Astrit Lulushi/
Në dhjetor 1871, Princi i Uellsit ishte pranë vdekjes, i sëmurë nga tifoja. Kryepeshkopi i Canterbury-t dhe aleatët e tij hynë në veprim, duke nxjerrë urdhra përmes sistemit elektrik telegrafik për lutje të veçanta që do të lexoheshin në kishat në të gjithë mbretërinë. Princi u shërua shpejt – a kishte ndërhyrë Zoti, apo ishte mjekësia moderne përgjegjëse për këtë kurë në dukje të mrekullueshme? Një kirurg i shquar sugjeroi që çështja të zgjidhej statistikisht, duke e kthyer një zonë të veçantë të spitalit vetëm për lutje. Edhe pse kontrolli i kësa sprovë e shenjtë nuk u krye kurrë, debati vazhdoi për vite me radhë – a ishte sëmundja një dënim sipas ligjit hyjnor, apo a mund të parandalohej duke iu bindur ligjeve shkencore të shëndetit?
Këto argumente rreth fuqisë së lutjeve dukeshin si konflikt i drejtpërdrejtë midis shkencës dhe fesë. Tradicionalisht, autoriteti ishte në duart e Kishës, por gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë shkencëtarët filluan të pretendonin pushtetin. Shkencëtarët ambiciozë mënjanuan këdo që mendonin se ishte i papërshtatshëm. Qëllimi ishte të paraqiteshin si profesionistë duke margjinalizuar të tjerët pa kredenciale të plota arsimore. Duke adoptuar etiketën poshtëruese, ata lanë mënjanë një grup të madh njerëzish të ditur.
Një taktikë tjetër ishte vendosja për herë të parë e një dallimi të mprehtë midis shkencës dhe fesë. Francis Galton vendosi disa statistika strategjike, duke shqyrtuar mostrat e zgjedhura me kujdes për të ekspozuar një mungesë të supozuar të udhëheqësve fetarë në këshillat e shoqërive shkencore. Ai arriti në përfundimin se klerikët nuk ishin të mirë në shkencë – mbajtja e një thirrjeje teologjike ishte e papajtueshme me të qenit një shkencëtar kompetent. Zëdhënësi më elokuent që sulmoi Kishën ishte Thomas Huxley, kampion i evolucionit darvinian dhe shpikësi i fjalës ‘agnostik’. Huxley u shqua gjatë një debati publik në Oksford, duke përqeshur se “më mirë do të kishte një majmun për një paraardhës sesa një peshkop fanatik që t’i kundërvihej atij”. Edhe pse kjo mund të jetë një përrallë apokrife, Huxley definitivisht dënoi ashpër këdo që thoshte se mund të jetë një bir i vërtetë i Kishës dhe një ushtar besnik i shkencës. Duke parodizuar opozitën fetare, Huxley bëri që idetë e Darvinit të tingëllonin më mirë. Megjithatë, agresiviteti i tij tregoi se sa thellë çështjet teologjike ishin rrënjosur në kërkimin shkencor gjatë mesit të shekullit të 19-të. Dëshmitë nga fosilet dhe formacionet shkëmbore sugjeronin se Toka ishte shumë, shumë më e vjetër se sa sugjerohet në Bibël; dhe teoritë e evolucionit kundërshtuan besimet tradicionale se jeta ka mbetur e pandryshuar që nga krijimi i saj nga Zoti, dhe se rrëfimet e shkrimeve të shenjta përfaqësonin metafora të fuqishme dhe jo realitet i mirëfilltë. Të krishterët besonin në një kozmos teleologjik, të krijuar nga Zoti për një qëllim të caktuar. Kjo pikëpamje ngushëlluese u kërcënua nga metodat e reja statistikore në fizikë, si dhe nga teoria e evolucionit e Darvinit, e cila supozon se rastësia mund të ndërhyjë midis brezave për të futur karakteristika të reja.
Zoti u përjashtua nga astronomia gjatë Revolucionit Francez, kur u rishkruan idetë e Njutonit për të krijuar kozmosin, në të cilin ligjet shkencore qeverisin çdo lëvizje të çdo planeti pa nevojën për ndërhyrje hyjnore. I frymëzuar nga ky sukses, një astronom belg i quajtur Alphonse Queteler prezantoi një mënyrë rrënjësisht të re të të menduarit për qeniet njerëzore dhe vendosi që shoqëritë njerëzore të kontrollohen gjithashtu nga ligjet. Çdo vend ka modelet e veta statistikore që mbeten konstante nga viti në vit – për shembull shkalla e vetëvrasjeve dhe krimit – kështu Quetelet sugjeroi që ‘një njeri’ mund të përmbledhë vazhdimisht karakteristikat e një kombi. Politikanët, shkroi Quetelet, duhet të veprojnë si fizikanë socialë dhe të përpiqen të përmirësojnë sjelljen mesatare në vend për të rregulluar anomalitë ekstreme. Për të, variacionet nga mesatarja statistikore ishin – si lëkundjet planetare – papërsosmëri që duheshin zbutur në mënyrë që të sigurohej përparimi i përgjithshëm.
Quetelet kishte prezantuar një mënyrë rrënjësisht të re të të menduarit. “Njeriu, si individ, shihet të jetë një enigmë; në masë, ai është një problem matematikor”.
Pasardhësit e Quetelet i çuan idetë e tij në shumë drejtime të ndryshme. Puna e tij ishte e vlefshme politikisht sepse mund të interpretohej në mënyra të ndryshme. Ndërsa konservatorët këmbëngulnin se mund të bëhej pak për të ndryshuar sistemin aktual, radikalët akuzuan qeveritë për pengimin e rrjedhës natyrore të përparimit, dhe utopistët – si Karl Marksi – parashikuan shoqëri harmonike të qeverisura nga ligjet e vetë natyrës që garantonin përmirësim. Projektet e mbledhjes së të dhënave u shtuan dhe statisticienët kërkuan ligje që rregullonin çdo aspekt të jetës, duke filluar nga moti deri te rritja e qytetërimit, nga luhatjet e bursës deri tek treguesit e sëmundjeve. Shumë shkencëtarë i morën idetë e tyre nga Quetelet dhe jo nga tekstet abstrakte – por ata shtuan prirjet e tyre. Ndërsa Quetelet i konsideronte devijimet individuale nga norma si gabime që duheshin eliminuar, shkencëtarët filluan t’i studiojnë se si ndodhin variacionet.
Shkenca kurrë nuk mund të provojë ose të hedhë poshtë ekzistencën e Zotit. Por edhe nëse besimet përdoren si justifikim për të nxjerrë përfundime që shkencërisht nuk jemi gati, rrezikojmë të privojmë veten nga ajo që mund të kishim arritur për të mësuar të vërtet.