. Index eorum quae in hoc libro habentur. Venetiis, 1516; Porphyrius, In Claudii Ptolemaei, Quadripartium enarrator ignoti nominis… Item, Porphyrii philosophi Introductio in Ptolemaei opus de effectibus astorum. Praetera Hermetis philosophi de revolutionibus nativitatum libri duo, incerto interprete. Basilae: Ex officina Petruana. 1559.
[53] Procopius Caesariensis [490-575], Seu historia arcana… Nicolao Alemanno defensore primum ex Bibliothecae Vaticana prolata. Typis Henningi Mulleri. Helmestadii: Typis Henningi Mulleri, 1654.
[54] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 203-207.
[55] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 203-207; Athanas Gegaj, OFM, L’Albanie et l’Invasion turque au XVe siecle. /Université de Louvain. Recueil de travaux publiés par les Mebres des Conférences d’Histoire et de Philologie 2me Série, 40me fascicule/. Louvain: Bureaux du Recueil. Bibliothèque de l’Université Louvain, 1937 f. 1-2. Ne kemi konsultuar edhe një të ashtuquajturin “përkthim” të këtij libri me titull “Athanas Gegaj, Arbëria dhe Gjergj Kastritoti Skenderbeu, 1405-1468. Tiranë: Eurorilindja, 1995, i cili është me shumë gabime, shmangie nga origjinali dhe ç’është më e keqja, Gjergj Gashi, ngatërron referencat, literaturën… etj, duke mos respektuar fare origjinalin. Nuk shënohet kush është përkthyesi. Libri shoqërohet me këtë shënim: “Zgjodhi për ju Gjergj Gashi”, që sipas të gjitha gjasave duhet të jetë edhe përkthyesi?
[56] Pëllumb Xhufi, Vështrim mbi popullsinë e qyteteve bregdetare shqiptare në shekujt XII-XV. Në: Studime Historike. Akademia e Shkencave e RPSH – Instituti i Historisë. Tiranë, 1982, viti XXXVI (XIX), nr. 4, f. 147.
[57] Musa Ahmeti, Jedan nedovoljno poznati rukopis I. Kukuljevića Sakcinskog o Skenderbegu/ [An unsufficiently known manuscript on Skenderbeu by I. Kukuljević-Sakcinski]. Në: Zbornik Odsjeka za Povijesne Znanosti zavoda za povijesne i društvene znanosti Hrvatske Akademije Znanosti i Umjetnosti. /Hrvatska Akademija Znanosti i Umjetnosti/. [ZOPZ, HAZU, 17, 1-288]. Zagreb, 1999, vëll. 17, f. 163-178; S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 227-234.
[58] Duke qenë se autorët e korpusit Illyricum Sacrum i kanë qëndruar besnikë Ilirisë së Justinianit në hapësirat geografike, ne nuk jemi marrë me trajtimin e historisë së Perandorisë Bizantine, pasi kjo gjë do të dilte jashtë konceptit të këtij studimi për Illyricum Sacrum.
[59] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 227-248; Aleks Buda, Shkrime historike, 3. /Akademia e Shkencave e Shqipërisë-Instituti i Historisë/. Tiranë: Toena, 2002, f. 73-75, në studimin me titull: “Shteti feudal shqiptar në shekullin XIII”, shkruhet: “Sundimtari i parë i Principatës së Arbërisë ishte Andrea, në vitet 1166-1190.” Në vazhdim përmenden: Progoni, në vitet 1190-1199; Gjini, në vitet: 1199-1208; Dhimitri, në vitet: 1208-1252 dhe i fundit Guilelmi në vitin 1253. Për më shumë të dhëna të konsultohet: Ludovicus de Thallóczy, Constantinus Jireček, Emilianus de Sufflay, Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen. 1913-1918, vëll. I-II. [Ribotuar në vitin 2002 nga DPA dhe Ekskluzive, Tiranë-Prishtinë], vëll. I, f. 53-68; K. A. Çerkezi, Histori e Shqiperisë. /Botime te Federatës Panshqiptare “Vatra”/. Boston: Shtypshkronja e Diellit, 1921, f. 75-77; Franc Miklošich, Monumenta Serbica Spectantia Historiam Serbiae Bosnae Ragusii. Viennae: Apud Guilelmum Braumüller. 1858, f. 22; etj.
[60] A. Gegaj, OFM, L’Albanie et l’Invasion turque au XVe siecle…, f. 7-8.
[61] Sipas Historisë së Popullit Shqiptar: “nga studimet më të reja të mbështetura jo vetëm në burimet e shkruara historike, por edhe në të dhënat arkeologjike si dhe në ato gjuhësore, rezulton se trualli historik i ilirëve përfshinte tërë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga rrjedha e lumenjve Moravë e Vardar në lindje, e deri në brigjet e Adriatikut e detit Jon në perëndim, që nga lumi Sava në veri, e deri te Gjiri i Ambrakisë në jug, pra deri në kufijtë e Helladës së vjetër. Burime historike dhe ato arkeologjike e gjuhësore dëshmojnë për praninë e ilirëve edhe jashtë trevës historike të tyre. Grupe të tëra ilirësh, midis tyre edhe mesapët dhe japigët u vendosën në Itali…;” S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 42.
[62] Për më shumë hollësi, të konsultohet harta e botuar në vëllimin e parë të “Illyricum Sacrum”, faqe e pafaqosur, që duhej të ishte f. 54; S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 174-175; ndërsa studiuesi kroat, prof. Stjepan Antoljak shkruan se: “Iliriku i atëhershëm, përfshinte territoret e sotme të: Dalmacisë, Kroacisë, Slovenisë, Bosnjes e Hercegovinës, Serbisë dhe popujve të tjerë të Jugosllavisë si dhe Bullgarinë, Shqipërinë dhe Gadishullin Ballkanik në përgjithësi.” Stjepan Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918. Zagreb: Nakladni Zavod Matice Hrvatske. 1992, vëll. I, f. 314; mendim të ngjashëm me të prof. S. Antoljak, ka edhe studiuesi tjetër kroat, Josip Lučić, Daniele Farlati (1690-1773). U povodu 200.godišnjice smrti. Historijski Zbornik. Zagreb: Izdaje Povijesno društvo Hrvatske. 1973, viti XXV-XXVI, 1972-1973, f. 241.